gaiak

Etxean utzi behar izan dituzte kanaberak ere
2020-04-242020-04-23Albisteak, gaiak, Ingurunea, Nafarroa

Etxean utzi behar izan dituzte kanaberak ere

Edurne Elizondo

Koronabirusaren pandemiagatik ezarritako alarma egoerak aspaldi galdutako lasaitasuna ekarri die hiri eta herrietako karrikei, bai eta inguruko baso eta mendiei ere. Herri eta hiri, eta baso eta mendi horietan bizi diren gizakiz bertzeko animaliek aukera aprobetxatu dute, eta galdutako tokiak hartu dituzte, berriz ere. Ibaietan ere hasi dira aldaketa sumatzen ur azpian, gainean eta erreka bazterretan bizi direnak: arrantzarako kanaberarik gabe egin dezakete orain ibaian gorako eta beherako bidea. Izokinek, adibidez, 1982tik ez zuten arrantzalerik gabeko ibaia ezagutzen, Bidasoan.

Joan den otsailaren 13koa da herrialdeko aurtengo arrantza garairako arauak ezartzen dituen dekretua. Horren arabera, apirilaren 1ean hastekoa zen sasoia salmonidoen eremu mistoan; salmonidoen goiko eremuan, berriz, maiatzaren 1ean abiatzekoa zen, baina epe hori ere ezin izanen dute bete, alarma egoera maiatzaren 9ra arte luzatu eta gero.

Itxialdiaren ondorioz, apirilerako arrantza baimenak bertan behera gelditu dira, eta maiatzetik aurrerakoak ere kolokan dira. "Oraingoz ez gara baimenak ematen ari. Alarma egoera bertan behera utzi arte ez du zentzurik inolako urratsik egiteak. Maiatzaren hasieran, behintzat, lasai egon ahal izanen dute amuarrainek eta izokinek; egoerak ez dio kalterik eginen ibaiari: alderantziz, on eginen dio", erran du Nafarroako Gobernuko Ingurumen Departamentuko biologo Jose Ardaiz Ganuzak.

Iaz apirilean hasi zen arrantza garaia Nafarroako ibaietan. Arrantzaleen eskaerek eragin dute, ordea, aurten pixka bat atzeratzea salmonidoen goi eremuan. Nafarroako Gobernuko Ingurumen Departamentuko arduradunek dute epeak zehazteko eskumena; baina arrantzaleen presioak ere —izokinak harrapatzen dituztenenak, bereziki—, badu eraginik.

Gobernuko teknikariek laurehun izokin baino gehiago zenbatu dituzte aurtengo neguan, Berako Fundizioko estazioan; zehazki, 441ek egin dute ibaian gora. Europatik jasotako baliabideei esker, arrainon segimendua egiten ari dira Ingurumen Departamentuko kideak, azken urteotan, eta populazioaren joera goranzkoa dela nabarmendu dute. Bidasoko hainbat presa behera bota eta gero, gainera, inoiz baino gehiago egin dute izokinek ibaian gora, Arizkuneraino. "Ez hori bakarrik; Ezkurra ibaitik, adibidez, Goizuetaraino ailegatu dira", kontatu du Ardaiz Ganuzak. Iturengo eta Elgorriagako presak behera bota eta gero lortu dute arrainok Goizuetaraino iristea, hain zuzen ere. "Sekulakoa da. Onena da izokinak toki ezberdin anitzetan daudela".

Kumeei eta emeei mesede

Maiatz hasierako lasaitasunak herrialdeko ibaietako arrainkumeei eginen die mesede, batetik. "Udan egiten ohi ditugun azterketek erranen digute egoera zein den, halere. Itsasotik itzultzen direnean ere ikusi ahal izanen dugu aurtengo egoerak zer eragin izan duen".

Uztail aldera egin ohi dituzte azterketa horiek; kezka du Ardaiz Ganuzak aurtengoekin. "Zazpi-zortzi pertsona behar izaten dira, eta batek bertzearen ondoan egon behar du ibaian. Koronabirusarengatik ezarritako segurtasun neurriak betetzen zailak izanen dira". Urte bateko datuak galtzeko aukerak are gehiago kezkatzen du: "Amuarrainei buruzko datu biltzea duela hogeita zortzi urte hasi genuen; urte bat galtzea galera handia litzateke".

Bertzalde, arrantza garairen hasierako ezohiko lasaitasunak itsasotik ibaian gora abiatzen diren izokin emeei eginen die mesede. "Izokin eme gehienak arrantza garaiaren hasieran sartzen dira Bidasoan; gehienak, bai eta handienak ere", nabarmendu du Ardaiz Ganuzak.

Ez dago argi ibaiek noiz arte eutsi ahal izanen dioten egunotako lasaitasunari; apirila arrantzalerik gabekoa izan da arrainentzat, baina ikusteko dago datozen hilabeteotan zer gertatuko den. Gobernuak ez du erabakirik hartu, oraingoz.

Berandu, baina garaiz
2020-04-172020-04-16Albisteak, Ekonomia, gaiak, Nafarroa

Berandu, baina garaiz

Uxue Rey Gorraiz
Askotariko ekitaldiak, jarduerak eta kanpainak bertan behera gelditu dira koronabirusaren krisiak herritarrak nor bere etxean gelditzera behartu zituenetik. Ohiko erritmoari eutsi dio udaberriak, baina udaberriarekin batera ailegatzen ...

Konfinamenduaren mende
2020-04-172020-04-16Albisteak, gaiak, Gizartea, Nafarroa

Konfinamenduaren mende

Edurne Elizondo

Konfinamendua hasi aurreko batzuen eta bertzeen egoerak markatu du batzuen eta bertzeen itxialdia nolakoa den; herritar anitzentzat, bakarraldiak ekarri du aurretik zaila zen egunerokoa gehiago zailtzea. Gizakia Helburu fundazioak droga mendekotasunen bat dutenak artatzen ditu, eta haiei so egiteko beharra nabarmendu du erakunde horrek, bereziki egunotan.

Fundazioko kideen eguneroko lanari ere eragin dio koronabirusaren pandemiak sortutako alarma egoerak, baina, hala eta guztiz ere, lortu dute kudeatzen dituzten hiru programei eustea. Programa horiek helburu dute mendekotasunei aurre egitea, bai eta herritarrak konfinamenduaren mende diren garaiotan ere.

Fundazioak komunitate terapeutikoa du, Lizarran, batetik. "Laguntza gehien behar dutenentzako programa da hori", azaldu du Gizakia Helburu erakundeko kide Kristina Illescasek. 35 pertsona artatzen dituzte, egun, programa horren bidez. Illescasek, bertzetik, Aldatu programa zuzentzen du, eta, horretan, astean behin edo bitan artatzen dituzte erabiltzaileak, zentroan gelditu gabe. 150 pertsona inguruk parte hartzen dute programa horretan. Suspertu izenekoan, berriz, prebentzio lana egiten dute fundazioko kideek, arriskuan egon daitezkeen nerabeekin. Programa horretan 41 gazte eta haien familiak artatzen dituzte.

"Alarma egoera ezarri zutenetik, lehen aurrez aurre egiten genituen lanak orain telefonoz edo Internet bidez egin behar izaten ditugu", kontatu du Illescasek. Hau da, Suspertu eta Aldatu programetako erabiltzaileak ez dituzte fundazioak Iruñean duen egoitzan hartzen orain. Lizarrako komunitate terapeutikoaren egoera bertzelakoa da. "Lizarran, bertan behera utzi behar izan ditugu asteburuko irteerak eta bisitak, erabiltzaileen osasuna bermatze aldera". Erabiltzaileok, beraz, zentroan ari dira betetzen beren konfinamendua.

Neurriak, martxan

"Ez da erraza; batzuek seme-alabak dituzte, eta egunotan ezin dituzte ikusi ere egin. Telefono bidezkoa da duten harremana", azaldu du Illescasek. Segurtasuna bermatzeko neurriak hartu dituzte zentroan, erantsi duenez, eta nabarmendu du oraingoz ez dela inor gaixotu. "Segurtasun distantziari eusteko markak margotu ditugu lurrean, adibidez, eta bazkaltzeko eta afaltzeko txandak antolatu ditugu. Terapeutek ere ohi baino lanaldi luzeagoak egiten dituzte, ahalik eta jende gutxien joateko. Finean, gu gara erabiltzaileak kutsa ditzaketenak".

Lizarrako erabiltzaileen jarrera txalotu du Illescasek. "Egoera zaila izan arren, ongi moldatzen ari dira. Badakite egoerak denoi eragiten digula, eta ez dagoela beste aukerarik".

Lizarrako erabiltzaileek Gizakia Helburu fundazioko profesionalak dituzte ondoan. Bertzelakoa da zentroan gelditu gabe artatzen dituzten erabiltzaileen egoera, eta horiekin du kezka handiena Illescasek. "Erabiltzaileok artatzen jarraitzen dugun arren, eskaintzen ahal dugun arreta ez da ohi bezain sakona", onartu du. Egoerak baldintzatuta ari dira Gizakia Helburu fundazioko kideak lanean, finean.

Erabiltzaileek etxean duten egoerak ere markatzen du batzuen eta bertzeen sasoia, Illescasek erantsi duenez. "Argi dago itxialdiak denoi eragiten digula, eta, noski, are gehiago mendekotasun bati aurre egiten ari direnei. Etxean bakarrik diren pertsonentzat zailagoa izan daiteke egungo egoera; babes sarerik gabe, arriskua handiagoa da", nabarmendu du.

Antsietatea, ezinegona, tristura, asperraldia... Anitz dira bakartzeak eragiten ahal dituen emozioak, eta, horiek kudeatzeko zailtasunak daudenean, arazoek okerrera egin dezakete, Illescasek erran duenez. Argi du kontsumitu nahi duenak kontsumituko duela. "Alarma egoeran egon arren, nahi duenak erosi eginen du". Droga batzuk erostea ez da zaila, Illescasek aipatu duenez: "Alkoholaren salmentak gora egin du dendetan konfinamendua hasi zenetik".

Orain gertatzen ari denaren ondorioak ez dira berehala agerian geldituko. Hori uste du Illescasek, eta, ondorioz, adi egoteko beharra nabarmendu du. Konfinamedua luzatzen bada, gainera, ekar ditzakeen ondorioak are larriagoak izan daitezkeela erantsi du.

Nerabeen egoerari ere so egin nahi izan dio, bereziki, Gizakia Helburu fundazioko kideak. "Lagunekin egoteko garaia dute oraingoa, baina gurasoekin egon behar dute etxean, halabeharrez. Ez da erraza". Fundazioko erabiltzaileen artean, halere, anitzek konfinamendutik zer ikasi atera dutela erran du Illescasek: "Elkarrekin egon beste aukerarik ez dutenez, beren arteko harremana lantzeko urratsak egin dituzte, eta emaitza ona izan da".

Gizakia Helburu fundazioak duela ia hiru hamarkada hasi zuen bere bidea, eta berrogei profesional ditu: medikuak, psikologoak, hezitzaileak eta pedagogoak ari dira lanean. Bakartze garaiotan ere bai.

Indarrez eutsi dio
2020-04-102020-04-08Albisteak, gaiak, Gizartea, Nafarroa

Indarrez eutsi dio

Edurne Elizondo
Semea jolasean da, amak telefonoz hitz egiten duen bitartean. Tarteka, haurraren algara gailentzen zaio Eva Jimenez Blancoren kontakizunari. Umeak ere zerbait erran nahiko balu bezala. Indarrez egiten du oihu eta irri; gurasoek ere bai....

Txinparta guztiak ez dira itzali
2020-04-032020-04-02Albisteak, gaiak, Gizartea, Ingurunea, Nafarroa

Txinparta guztiak ez dira itzali

Edurne Elizondo

Zenbat oroitzapen!". Horixe idatzi du Ana Unanue kazetariak, berriki, Twitter sare sozialean. Maddi Barber zinemagilearen 592 metroz goiti izenburuko lana berriz ikusi, eta irudiek astindu egin dute Unanueren memoria. Itoizko urtegiari buruzko film bat da Barberrena, eta azpiegitura hori eraikitzeko obretan zen Unanue, duela hogeita lau urte, Itoitzekiko Elkartasuna taldeko kideek porlana garraiatzeko kableak moztu zituztenean.

Aste Santua zen, 1996ko apirilaren 6a. 07:15 aldera, lan jantzietan Desconstrucciones Itoiz idatzia zeramaten zortzi ekintzaile Itoitzen eraikitzen ari ziren urtegiko hormara hurbildu ziren. Jantzien azpian, urtegiaren aurkako elastikoak zituzten. Helburu zehatz bat zuten: porlana garraiatzeko sistemako kableak moztea. Horman, rotaflexak hartu zuen hitza, eta haren diskurtsoaren amaieran, helburua betetzea lortu zuten solidarioek: kableak moztu, eta sutan erori ziren. Itoizko urtegiko lanak bederatzi hilabetez geldiarazi zituzten, beren ekintzarik ikusgarrienean.

Maddi Barber haurra zen solidarioek Itoizko urtegiko kableak moztu zituztenean, baina rotaflexak piztutako txinpartek ere eragin zioten. "Gogoan ditut manifestazioak, eta itsasgarriak saltzen nituela. Gurasoak Itoitzekiko Elkartasuna taldeko kide ziren, gainera, eta ni neu Lakaben jaio nintzen", kontatu zuen orriotan, duela bi urte.

Unanue, berriz, lanean harrapatu zuten solidarioen ekintzek. Bereziki duela 24 urte egindakoak. Itoitzekiko Elkartasuna taldeko kideekin batera, hainbat kazetari izan ziren 1996ko apirilaren 6 hartan Itoitzen gertatu zenaren lekuko, eta Unanue izan zen haietako bat, Egunkaria-n ari zela.

Zinpeko guarden haserrearen lekuko izan ziren kazetariak. Solidarioek lurrean botata jaso zuten jipoiarena ere bai. Ekintza amaituta, Guardia Zibilaren zain gelditu ziren Itoitzekiko Elkartasuna taldeko kideak. Ez zuten ihes egiteko asmorik.

Lau urte eta hamar hilabeteko espetxe zigorra jarri zieten zortziei, bahiketagatik, hainbat minutuz obrak zaintzen zegoen zinpeko guarda lotu zutelako. Zortzietatik hiru atxilotu eta espetxeratu zituzten. Lehena izan zen Iñaki Garcia Koch. Ia lau urte egin zituen kartzela barruan, hagitz baldintza gogorretan. 2004ko abenduan atera zen espetxetik, hirugarren gradua lortu eta gero. 2017ko urtarrilaren 4an zendu zen, Agoitzen. Handik hilabetera, omenaldia egin zioten Garcia Kochi, Artzin. Solidario anitzek egin zuten bat kidea agurtzeko.

Ibai Ederra eta Julio Villanueva izan ziren espetxera sartu zituzten bertze bi ekintzaileak. "Ekintzak piztu zuen halako garra. Onartu behar dugu haiek irabazi zutela, urtegia egin baitzuten, baina gure ahalegina eta gure lana hor daude", erran zuen Villanuevak, 2013an, Itoitz bota eta handik hamar urtera. Herria urpean da, baina solidario anitzek eutsi egin diote ingurumenaren aldeko beren konpromisoari. Txinparta guztiak ez baitira itzali.

Dolua, edo krisiaren barruko krisia
2020-04-032020-04-02Albisteak, gaiak, Gizartea, Nafarroa

Dolua, edo krisiaren barruko krisia

Edurne Elizondo
Mari Carmenek ezin izan dio agur erran aitari. Buruko isuri batek jota eraman dute gizona ospitalera, baina, koronabirusaren pandemiak eragindako alarma egoeragatik, familiak ezin izan du ikusi. Bakarrik hil da. Axunen senarrak senideak...

Hegalak hegan egiteko direlako
2020-03-272020-03-26Albisteak, gaiak, Ingurunea, Nafarroa

Hegalak hegan egiteko direlako

Edurne Elizondo
Ia bizitza osoa ematen dute hegan hegiten hainbat hegazti espeziek. Muturreko kasu bat da sorbeltz arruntena, habia egiteko baino ez baitira lurreratzen. Beren gainerako bizitza ziklo osoa airean garatzen ahal dute: airean jaten dute, e...

Maeztutar feminista
2020-03-272020-03-26Albisteak, gaiak, Gizartea, Nafarroa

Maeztutar feminista

Edurne Elizondo

Gustavo eta Ramiro Maezturen arreba baino anitzez ere gehiago izan zen, baina neben itzalpean egon da Maria Maeztu, halere, neurri handi batean. Lizarran, 1991. urtean sortu zuten Gustavo Maeztu museoa, margolariaren lanekin. 1997tik, berriz, Maria Maeztu literatur lehiaketa antolatzen du Lizarrako Emakumeen Batzarrak, udaleko Berdintasun sailaren laguntzarekin. "Merezi duen tokian jarri nahi dugu", erran du batzarreko kide Maria Jose Agirre Pascualek.

Maria Maeztuk kulturaren, hezkuntzaren eta feminismoaren arloan egindako ekarpena nabarmentzea du helburu lehiaketak, batetik; eta emakumeak idaztera animatzea, bertzetik. 16 urte baino gehiagoko emakumeek parte hartzen ahal dute, gaztelaniaz eta euskaraz. Uztailaren 20ra bitarte dago zabalik lanak aurkezteko epea, eta sariak urriaren 23an banatuko dituzte, Lizarrako kultur etxean. 1.200 euroren saria jasoko dute bi hizkuntzetako irabazleek.

"Luxu bat da Lizarran horrelako lehiaketa bat antolatu ahal izatea; Lizarrako Emakumeen Batzarrak egindako lana ezinbertzekoa da, eta, ezinbertzekoa da, halaber, udalaren babesa", erran du Lizarrako berdintasun teknikari Tere Saezek. Aurten, hirugarrenez, hitzarmena sinatu dute emakumeen batzarrak eta udalak, lehiaketa antolatzeko. Gainera, literatur astea ospatzeko asmoa badute bi erakundeok elkarlanean, baina datarik ez dute zehaztu, oraindik ere.

"Feminista naiz; lotsatuko ninduke feminista ez izateak". Horixe erran zuen Maria Maeztuk, 1917. urtean idatzitako artikulu batean. 1881. urtean jaio zen, Gasteizen, eta pedagogo eta humanista handia izan zen. 1915etik 1936ra, Andereñoen Egoitza izenekoa bultzatu eta zuzendu zuen, emakumeen unibertsitateko formakuntza sustatzeko. 1936ko gerrak erbestera eraman zuen, Argentinara, eta han hil zen 1948. urteko urtarrilean. Lizarran dago Maria Maezturen gorpua lurperatuta, halere. Familiak harreman handia izan zuen herriarekin, eta, oraindik ere, han bizi dira hainbat senide.

Euskaraz, oraindik "gutxi"

2015. urtean, hilerrian egin zion omenaldi bero bat Gasteizko Maria Maeztu Forum Feministak pedagogoari. Elkarte horrekin ere badu harremana Lizarrako Emakumeen Batzarrak. 1990eko hamarkadan sortu zuten elkartea, eta ia hasieratik egin du apustu Maria Maezturen figuraren berri emateko lehiaketaren alde.

Batzarreko kide da hasieratik Maria Jose Agirre Pascual, eta ekinaldiak urteotan guztietan izan duen arrakasta nabarmendu du. Izan ere, mundu osoko emakumeek idatzitako lanak jasotzen dituzte Lizarran, urte oro. "Latinoamerikatik anitz bidaltzen dizkigute; eta jaso izan ditugu Australiatik eta Frantziatik ere", azaldu du.

Ehundik gora lan izaten dira, urte oro, lehian. Agirre Pascualek onartu du, halere, euskarazkoak "gutxi" izaten direla, oraindik ere, eta emakume euskaldunak deitu nahi izan ditu, bereziki, aurtengo lehiaketan parte hartzera. Euskaraz zein gaztelaniaz, idazlanek nahi duten gaia jorratzen ahal dute; argitaratu gabeak behar dute izan, eta, gehienez ere, hamar orrialde luze.

Maria Maeztuk emakumeekin eta emakumeentzat lan egin zuela gogoratu du Lizarrako Emakumeen Batzarreko kideak, eta haiek ere helburu hori dutela erantsi du. "Horregatik da gure literatur lehiaketa emakumeentzat; uste dugu espazio seguru eta eroso bat izan daitekeela bertzela parte hartzeko urratsa eginen ez luketen emakumeentzat", nabarmendu du.

Batzarra osatzen duen talde nagusian dozena bat emakume direla aipatu du Agirre Pascualek, baina anitzez ere gehiago direla inguruan dituztenak. Maria Maeztu lehiaketaz gain, bertze hamaika ekinaldi antolatzen dituzte batzarreko emakumeek Lizarran. Herriko mugimendu feministari egin dioten ekarpena nabarmendu du, gainera. "Hasieran, nolabaiteko erreferente bilakatu ginen", erran du Maria Jose Agirre Pascualek.

Argi du haiek erein duten haziak lagundu duela Lizarrako feminismoaren esparruan sortu diren bertze hainbat proiektu loratzen. "Tximeleta taldea sortu zuten emakume gazteek, duela hainbat urte; duela gutxira arte, berriz, Patriahorkado taldea egon da martxan". Bi elkarteok eten egin dute jada beren jarduera, baina feminismoaren esparruan murgilduta jarraitzen dute Lizarrako emakume gazteek, Agirre Pascualek nabarmendu duenez. "Badago kezka", erran du. Bai eta lan egiteko gogoa ere.

Bildumarik emankorrena
2020-03-202020-03-18Albisteak, gaiak, Gizartea, Nafarroa

Bildumarik emankorrena

Edurne Elizondo

Aitzindaria, ausarta, abangoardista". Roldan Jimeno Aranguren historialariarenak dira hitzak, Jose Maria Jimeno Jurio bere aita zenari buruz erranak. Zehazki, Artaxoako historialari eta etnografoak memoria historikoaren esparruan egindako lana nabarmendu nahi izan zuen Jimeno Arangurenek, otsail amaieran, aitaren ikerketak oinarri hartuta argitaratutako azken lana aurkezteko Nafarroako Jauregian egindako ekinaldian.

Represión en Navarra, 1936-1939. Trabajo de campo y archivo (finales de 1974-principios de 1981) izenburuko obra argitaratu du Pamielak, zehazki, Udalbiderekin eta Euskara Kultur Elkargoarekin batera.

Nafarroako Gobernuak ere parte hartu du, Erakundeekiko eta Herritarrekiko Harremanetako Departamentuaren bitartez, eta konpromisoa hartu du lana osatzen duten bi liburukiak herrialdeko liburutegi publiko guztietan eskuragarri jartzeko.

Departamentu horren barruko Nafarroako Memoriaren Institutuko dokumentazio zentroan, gainera, Jose Maria Jimeno Juriok herriz herri egindako ikerketari buruzko fitxak digitalizatu dituzte, herritarrek eta ikerlariek erabil ditzaten.

Plazara espazioan jendaurrean aurkeztu behar zituzten Jimeno Jurioren azken bi lanok, joan den astean, baina ekinaldia bertan behera utzi zuten, koronabirusari aurre egiteko neurrien eraginez. "Pena da", onartu du Jimeno Arangurenek. Izanen da, halere, bertze aukerarik, Artaxoako ikerlariaren lanak herritarrentzat erabilgarria delako baitu balio erantsia. Hau da, herritarren esku du lan horrek bere zentzu osoa.

Jimeno Juriok 1974. urtean hasitako lana bada emankorra oraindik ere: "Azken urteotan, 1936an fusilatutakoen gorpuak lurretik ateratzeko lanetan ere erabili izan dituzte aitak jasotako informazioak", erran du Jimeno Arangurenek.

Orain bereziki preziatuak dira Jimeno Juriok jasotako informazio, datu eta testigantza guztiak, ikerlariak elkarrizketatutako herritar gehienak hilik baitira jada. Haien memoria, beraz, artaxoarraren fitxetan eta testuetan gelditu da, betirako. Herritarren ahotsa jaso zuen ikerlariak, eta artxiboz artxibo ere ibili zen, datu bila.

Fitxa eta testu horiek izan dituzte oinarri Jimeno Jurioren ondotik memoria historikoa jorratu duten ikerlari guztiek, Jimeno Jurio lanean hasi zenean bertze inor ez baitzen errepresioaren auzia lantzen ari Espainiako Estatuan.

Herritarren kontakizuna

Jimeno Jurio 1974. urtean hasi zen ikertzen 1936. urteko altxamendu militarra gertatu eta geroko errepresioa eta garbiketa politikoa. 1981. urtera arte aritu zen, herriz herri, biktimen senideekin eta lagunekin hitz egiten, herritarren kontakizuna jasotzen. Idazmakina erabili zuen jasotako datu horiek guztiak antolatzeko eta sailkatzeko. Gaika sailkatu zituela gogoratu du Jimeno Jurioren semeak, hain zuzen ere, ikerlariaren asmoa zelako egindako lana baliatzea errepresioaren inguruko bi liburu osatzeko.

Nafarroan gertatutakoa jaso nahi zuen liburu horietako batean, eta bigarrenean, berriz, zehazki Sartagudako kasuan jazotakoa. Lan hori egin gabe utzi behar izan zuen, ordea: heriotza mehatxuak jaso zituen.

Orain Pamielak argitaratutako lanak, beraz, bete egin du, nolabait, Jimeno Jurioren desioa. Proiektuko lehendabiziko bi liburukiak dira orain aurkeztu dituztenak, baina editoreak bertze hiru prestatzen ari dira jada.

Lehendabiziko bi liburuotan Jimeno Juriok egindako fitxak jaso dituzte, zehazki. Jimeno Juriok gaika antolatu zituen bere fitxak, baina Jimeno Arangurenek eta Pamielako David Mariezkurrenak prestatutako edizioan nahiago izan dute informazioa herrika antolatu. Lehen liburuan, beraz, Ablitas eta Martzilla arteko herrietako fitxak jaso dituzte; bigarrenean berriz, Melida eta Ziordia artekoak.

Denera 90 herritako 3.566 fitxa osatu zituen Jimeno Juriok. Haietako batzuetan egilearen zalantzak ere gelditzen dira agerian, bi iturrik emandako bi bertsio kontrajarri jasotzen baitituzte, adibidez. Editoreek "bere horretan" utzi nahi izan dituzte, argi uzteko liburuak jaso duela ikerketa egindako garaiko ezagutza eta informazioa. Ikertzeko zailtasunak ugariak ziren, garai hartan, eta hori ere islatzen du oraingo lanak.

Prestatzen ari diren bertze hiru liburuetan Jimeno Juriok egindako elkarrizketak jasoko dituzte proiektuaren arduradunek, hain zuzen ere. Elkarrizketa horiek zuzenean argitaratuko dituzte, ikerlariak bere garaian jaso zituen bezala.

"Material hori guztia memoria historikoa jorratzen jarraitzeko tresna da oraindik ere", nabarmendu du Ana Ollok, Nafarroako Gobernuko Erakundeekiko eta Herritarrekiko Harremanetako kontseilariak. Roldan Jimeno Arangurenek proiektuan izan duen parte hartzea nabarmendu du. "Bere asmoaren berri eman zigunean, gobernuak argi izan zuen babestu behar zuela; ez genuen inolako zalantzarik izan". Ollok Jimeno Jurioren familiaren "eskuzabaltasuna" eskertu du, Nafarroako Memoriaren Institutuaren esku uzteagatik ikerlariak egindako lana.

Ikerlariaren lan osoa

Jose Maria Jimeno Jurioren obra zabaltzea da Artaxoako ikerlariaren familiaren helburua, hain zuzen ere. Orain argitaratutako bi liburuak proiektu handiago baten barruan plazaratu dituzte: Jimeno Jurioren lan osoa argitaratzeko proiektuaren barruan, alegia. Azken bi liburukiak kontuan hartuta, Pamielak 56 lan plazaratu ditu jada, argitaletxeko kide David Mariezkurrenak nabarmendu duenez.

Titiak, begiradak hezteko
2020-03-202020-03-18Albisteak, gaiak, Gizartea, Nafarroa

Titiak, begiradak hezteko

Uxue Rey Gorraiz

Emakumeek emakume izateagatik jasaten dituztenak islatzen dituzte Titiak erakusketako 33 piezek. Hogeita hamar emakume artistak hartu dute parte proiektuan. Nork bere pieza bere estilo eta ikuspuntuarekin landu du, baina helburu komunak dituzte denek: batik bat, sexu indarkeria salatzea, emakumearen gorputzaren errespetua eskatzea, eta arlo guztietako berdintasuna. Proiektuaren bultzatzaile Natalia R.k jasan zuen sexu jazarpena du abiapuntu.

Sexu jazarpena pairatu zuen lanean Natalia R.k bi urtez, enpresa multinazional batean, Madrilen. Zuzendarietako bat zen erasotzailea. Gogoan du orduan ez zela gai jasaten ari zenari izena jartzeko, "zurrunbilo" batean sartuta zegoela, eta "fisikoki eztanda" egin zuela azkenean. Urtebete bajan egon, eta ordura arte ez zen kapaz izan inori jasandakoa kontatzeko. Behin dena azalduta, ordea, enpresak erasotzailea babestu zuen. "Erabat zokoratua sentitu nintzen. Isildu egin nahi izan ninduten, eta argi izan zuten boteretsuenaren alde jartzea komeni zitzaiela".

Lantokietako sexu jazarpenetan matxismoak ez ezik botere harremanek ere agintzen dutela adierazi du, eta biktima "are babesgabeago" egotea dakarrela horrek.

Gertatutakoaren inguruan sortzen den "morboa" ere gogor kritikatu du Natalia R.k, bere esperientzian oinarrituta. "Milaka galdera egiten dizkizu jendeak; erantzunak nahi dituzte etengabean, eta ez dira ohartzen zein mingarria den behin eta berriz gogoratu behar izatea".

Egoera latz hori atzean uzteko, zeramika tailer batean aurkitu zuen Nataliak ihesbidea. Gainera, terapeutek gomendatuta, Madril utzi, eta Iruñera etorri zen bizitzera. Jada hemen zela, Oscar Guerrero artista eskulangileak lagunduta abiarazi zuen Titiak.

Bere gordinean

Erakusketak ezin izanen zuen beste izenik eduki, Natalia R.ren esanetan. Bere eskuez landutako titiak izan dira guztiaren abiapuntua, eta 33 artelanen mihisea. Titiak aukeratu ditu, azaldu duenez, horiek direlako emakume gehienen gorputza sexualizatzeko elementu nagusia. Titiak erakusten ditu erakusketak, eta titiburuak, "zentsurarik gabe". Hain zuzen ere, hau irakur daiteke Marta Tapia (Arte con M) artistaren piezan idatzirik: "Ez zentsuratu nire titiak, hezi zure begirada". Ikusleak bere jarrera aztertzea nahi du erakusketak, gogoeta eta aldaketa eragiteko.

Natalia R.k nahita utzi du bere pieza kolorerik gabe, zuri, hain zuzen ere, purua den zerbait irudikatu nahi izan duelako. "Nire minaren eta erru sentimenduaren isla da, hori baita egoera horietan zeure buruari egiten dizkiozun galdera guztiek eragiten dutena. Denetik pasatzen zaizu burutik, eta zuri hori gertatzeko zer egin ote duzun galde egitera ere iristen zara". Sexu jazarpena gertatzen denetan errepikatzen den egoerak sortzen du erreakzio hori bere ustez, biktimari leporatzen baitzaio errua, erasotzaileari baino gehiago.

Lan artistikoan genero berdintasunaren alde aktiboki konprometituta dauden beste 29 emakume artistak hartu dute parte proiektuan, Natalia R.ren bidelagun. Nork bere erara margotu du pieza, eta libre izan dira nahi izan duten mezua zabaltzeko. "Bizipen izugarri gordinak" daude pieza batzuen atzean, eta "indarra eta borrokarako grina" irakur daiteke beste batzuen zertzeladetan. Liebana Goñi iruindarrak, esaterako, "ozen marru egiteko deia" egin du bere piezan, bere iritziz, bide honetan "ezinbestekoa" baita bakoitzak bere historia kontatzea. "Emakume guztiok bizi izan dugu jazarpenen bat, izan eskatu ez dugun piropo bat, ukipen bat, edo eraso bortitzago bat", azaldu du.

Uxue Bereziartua hernaniarrak lorez apaindu ditu bere piezako titiak, emakumeen ahalduntzea irudikatzeko loratzearen bidez. Azaldu du, gainera, artea aldarrikapen publikoetarako tresna oso eraginkorra dela "gaur egungo gizarte azkar honetan". Terapia bat ere badela dio, "pertsona batek barruan duena askatzeko modu ona baita".

Errealitate asko biltzen dituzte Titiak-eko artelanek, baina denek dute oinarri feminista, eta guztiek dute emakumearen gorputzaren desexualizazioa helburu. Emaitza "oso estetikoa" dela aitortu du Natalia R.k, baina, aldi berean, mezua "oso zuzena" dela. "Arazoari ikusgarritasuna eman nahi diogu bizipen horiek guztiak kontatuta, baina ez dugu horretara mugatu nahi. Aldaketak eskatu nahi ditugu, benetan aurrerapausoak egin daitezela galdegin".

Gainerako erakusketa eta jarduera kultural guztien antzera, koronabirusak behin-behinean ateak ixtera behartu du Iruñeko Kondestablea. Halere, Titiak Euskal Herriko gainerako hiriburuetara eramateko asmoa bada, baita landa eremuko herrietara ere, ahal den neurrian. "Matxismoa ere pandemia bat baita".