Nafarroa

Sintoma berak, hainbat diagnostiko
2017-03-172017-03-16Albisteak, Gizartea, Nafarroa

Sintoma berak, hainbat diagnostiko

Edurne Elizondo

Polenari buruzko alerta beheko mailan egon da asteon. Halaxe ageri da Nafarroako Osasun Publikoaren eta Lan Osasunaren Institutuko eta Iruñeko Udaleko web orrietan. Informazio hori sakelako telefonoan jaso ahal izan dute Iruñeko Udalaren alerta zerbitzuan izena eman dutenek; 1.182 pertsona dira, denera. Udalak duela astebete jarri zuen martxan aurtengo informazio kanpaina. Ekainaren 27a bitarte, astelehenero bidaliko dizkie Iruñeko Udaleko Hiri Ekologiaren eta Mugikortasun Jasangarriaren Saileko Epidemiologia Zerbitzuak polenari buruzko datuak erabiltzaile horiei. Usin eta musuzapi garaia hasiko baita, udaberriarekin batera, alergia dutenentzat.

Nafarren %10 inguruk alergia diote polenari, Nafarroako Osasun Publikoaren eta Lan Osasunaren Institutuaren arabera. Haientzat prestatutakoa da udalaren polenari buruzko alerta zerbitzua. "Kontua da informazioa modu erraz batean jartzea erabiltzaileen esku. 2010. urtean jarri genuen martxan; aitzindari izan gara, doan ematen dugulako. Urtetik urtera gora egin du erabiltzaileen kopuruak; urtean ehun erabiltzaile berri inguru ditugu. SMS edo mezu elektroniko bidez jaso dezakete informazioa", azaldu du Ines Aginaga zerbitzuko arduradunak.

Lastodunen polena da pertsona alergiko gehien eragiten duena. "Aurten aurreratu egin da landare horien polinizazioa; apirilean izaten ohi da, baina martxoan hasi da jada", azaldu du Aginagak. Lastodunen polenari alergia izatea zer den ederki daki Dani Cabriadak. Hamahiru urte inguru zituenean hasi zen sintomak izaten: "Azkura izaten nuen begietan: malkotan izaten nituen. Etxean inork ez zuen alergiarik, baina nirekin batera anaia zaharra ere hasi zen sintoma horiekin", gogoratu du Cabriadak.

Alergiko bilakatu zen. Hitz gutxitan erranda, "gorputzaren erantzun desegoki bat" dira alergiak. Horixe azaldu du Nafarroako Ospitale Guneko Alergologia Zerbitzuko kide eta pediatra Esozia Arroabarrenek. "Substantzia toxiko batek denoi egiten digu kalte; alergien kasuan, ustez kaltegarria ez den substantzia batek eragiten dio gure gorputzari".

"Hori gertatzen da gure sistema immunologikoa gaizki egina dagoenean", erran du Arroabarrenek, modu sinple batean. Sistema immunologikoaren erantzun oker horren atzean genetika dago, batetik; eta, bertzetik, berriz, ingurunea.

Alergia mota anitz dago; oro har, eragiten dituzten sintomen arabera, hainbat multzo nagusi nabarmentzen dira. Batetik, arnasa hartzeko sistemari eragiten diotenak daude. "Polenak, hautsak, onddoek edo animalien azalean dauden proteinek eragiten dute alergia, kasu horretan; arnasarekin lotutako gaitzak eragiten dituzte, errinitisa edo asma, edo biak batera", zehaztu du alergologoak. Bertzetik, erleak eta liztorrak aipatu ditu Arroabarrenek. "Alergia badiegu, azalean sor ditzakete sintomak, edo erreakzio sistemiko bat; anafilaxia, alegia". Hirugarren multzoan daude elikagaiak. "Antzekoak dira sintomak; azalean suma daitezke, edo anafilaxia eragin, zenbait kasutan", erantsi du ospitale guneko alergologoak.

Sintoma berak, ondorioz, hainbat diagnostiko izan ditzake. Horixe nabarmendu du Arroabarrenek, eta alergologia zerbitzuaren egoitzan ikusten dutena jarri du adibide: "Egon daitezke hiru haur, adibidez, bakoitza bere inhalagailua eskuan, eta bakoitza aurrekari eta pronostiko ezberdinarekin; hirurek behar dute botika bera, baina nork bere diagnostikoa du".

Probak eginda zehaztu ahal izanen du alergologoak zerk eragiten duen alergia. Dani Cabriadak orain egin ditu. "Orain arte, familia medikuak emandako antihistaminikoak hartzen nituen; nahikoa nuen. Anitzetan, pilula hartu bezain pronto sentitzen nuen hobera egiten nuela". Egoerak, orain, okerrera egin du Cabriadarentzat, ordea. Txakur batek eragin du aldaketa. "Duela hainbat hilabete hasi nuen txakur bat adoptatzeko prozesua; harekin eta bertze txakur batekin egon nintzen egunean sentitu nituen alergiaren sintomak lehen aldiz".

Tokiaren garrantzia

"Alergiez ari garenean, kontuan izan behar dugu gaixoa non bizi den; toki batetik bertzera aldatzen dira toki bateko edo bertzeko berezko alergenoak; etxe barruko baldintzak ere garrantzitsuak dira, eta kontuan hartzekoa da, adibidez, gaixoa txakur edo katu batekin bizi ote den", nabarmendu du Esozia Arroabarrenek. Geografiak duen garrantzia azaltzeko, adibide bat jarri du mahai gainean: "Tuteran gutxi izanen dira akaroei alergia dietenen kasuak; Baztanen, berriz, akaroak dira alergia gehienen eragile".

Altitudeak, latitudeak, klima motak eta antzekoek duten garrantzia berretsi du alergologoak; ez, ordea, kutsadurarena. "Ematen du alergia dutenak gehiago gaixotzen direla hiri barruan kanpoan baino; egia da, halaber, diesel erregaiek eragina dutela polen partikuletan eta kaltegarriago bilakatzen dituztela. Baina kutsadura gaitz horrekin lotzen duen artikulu bat ateratzen denean, handik gutxira lotura hori kolokan jartzen duen bertze bat agertzen da. Gaia konplexua da. Gaur-gaurkoz, ezin da erran alergia dutenen kopuruak gora egin duela kutsaduragatik", azaldu du Arroabarrenek.

Gehiegizko garbitasunak izan dezakeen eragina ere bazter utzi dute adituek, alergologoak erantsi duenez. "Hipotesi hori modan izan zen duela hogei urte, baina, gaur egun, ezbaian da. Ikerketek ezin izan dute hipotesi hori berretsi", erran du.

Sistema immunologikoak huts egiten duela da kontua. Egoera horren aurrean, gertatzen dena "kontrolatzeko gaitasunik eza" sentitzen duela aitortu du Cabriadak. "Azterketa egin eta gero, hamar alergia inguru ditudala jakin dut; bertzeak bertze, lastodunekin eta txakurrekin batera, katuek eta kakahueteek eragiten didate. Orain arte jan izan ditut deus jakin gabe. Arraroa da hori; kontrolatzeko gai ez izateko sentsazioa dut".

Txakurra adoptatzeko prozesuarekin aurrera egin du Cabriadak. Nabarmendu du artatu duen alergologoak berak argi utzi diola izanen dituela alergiari aurre egiteko tresnak. "Argi dut, lehenik eta behin, garbitasunari ohi baino garrantzi handiagoa eman beharko diodala; kontua da txakurrak ahalik eta zahi gutxien eragitea. Hori saihesteko produktuak ere badira".

Bertzela, txertoa jartzeko aukera jarri dio alergologoak mahai gainean. "Asma duten haurren kasuan gerta daiteke gaitza desagertzea, edo ez. Gurasoak anitz kezkatzen dira, baina badira botikak alergien sintomei aurre egiteko", azaldu du Esozia Arroabarrenek. Antihistaminikoak, kolirioak eta antzekoak alergia dutenen eskura daude. Eta, zenbait kasutan, txertoak. "Gaixoei argi erraten diet kasu guztietan ez dutela funtzionatzen, baina egia da anitzetan gaixoak anitz egiten duela hobera".

Alergologoak bere kasua jarri du adibide: "Asma nuen; lau urtez hartu nuen txertoa, eta hamahiru dira jada inhalagailurik ez dudala behar", aipatu du. Alergia bat nabarmentzen denean, horren aurkako txertoa jartzen ohi dute alergologoek. "Zailagoa da emaitza onak lortzea bi alergia motaren aurkako txertoekin". Argi utzi du, gainera, zenbait kasutan txertoa ez dela egokia: "Asma larria dutenen kasuan, adibidez, arriskutsua izan daiteke; bai eta gaixoak bertze gaitz immunologiko edo onkologiko bat duenean ere", ohartarazi du.

Alergologoak nabarmendu du jendeak gero eta informazio gehiago eskatzen duela alergien inguruan; gero eta kontsulta gehiago dago, eta diagnostikorako gero eta aukera gehiago ere bai. Horrekin lotu du alergia dutenen kopuruak gora egitea. Udaberrian sumatzen dute gaitza anitzek. Bertze anitzek, urte osoan. Alergiarekin bizi behar dute.

Askotarikoa bezain aberatsa
2017-03-172017-03-16Albisteak, Nafarroa

Askotarikoa bezain aberatsa

Kattalin Barber

Nafarroako musika ondarea askotarikoa bezain aberatsa da. Horrela definitu du Maria Guembero-Ustarrozek. Antzinarotik gaur egun arte, tradizioko errepertorio kultua, ahoz transmititutako musika tradizionala eta hiri musika herrikoiak landu ditu Navarra. Música liburuan. "Garai historiko bakoitzean Nafarroaren soinu paisaia osatu duten errepertorioen ikuspegi panoramikoa eskaini nahi izan dut". Emaitza 366 orriko lan bat da: Nafarroako musikaren lehen historia orokorra.

Musikologoa da Guembero-Ustarroz, eta Bartzelonako CSIC Ikerketa Zientifikoen Goi Mailako Kontseiluan ari da. Beste lurralde batzuekin konparatuz, Nafarroak duen ondare musikala "ikaragarria" dela dio. Nafarroako Errege Teobaldo I.a eta Karlos II.a aipatu ditu. Lehenengoa troberoa izan zen, eta 60 pieza baino gehiago konposatu zituen. "Lurralde gutxik esan dezakete errege konpositore bat izan zutela eta musika gordetzen zuela". Arreta berezia eskaini die idazleak garai bakoitzean nagusi izan ziren musika jardunei, musikari nagusiei eta genero, estilo eta konposizio nabarmenenei.

Erdi Aroan jarri du arreta, garai hartakoak baitira ezagutzen diren lehen musika iturriak. Garai horretan ere Gilen Machault poeta ezagunak Karlos II.a erregearentzat lan egin zuen, adibidez. "Ohiz kanpoko zerbait da Nafarroan gertatu dena. Lurralde txikia da, baina aberatsa". XVI. eta XVII. mendeetan, berriz, Nafarroako eliza batzuetako musika kaperak antolatu eta finkatu ziren, eta ondoren jarraitutasuna izan zuten lurraldeko organo jotzaileen sare garrantzitsuek. Historiaurreko eta Antzinaroko "zertzelada batzuk" besterik ez ditu eman: "Badakigu soinuak egiten zituztela, baina ezin ditugu erreproduzitu. Txilibitu modukoak erabiltzen omen zituzten".

Horrez gain, liburuak Nafarroaren eta beste eremu geografiko eta kultural batzuen arteko truke musikal "oparoak" erakutsi ditu, baita nazio mailan eta nazioartean oihartzuna izan duten garai guztietako musikari nafar ugarien errepasoa egin ere. XVI. eta XVIII. mendeen arteko "aberastasun musikalaz" mintzo da musikologoa. "Nafarroa sakonki aztertzen baduzu, konturatzen zara musika ez zela mugatu bakarrik katedraletara edota Iruñera; lurralde osora hedatu zen: musika bizirik zegoen", azaldu du. Faltzes, Corella eta Viana herrietako elizetan, adibidez, polifonia egiten zuten. Hortaz, ikerlariak uste du garai horretako musika ez zegoela oso zentralizatuta.

Iruñean ez ezik, Nafarroa osoko herrietan musika presente zegoen, bizitzaren parte baitzen. Organo jotzaileen inguruan sortzen zen musika. "Musika edergarri bat balitz bezala ulertzen dugu askotan, zerbait pasiboa balitz bezala, baina XX. mendera arte musika bizitzaren parte izan da".

Diskoak sortu eta musika grabatzeko gailuak zabaldu zirenean, musika kontsumitzeko modua aldatu zen: "XVI. mendeko konpositore bat etxean entzun dezaket; lehen ezinezkoa zen. Baliabideak behar ziren musika sortzeko eta, gainera, musika hori erreproduzitzeko; musika eremu sozial gehien duen artea da".

"XIX. mendearen erdialdera arte, elizak ziren Nafarroako kontserbatorioak; ez zegoen besterik". Pertsona batek musika ikasi nahi bazuen, elizara jo behar zuen, eta parrokietako organo jotzaileekin ikasten zuen hasieran. 1858. urtean sortu zuten Iruñeko Musika Akademia, Mariano Garciaren gidaritzapean, eta horren ondotik zabaldu zen musika: "Erlijioa alde batera utzita, musika irakasten hasi zen, eta geroago zabaldu zuten Nafarroako Kontserbatorioa, 1957an".

Ikerketa bultzatu

Liburua irakurle ororentzat da, ez espezialistentzat. "Informazioa eman nahi izan dut. Kontsultarako material gisa ere erabil daiteke, gero eremu jakin batean ikerketak aurrera eramateko. Gustatuko litzaidake gazteak eta ez hain gazteak honetara animatzea". Idazlearen esanetan, "hutsune" nabarmena zegoen musika arloan, eta hori betetzeko egin du Navarra. Música liburua. "Bitxia da: beste arlo batzuetan badaude lanak, baina Nafarroako musikari buruzko historia orokorrik ez zegoen". Higinio Anglesek 1970ean argitaratutako Nafarroako Erdi Aroko musikaren historia aipatu du, baina, horrez gain, "argitalpen solteak" baino ez dira egon.

Liburua ontzeko garaian, horiek guztiak bildu ditu. Urte asko daramatza Guembero-Ustarrozek Nafarroako musikaren historia lantzen: hamar urte guztira; baina azken lau urteetan "sakonago" lan egin du. "Alde horretatik, zaila izan da materiala biltzea. Oraindik gutxi dira nafar musikariei buruzko ikerketa sakonak, baita kontserbatzen diren musikaren inbentarioak eta iturrien katalogoak ere".

Nafarroan musikaren inguruan sortzen den gehiena "sakabanatuta" dagoela uste du Guembero-Ustarrozek. "Kultur etxeetako musika ikuskizunak, abesbatzak eta musika bandak... Gauza asko egiten dira, baina sortzen diren heinean desagertzen dira; ez dago inor Nafarroan hori guztia biltzeko". Horregatik uste du Nafarroan musikaren dokumentazio zentro batek "zeregin inportantea" izango lukeela. Ondarea eta materiala gorde eta zaintzea ezinbestekoa dela dio musikologoak. "Ondarea ez ahazteko ahalegina egin behar dugu", amaitu du.

Zientzia eta ekoturismoa
2017-03-172017-03-16Aisialdia, Albisteak, Ekonomia, Gizartea, Ingurunea, Nafarroa

Zientzia eta ekoturismoa

Edurne Elizondo

Lindus tontor gainetik iaz 83 espezietako 400.000 hegazti pasatu ziren, abuztua eta azaroa bitarte. Hegazti horiei so egon ziren LPO elkarteko eta Ornitolan etxeko kideak. Nafarroako Gobernuaren ordezkari da azken hori, Lindus 2 izeneko proiektuan. Aurizko Udalarekin eta SEO BirdLife elkartearekin batera osatzen dute lantaldea. Pirinioetako bazter horretatik pasatzen diren hegaztien migrazioari buruzko informazioa jasotzea dute helburu, eta, datu horien bidez, klima aldaketaren gainekoak aztertzea, bertzeak bertze.

Zientzia eta turismoa uztartuz egiten dute lan, gainera: ornitologiak bisitariak erakartzeko duen gaitasuna baliatu nahi dute, Aurizko eta inguruko ekonomiaren pizgarri izan dadin. Proiektuak Eskualdeen Garapenerako Europako Funtsaren babesa jaso du: 1,4 milioi euroko aurrekontua du, eta erakunde horrek ordainduko du %65.

Ornitolan etxeko kideak 2009. urtetik ari dira Lindusen lanean, migrazio garaian hango tontorraren gainetik pasatzen diren hegaztiei so. 2010ean, Lindus 1 jarri zuten martxan, jasotako datuak Nafarroako Gobernuaren esku jartzeko. Oraingo Lindus 2 egitasmoarekin bertze urrats bat egin nahi izan dute parte hartzaileek: migrazioari so jarraituko dute uztaila eta azaroa bitartean, baina bertze hainbat ekinaldi ere bultzatuko dituzte; saguzarrak behatuko dituzte, adibidez, Lindusek haien migrazioan zer garrantzi duen argitzeko asmoz.

2009tik, metodologia bera erabili dute migrazioa aztertzen duten Ornitolan etxeko eta LPO elkarteko kideek. Uztailaren bigarren hamabostaldian ekinen diote lanari aurten, berriz ere, eta azaroko lehendabizikoan amaituko dute. Orain arte, argi ordu guztiak baliatu dituzte Lindus gainetik zer espezie eta espezie bakoitzeko zenbat hegazti pasatu diren zenbatzeko. "Saguzarrekin, gauez ere izanen dugu lana aurten", azaldu du Ornitolan etxeko arduradun Gabi Berasategik.

Lindus 2 proiektuak duen garrantzia nabarmendu du biologoak. Izan ere, hainbat urtez jasotako datuak behar dira ingurumenean gertatzen diren prozesuen eta gerta daitezkeen aldaketen berri jasotzeko. "Hamabost urte inguruko epemuga batek emanen digu aukera ondorioak mahai gainean jartzeko", erran du Berasategik.

Lindusen lanean aritzen direnak hasiak dira jada, halere, hainbat joeraren berri jasotzen. Argi dute, adibidez, tenperatura igotzeak hainbat ondorio izan dituela eta berekin ekarri duela hainbat espeziek migrazioa hasteko data aurreratzea. "Hori egin dute miru beltzek, adibidez; lehen baino lehenago pasatzen dira orain Lindusetik", azaldu du Ornitolan etxeko kideak.

Europako herrarien %90

Europako hegazti herrarien %90 pasatzen dira Lindusko tontorraren gainetik. 2010. urtetik, denera, bi milioi hegaztik zeharkatu dute Aurizko tontor hori. Datu horiek ornitologoentzako toki aparta bilakatu dute Linduskoa, Berasategik nabarmendu duenez. Azken urteotan, hain zuzen ere, gora egin du bisitarien kopuruak Pirinioetako bazter horretan. Prismatikoak eta teleskopioak hartu, eta Lindusen egin dute bat, zerura eta hegaztiei so egiteko.

Miru gorriak, zikoinak, zapelatz liztorjaleak... Luzea da Lindusko tontorretik ikus daitezkeen espezien zerrenda. "Iruñetik gertu, ikuskizun ederraz gozatzeko aukera dago", berretsi du Gabi Berasategik. "Abuztuaren azken astean, adibidez, milaka zapelatz liztorjale ikus daitezke; uztailaren azkenekoan pasatzen ohi dira miru beltzak; urrian eta azaroan, berriz, kurriloak eta ubarroiak", azaldu du Ornitolaneko kideak.

Hegaztien bideari behatzerakoan, ahalik eta datu gehien jasotzen saiatzen dira ornitologoak: ordua, eguraldia, haizeak jotzen ote zuen... Halako datuen berri izatea garrantzitsua da ulertzeko, adibidez, zergatik egun jakin batean milaka eta milaka hegaztik bat egiten duten elkarrekin toki beretik pasatzeko. Iaz, adibidez, urriaren 9an, 448 miru gorri ikusi zituzten Lindus tontor gainetik; hilabete bereko 29an, berriz, 123.000 pagauso pasatu ziren, eta 31n, bertze 84.000.

Bisitariak erakarri nahi dituzte Auritzera migrazioaren ikuskizunarekin goza dezaten; gainera, Lindus 2 proiektuko kideek ingurumenarekin lotutako ekinaldiekin uztartu nahi dute turismoaren jarduera hori. SEO BirdLife elkarteko kideak lehendabizikoz ariko dira 2018ra bitarte martxan izanen den proiektuan. 2018tik aurrera ere lanean jarraitzeko aukera izanen dutela espero du Berasategik; datuak jasotzen jarraitzeko. Ikertzen eta gozatzen jarraitzeko.

2017-03-172017-03-16Albisteak, Iritzia, Nafarroa

Iritzia: Zakila edo bulba

Jon Barberena

Hamar urte iragan izanen dira Thomas Laquerren La construcción del sexo. Cuerpo y género desde los griegos hasta Freud leitu nuenetik. Gaur, egunkarian ikusi dudan autobus ñabar batek alarmaturik, apalategia miatu eta berriz ere begi aitzinera ekarri dut liburua. Bertan nabarmentzen da XVII. mendera artio sexu bakarraren teoria nagusitzen zela gizartearen pentsamenduan. K.a III. mendean, Aristotelesek erraten zuen oposizioan zeuden bi gorputz zirela gizonarena eta emaztekiarena, baina funtsean sexu bakarra osatzen zutela. II. mendean ere, hari berari tiraka zebiltzan orduko pentsalariak, eta emaztekia oinarrian gizona zela azpimarratzen zuten. Emaztekiaren organo genitalak garatu gabe omen zeuden bero faltagatik eta, beraz, gizaki perfektua gizona zen haiendako, eta inperfektua emaztekia: "Organo berdinak dituzte, baina okerreko tokian, hain justu".

Gizonak genituen pentsalariak, gizonak agintariak eta gizonena pitokeriak errateko aukera eta lizentzia. Sexua gaur egun ezagutzen dugun gisara, XVIII. mendean asmatua izan zen. Hau da, sexu bakarraren eredutik, bi sexuen eredura pasatu ginen. Ordutik aitzin, sinpletasunean oinarriturik antolatu nahi dugu gure gizarte konplexu bezain anitz hau. Sinpletasuna bilatzen dugun gizaki sinple bihurtu gara. Gizartea ordenatzeko, orokorrean, dikotomizatzeko joera daukagu. Horrelakoetan bi mutur marrazten ditugu: emaztekia- gizona, femeninoa-maskulinoa, heterosexuala-homosexuala, zuria-beltza...

Sexu biologikoak (sexu organoak) markatzen du dikotomia hau. Hau da, hauen arabera gizonezkoak edo emaztekiak izanen gara eta portaera maskulinoa edo femeninoa barneratuko dugu eta hauei atxikitako rolen menpe biziko gara. Sexu organoek markatzen dute gure portaera, eta kontrako jarrerak baztertu egiten dira. Baztertu eta maiz eritasun gisa hartu. Hazte Oir plataforma ultrakatolikoak martxan paratu duen autobus ñabarrak honako mezu hau hedatu du: "Mutikoek zakila dute. Neskek, alua. Ez zaitzatela engaina. Gizona bazara, gizona zara. Emaztekia bazara, hori izaten segituko duzu". Mundua antolatzeko modu sinplea bulkatzen duen leloa. Baina antolamendu dikotomiko eta sinple honek ez ote du pertsona batzuen bizitza korapilatzen eta nahasten? Deus ez dute balio ispiluek, kanpoaldeak barnealdea islatzen ez badu; oraindik gutiago balio dute aurpegiko bi begiek antolamendu huts honen arauetan itsu daudelarik. Nahiz eta mendeetako antolamendu sinple hau batzuek barneratua izan eta egun den-dena begiekin epaitzen den, ozen aldarrika dezagun badaudela zakila duten neskak eta bulba duten mutikoak. Transgenero kontzeptua barnera dezagun. Transgeneroa sozialki paratutako bipolaritate sistemarekin eta genero oposizioarekin eroso aurkitzen ez den pertsona da. Gauzak multzokatu beharrean, identitate indibidualak eta sentipen indibidualak har ditzagun kontuan; sinpletasuna, konplexutasuna bihurtuz. Genitalek markatzen dituzten portaeretatik haratago joan beharra dago. Dikotomiak hautsi behar dira, norberaren identitate pertsonalari eman behar zaio garrantzia.

Harridura ikurrekin edo gabe, laranja, morea edo gorria… Berdin zaigu. Guk zuri-beltzean ikusten dugu zuen autobus deigarria, urteetan gizonek asmatutako arau sinple eta baztertzaileek ez baitituzte itsutu gure begi kritikoak.

Komunismoaren eta hezkuntzaren bidetik
2017-03-102017-03-09Albisteak, Gizartea, Nafarroa

Komunismoaren eta hezkuntzaren bidetik

Edurne Elizondo

Ekintzaile politikoa izan zelako. Gorzako eskolan egiten zuen lanaren bidez etorkizun hobe baten aldeko arma bilakatu nahi izan zuelako hezkuntza. Konpromisoa hartu, eta jendaurrean defendatu zuelako; sutsuki, gainera. Horregatik atxilotu zuten Camino Oskotz, 1936ko uztailaren 31n; horregatik bortxatu zuten; eta horregatik hil zuten, urte bereko abuztuaren 10ean. Espetxetik atera, eta Urbasako Pilatoren Balkoira eraman zuten; handik behera bota omen zuten maistraren gorpua. 26 urte zituen; Alderdi Komunistakoa zen; UGT sindikatuko Hezkuntza Federazioko eta Nazioarteko Laguntza Gorriko kide; maistra errepublikazalea.

Camino Oskotzi buruzko memoria liburu batean jaso berri du Joseba Ezeolazak (Iruñea, 1979). Duela hamabost urte hasi zen Nafarroako Fusilatuen Senideen Elkartean lanean, eta denbora horretako gogoetak jaso ditu, maistrari buruzko zertzeladekin batera, Camino Oscoz y otras historias del 36 izenburuko lanean (Cenlit, 2017). Liburuaren bidez, "memoria historikoak emakumeekin duen zorra" kitatu nahi izan du Ezeolazak, batez ere. 1936. urte hartan, 47 hil zituzten Nafarroan. "Alargun, alaba, ama edo lagun gisa aurkeztu ohi ditugu emakumeok, baina orduko giro errepublikazalean protagonista eta ekintzaile ere izan ziren; gidari eta buruzagi", nabarmendu du egileak.

Camino Oskotz aukeratu du Ezeolazak emakume ekintzaile eta gidari horien guztien ordezkari; emakume gaztea zelako, alde batetik; eta maistra lanetan ari zelako, bertzetik. Iruñean jaio zen Oskotz, 1910. urteko apirilaren 11n —12a agertzen da hainbat agiritan—. Hiriburuko Santo Domingo aldapako 29. zenbakian sortu zen, eta lau anai-arrebaren artean gazteena izan zen: Josefina eta Maria Pilar izan zituen ahizpa; eta Juan Antonio neba. Maisu izan zen azken hori, arreba bezala. 1936ko gerrak Iruñetik kanpo eraman zuen; Baigorrira, lehendabizi, eta, gero, Marseillara (Frantzia). Han zendu zen.

Iruñeko Kale Nagusiko teresarren ikastetxean aritu zen Camino Oskotz, eta, maistra bilakatu zenean, Gorzako eskola izan zuen lantoki, Zaraitzuko ibarrean. 1930. urtean, 280 biztanle zituen. "Pedagogia modernoaren aldeko jarrera agertu zuen Oskotzek", azaldu du Ezeolazak. Egileak erantsi du Nafarroan egin zituztela ahaleginak, hezkuntzaren bidetik, "gizartean errepublikaren kultura zabaltzeko", eta testuinguru horretan kokatu du, hain zuzen ere, 1932ko irailean egin zuten Aste Pedagogikoa. 750 maisu eta maistrak parte hartu zuten. "Maistrek, batez ere, rol oso garrantzitsua bete zuten, eskolaren esparruan berdintasunaren balioa ikusgarri bilakatu zutelako", erran du liburuaren egileak.

Camino Oskotz izan zen maistra horietako bat. Izan ziren bertze anitz ere. Maria Dominguez aipatu du Ezeolazak, adibidez; hainbat hilabetez aritu zen Almandozko eskolan, eta, gero, 1933. urtean, Gallurko (Zaragoza, Espainia) alkate izendatu zuten. Julia Alvarez Resano nafarra nabarmendu nahi izan du Ezeolazak, halaber, gobernadore zibila izan zelako; bai eta Julia Alvarez ere, maistra, Oskotz bezala, eta UGT sindikatuko Nafarroako Hezkuntza Federazioko idazkari, 1932. urtean.

"Orotariko laidoak"

Maistra, Alderdi Komunistakoa eta Nazioarteko Laguntza Gorriko kide; grina berak jositako hiru borroka esparru, Ezeolazak nabarmendu duenez. Garesti ordaindu zuen egindako bidea, ordea. "Erregimenarentzat arriskutsua zelako hil zuten Camino Oskotz; hirian barrena atxiloturik eraman zuten, pasieran, sufriarazteko, sari baten gisa, jendearen eskarmenturako".

Atxilotu zutenean, preso hartutako Galo Viergek Camino Oskotzekin egoteko aukera izan zuen, komisarioaren gelan zain zirenean, eta Los culpables izeneko bere liburuan jaso zituen ordukoak: "Gaztearekin hitz egiten hasi nintzen, ahapeka, eta nola atxilotu zuten azaldu zidan; hainbat falangistak hartu zutela erran zidan, eta beren egoitza nagusira eraman zutela, Nabarreria karrikan; han, orotariko laidoak pairarazi zizkioten. Malkoei eusten saiatu zen, eta negarrak etendako hitzen bidez kontatu zidan gero Ezker Errepublikanoaren egoitzara eraman zutela, Gazteluko plazan, falangistek bere egin baitzuten eraikina, altxamenduaren lehendabiziko egunetan. Han, falangistek inguratuta, Alderdi Komunistako kide izateagatik orotariko umiliazioak sufritu zituen, berriz ere; barre eta iseka artean, baso bat errizino olio edanarazi zioten; polizia etxean utzi zuten atxilotuta".

Pio Baroja idazleak ere jaso zuen Camino Oskotzen berri, La guerra civil en la frontera liburuan, Ezeolazak azaldu duenez. "Barojak berak aipatzen du Oskotzek hainbat gutun idatzi ziola; pena da testu horiek gorde ez izana". Barojaren testuak ondokoa dio: "1936ko hasieran gutunak idazten hasi zitzaidan; gutun horietan apaizen aurka agertzen zen, eta komunismoaren alde, sutsuki. Nire liburuak irakurtzen zituen neska gaixo horrek, eta uste zuen ni oker nintzela gogo komunistarekin bat ez egiteagatik. Maistra adoretsua eta ausarta zen".

Barojak bere testuan jaso zuen, gainera, Victoriano Juaristi medikua saiatu zela Oskotz askatzeko bitartekari lana egiten: "Erran omen zion harro ez agertzeko, erran zezala damu zela, ager zedila atsegin, eta konfesioa har zezala, salbatzeko; neskak gomendio horiei ezetz erran zien, mespretxuz".

Oskotzek 11 egun egin zituen kartzelan. Abuztuaren 10ean askatu zuten arte. Halaxe agertzen da espetxeko bere txostenean. Urbasako Pilatoren Balkoitik bota omen zuten maistraren gorpua. "Hori uste dugu, eta, Jimeno Juriok jasotako informazioa kontuan hartuta, hala izan omen zen; Bakedanon lurperatuko zuten, segur aski. Baina ez dakigu non zehazki", azaldu du Ezeolazak.

1936ko irailaren 29an, Abc egunkariko orrietan ageri da Oskotzen heriotzaren berri: "Anitz dira Iruñean hildako pertsonak, tartean Osakar eta Dorronsoro buruzagi sozialistak; Cayuela, zinegotzi errepublikazale ohia; Astiz, Nazioarteko Laguntza Gorriko abokatua; Bengarai, Ezker Errepublikanoko tokiko burua; Sampredo eta Oskotz maistra".

Izenaren atzeko izana mahai gainean jarri du Ezeolazak, Gorzako maistrari buruzko liburuaren bidez. 1936ko gerran hil zituzten guztien memoria nabarmendu nahi izan du. Eta, guztien artean, emakume ekintzaileena.

Hurbilen dagoen ikastetxearen alde
2017-03-102017-03-09Albisteak, Gizartea, Hezkuntza, Nafarroa

Hurbilen dagoen ikastetxearen alde

Edurne Elizondo

Ez du zentzurik; Leitza 17 kilometrora dugu, eta Iruñea, berriz, 35era". Horixe nabarmendu du Lekunberriko Ibarberri ikastetxeko guraso elkarteko presidente ohi Arkaitz Goikoetxeak. Leitza hurbilago duten arren, DBHko hirugarren eta laugarren mailak ikasteko erreferentziazko institutu Iruñeko Biurdana dute Ibarberriko eskolako ikasleek. Egoera hori aldatu nahi dute orain gurasoek, eta Leitzako Amazabal institutua bilakatu beren erreferentziazko zentro.

Legea alde dutela azaldu du Goikoetxeak. Izan ere, ikastetxeak eta eskola barrutiak antolatzeko foru dekretua onartu zuen Nafarroako Gobernuak 1995. urtean, eta, agiri horren arabera, Leitzako institutua zen Lekunberriko ikasleentzat erreferentziazko egoitza. Bertzeak bertze, ikasleak inguru hurbilenean eskolatzearen alde egiten zuen dekretuak. Kontua da, Hezkuntza Departamentuko irizpideak aldatu gabe, 1996an erabaki hori bertan beherea utzi, eta Iruñeko Biurdana jarri zuela gobernuak Lekunberriko ikasleentzat erreferentziazko institutu gisa.

"Ez du inolako zentzurik", berretsi du Goikoetxeak. Datuek ederki islatzen dute Lekunberriko gurasoen borondatea zein den, haren ustez. Azken lau urteotako matrikulazioei so eginez gero, hautua Leitzaren aldekoa dela argi gelditzen da: Iruñeko Biurdanara bost ikasle joan dira, eta Amazabalera, berriz, 73. "Gaur-gaurkoz, gure ibarreko bi ikasle daude Biurdanan, eta Leitzan, berriz, 40 inguru. Sare publikoaren aldeko familien %95ek Leitzara bidaltzen dituzte seme-alabak", azaldu du Goikoetxeak.

Ikasleak Lekunberritik Iruñera edo Leitzara mugitzeko garraioaren auziari buruz ere bada zer erran, Goikoetxeak nabarmendu duenez. Lekunberri eta Larraungo ikasleek, Irurtzungo Udalak eta Nafarroako Gobernuak aspalditik zuten hitzarmena baliatu izan dute Iruñera joateko. Urte luzez, gobernuak hartu du bere gain zerbitzu horren defizita. Kontua da hitzarmenak berak 12.000 euroko muga zehazten zuela gobernuak ordaindu beharreko defizitarentzat. Ondorioz, azken urteotan, udalek gehiago pagatu behar izan dute, batez ere Irurtzungoak. "Egoera horrek ekarri du Irurtzungo Udalak hitzarmena bertan behera uztea", azaldu du Goikoetxeak.

Bertze hitzarmenak

Horrek ez du erran nahi, hala ere, ikasleak garraiorik gabe gelditu direnik. Lekunberriko eta Larraungo udalek bertze hitzarmen bat egin dute. Nafarroako Gobernuak ordaintzen du derrigorrezko hezkuntzan ari direnen garraioa, eta bertzeek, berriz, udalen arteko akordioa baliatzen dute. Leitzara joateko ere hitzarmena badute Lekunberriko eta Larraungo udalek. Auzi hori garrantzitsua dela uste du Goikoetxeak, Lekunberriko Udalak behin baino gehiagotan erran izan duelako erreferentziazko zentroa aldatuz gero, garraiorik gabe geldituko zirela.

"Hori ez da egia, eta agerian gelditu da. Esaten zuten erreferentzia zentroa aldatuta, Irurtzunek eta Nafarroako Gobernuak zuten hitzarmenetik kanpo geldituko ginela eta, ondorioz, Iruñerako garraiorik gabe. Orain, hitzarmena desegin egin da, baina bi udalek beste hitzarmen bat egin dute elkarren artean ikasleak garraiatzeko. Argudio hori erabili izan dute familiak beldurtzeko, baina egoerak erakutsi du gezurretan ari zirela", azaldu du.

Garraioa bermatzeko zerbitzuek duten kostua kontuan hartzekoa dela argi du Goikoetxeak, hala ere. Orain, hain zuzen ere, Larraungo eta Leitzako udalek 46.000 euro ordaintzen dute ikasleak Leitzara eramateko; bertze 35.000, berriz, Iruñera joateko. "Erreferentziazko zentroa aldatuko balute, Leitzara joateko garraioaren ardura Nafarroako Gobernuaren esku egonen litzateke; 46.000 euroren gastua desagertuko litzateke; Iruñekoari eusteko borondatea badute udalek". Institutu batean eta bertzean izena ematen duten ikasleen kopuruak aldaketa behar dela agerian uzten duela argi du Goikoetxeak.

Aldaketa horren alde egin du Larraungo udalak ere; ez, ordea, Lekunberrikoak. Galdeketa bat antolatu zuten Lekunberrin 2014an. "Udalak manipulatu egin zuen galdeketa, eta errolda ere bai. Harrigarriena da herritarren %60k baino gehiagok Iruñearen alde egin izana erreferentzia zentro gisa, eta urte horretan inork ez matrikulatzea seme-alabak Biurdanan!".

Auziak ibarreko mugak zeharkatu ditu azken urteotan, eta Nafarroako Parlamentuko Hezkuntza Batzordeak eta Arartekoak bat egin dute Lekunberriko gurasoek egindako eskaerarekin. Parlamentuan 2014an izan ziren. Gaur egungo gobernuko Hezkuntza Departamentuko arduradunekin ere egin dute bilera. "Egoera hau konpontzeko ordua da", berretsi du Goikoetxeak. "Hezkuntza Departamentuaren jokabidea ez da bidezkoa izan orain arte, eta espero dugu oraingo gobernuak beste jokabide bat erakutsiko duela". Errealitatean gertatzen dena onartzea nahi dute.

Hautsak harrotu dira
2017-03-102017-03-10Albisteak, Gizartea, Ingurunea, Nafarroa

Hautsak harrotu dira

Kattalin Barber
Lizarraldeko herri txiki bat da Azketa. Ondoan ditu Iguzkitza, Labeaga eta Urbiola. Iguzkitzaibarko herriak dira laurak, eta laurak batu dira Aridos Reciclados de Navarra Arena enpresak eskualdean egin nahi duen lohien tratamendurako pl...

Iritzia: Urrats uste baino handiagoa
2017-03-102017-03-10Albisteak, Iritzia, Nafarroa

Iritzia: Urrats uste baino handiagoa

Lohizune Amatria
Zenbat kale kantoi, pankarta, afixa, komuneko ate eta muraletan irakurri ote dugu ez dugula atzenduko. Ez zaizkigula ahaztuko sistema kapitalista zapaltzaile heteropatriarkalaren ondorioz hildako, jipoitutako eta erasotako emakumeak; g...

Aitzinera ihes egiteko arriskua
2017-03-032017-03-02Albisteak, Asteko Gaiak, Gizartea, Ingurunea, Nafarroa

Aitzinera ihes egiteko arriskua

Edurne Elizondo

Antonio Aragon izan zen, Nafarroako presidente ohi Gabriel Urralbururekin batera, Itoizko urtegia eta Nafarroako ubidea egiteko proiektuaren bultzatzaile nagusietako bat. 1991ko irailean, Ebroko Ur Konfederazioko presidente izendatu zuten Nafarroako Gobernuko Herrilan kontseilari izan zena. Kargu berritik, ubidearen bigarren fasea "neurrigabea" zela aitortu zuen Aragonek; "neurriz kanpoko" inbertsioak eskatzen zituela. "Nafarroako gobernuek, bideragarria ez dela jakin arren, bigarren fase horren erabilera demagogikoa egin dute 1991tik; okerrena da, ubidearen aitzakiarekin, 30 urte daramatela Erriberan uraren arazoa konpontzeko zain".

Urbizi Uraren Kultura Berria fundazioko kide Fito Jimenezenak dira hitzak eta salaketa. Erakunde horrek txosten bat egin du ubidearen bigarren fasea bazter uzteko alternatibak aztertzeko; lehen fasea egina dago, eta lehen fase hori zabaltzeko lanak ere amaitutzat jo dituzte jada; horko lurrek ubideko ura har dezaten prestatzeko obrak amaitzea falta da. Bigarrena egiteko beharrik ez dagoela uste dute Urbiziko kideek, ordea, eta aitzinera ihes egiteko arriskuaz ohartarazi dute. Izan ere, krisi ekonomikoak baztertu egin du, azken urteotan, bigarren fase hori, baina mahai gainean jarri du berriz Uxue Barkos buru duen egungo gobernuak. Bazter utzi du aire zabaleko ubide bat sustatzeko aukera, eta lurpeko hoditeria baten bidez egitekoa hobetsi du; baina proiektua mapan jarri du, berriz ere.

Fito Jimenezek Charo Brinquis Urbiziko kide eta aditua izan du lagun bigarren fasea bazter uzteko alternatibei buruzko txostena osatzeko prozesuan; Brinquisek Itoizko urtegia-Nafarroako ubidea binomioaren errentagarritasunik eza utzi zuen agerian, jada, 2012an egindako lanean. Asteon, Jimenezek eta Brinquisek prestatutako agiria defendatu du jendaurrean erakunde bereko teknikari Julen Mendigurenek. Attac elkarteak Nafarroako ubideari buruz antolatutako mahai inguruan parte hartu du, Nafarroako EHNEko presidente Imanol Iberorekin, Nafarroako Ubideko Ureztatzaileen Komunitate Nagusiko buru Felix Chuecarekin eta Intia (Nekazaritzako Elikagaien Teknologiak eta Azpiegiturak) enpresa publikoko teknikari Idoia Ederrarekin batera. Nork bere ikuspuntutik heldu dio ubidearen auziari.

Intiaren txostena

Bigarren faseari buruzko eztabaida mahai gainean jarri zuen gobernuak 2015eko abenduan. Prozesu bat iragarri zuen orduan, parte hartzea sustatzeko, eta alternatibak lantzeko. Prozesu horren barruan, hain zuzen ere, txosten bat egin du Intiak. Erriberako nekazarien artean inkesta egin dute enpresako kideek, Ederrak azaldu duenez. Bigarren faseko hasierako proiektuak hartuko lukeen eremuaz harago jo dute, eta, denera, ureztatzaileen 53 komunitatetako kideekin egon dira. Intiako kideen helburua da lurrak ureztatzeko dagoen beharra identifikatzea, behar horri erantzun ahal izateko. "Dauden proposamen guztiak aurkeztu nahi dizkiegu, haiek erabaki dezaten", erran du Intiako teknikariak.

Txosten horretan, lau proposamen jaso ditu Intiak. Lehena litzateke egungo egoerari eustea. Bigarrenak 15.000 hektarea ureztatu ahal izateko aukera jartzen du mahai gainean, eta, horretarako, beharrezkotzat jotzen du ubidearen bigarren fasea. Hirugarren proposamenak Val urtegiko ura baliatzea aipatzen du, haren bidez 5.000 hektarea ureztatzeko. Hektarea kopuru bera ukituko luke azken proposamenak: Lodosako ubidea baliatuko luke, eta ureztatze sistemak hobetzeko beharra jartzen du mahai gainean, gainera. Datozen hilabeteotan, proposamen horiek guztiak aurkeztuko dizkiete Intiako kideek nekazariei, eta ureztatzaileen komunitateetan bozketak egin beharko dituzte, bat edo bertze aukeratzeko.

Urbizik ontzat jo du Intiak egindako lana, eta, batez ere, nekazariei parte hartzeko aukera eman izana. Mendiguren kritiko agertu da, ordea, Nafarroako Gobernuarekin. Izan ere, 2015ean iragarritako eztabaida prozesua amaitu baino lehen egin du administrazioak bigarren fasearen alde. "Hainbat proposamen aurkeztu, baina bat hobetsi du jada: ubidea Pitillastik Ablitasera eramateko asmoari eutsi dio gobernuak". Bigarren fasearen aldeko apustuak "Canasaren tunelean aurrera egitea" ekartzen duela salatu du.

Canasa Espainiako eta Nafarroako gobernuek osatutako enpresa publikoa da; haren ardura da ubidea egitea. Urbiziko kideen hitzetan, enpresa horren "finantza krisia" estaltzea da, neurri handi batean, bigarren fasearen helburua. "2014. urtean, 8,6 milioi euroren galerak izan zituen, eta 10,5 milioi eurorenak, berriz, 2015. urtean", aipatu izan du Charo Brinquisek. Haren hitzetan, galera horien atzean dago uste baino diru gutxiago jaso duela ekoizpen hidroelektrikoagatik, uraren kontsumoa ere uste baino txikiagoa izan dela, eta proiektuaren plangintza ekonomikoa, gainera, ez dutela ongi egin. "4-5 milioi euroren gastuak ditu Canasak urtean, mantentze eta ustiatze lanengatik, baina hori ez da inongo paperetan ageri", erantsi du Brinquisek.

Intiak egindako txostena ontzat jo du Mendigurenek, baina ez, ordea, Nilsa enpresa publikoak osatutakoa. Intiak ureztatzeko beharrak aztertu ditu; Nilsak, berriz, hornidurarakoak. Etxeetara, zerbitzuetara eta industrietara ailegatzen den urari buruzkoak dira Nilsaren ardurak, hain zuzen ere. Mendigurenek salatu du Nilsak bigarren fasearen alde egin duela bere txostenean, eta zalantzan jarri ditu lan horretan jasotako ur beharrak.

Iruñerriko Mankomunitatearekin alderatu ditu Mendigurenek datu horiek. "2015ean, etxeetan, zerbitzuetan eta industrian 30 hektometro kubo kontsumitu ziren Iruñerrian; 360.000 biztanle ditu. Erriberan 90.000 dira, eta 18,5 hektometro kuboko beharrak jarri ditu Nilsak mahai gainean". Fito Jimenezek ere zalantzan jarri ditu kopuru horiek, eta uste du ez dutela justifikaziorik. "Iruñerriko kontsumoa halako bi dute Erriberan; kontrolatu gabeko uraren kopurua ere izugarri handia da; urak ihes egiten duela erran nahi du horrek, bertzeak bertze. Beti gertatu da datuak puztu direla ubidea justifikatzeko", erantsi du Urbiziko kideak.

Garai batean, adibidez, Nafarroako Gobernuak adierazi zuen Itoizko urtegia eta ubidea egin behar zirela Iruñerriak txorrotako ura behar zuelako. Errealitatea da Iruñerriak gutxitan kontsumitu duela Itoizko ura. "1,1 milioi euro ordaintzen ditu Iruñerriko Mankomunitateak, urtean, erabiltzen ez duen uragatik", salatu du Mendigurenek. Hau da, kopuru finkoa da hori, ura kontsumitu edo ez ordaindu behar dena. Egoera hori aldatu nahi du mankomunitateak berak, eta, antza, aurten kopuru horren erdia ordaintzeko akordioa egin du.

Datuen inguruko kezkak agerian utzi ditu Urbizik, baina ez du ukatu Erriberan arazo bat dagoela uraren kalitatearekin, eta konpondu beharra dagoela aitortu du. Zalantzan jarri du, ordea, bigarren fasea gauzatzea aukerarik onena ote den hori egiteko, eta alternatiba gisa aipatu ditu El Ferial urtegia eta Queilesko iturriak.

Nekazaritza eredua

Gobernuak, oraingoz, ubidearen bigarren fasearen alde egin du horniduraren esparruan dauden arazoak konpontzeko eta lurrak ureztatzeko sistema gisa. Aurreko gobernuek mahai gainean jarritako datuak ez lirateke beteko, hala ere. Bigarren faseak 21.500 hektarea ingururi eraginen ziela erran izan da urte luzez; oraingo gobernuak uste du 15.000 hektarea inguru ureztatzeko gaitasuna duela ubideak, eta, kopuru horretatik abiatuta, 9.000-10.000 hektarea inguruko azalera proposatu du. Lur azpitik obra %40 merkeago izanen litzatekeela erantsi du.

Datuez eta kopuruez harago, nekazaritzari buruzko ikuspuntu zabalago bati eusteko beharra nabarmendu du, hala ere, Nafarroako EHNEko presidente Imanol Iberok. Urtegiaren eta ubidearen aurka agertu da sindikatu hori hasieratik, eta halako azpiegiturek ekartzen dituzten kalteak berretsi ditu Iberok, berriz ere. Batetik, salatu du ubideari lotutako ereduak bazter uzten dituela nekazari txikiak, eta monolaborantzako lurrak hedatzen dituela. Ubidea nekazarientzat uste zuten baino garestiagoa dela ere salatu du, eta gobernuak proiektua "saldu" egin duela, "zentzuzko plangintza" egin gabe.

Bertzetik, Iberok agerian utzi du ubideak erabat baldintzatzen duela Ingurumeneko, Landa Garapeneko eta Toki Administrazioko Departamentuaren aurrekontua. "Bertzelako laguntzetarako dirurik ez da; aurrekontua 76,7 milioi da, eta 21 zuzenean doaz ubidearentzat".

Kexa horrekin bat egin du Nafarroako Ubideko Ureztatzaileen Komunitate Nagusiko buru Felix Chuecak; bertze hainbat departamentuk ere gastuaren zati bat hartu beharko luketela uste du; Canasak ureztatzaileei kobratzen dienarekin ere baditu desadostasunak. "Argi dut erabiltzaileok ordaindu behar dugula azpiegituraren zati bat; baina obra guztia egin gabe, orain lanean ari garenok ari gara azpiegitura osoa ordaintzen". Eta ez du bidezkotzat jo. Ubidearen alde egin du, hala ere, argi eta garbi. Eta nekazari gehienen artean ere jarrera azpiegitura horren aldekoa dela uste du. "Lehen fasean, lurren %12 baino ez dira gelditu proiektutik at".

Bertze datu bat, Itoizko urtegia-Nafarroako ubidea binomioak eragindako guztien artean. Azpiegitura horien benetako dimentsioari neurria hartzea, hala ere, ez da erraza. Lehen fasea egina da. Bigarrena, oraingoz, mahai gainean. Harekin batera, batzuen kezkak, eta bertzeen itxaropenak. Behar ote den da gakoa.