Naiara Elola
Askatasuna. Azken egunetan hankamotz dago. Gure bizitzak askatasunez gobernatzea zein garrantzitsua den jabetu gara. Horretarako balio izan du, behinik behin, COVID-19ak eragindako pandemiak. Bihar, sei aste izango dira etxean itxita gaude...
Iñigo Astiz-Berria Sartagudako Memoriaren Parkean dagoen eskultura da seguruenik Joxe Ulibarrenaren lanik ezagunen eta ikusiena (Azkoien, Nafarroa, 1924- Iruñea, 2020), eta ez da kasualitatea. Hiru giza figura irudikatzen ditu altzairuzko pieza monumental horrek, elkarri besarkatuta, tiro zuloak diruditen hutsunez josita. 11 urte zituela hil zioten aita artistari 1936ko gerran altxatutakoek, eta bere ibilbidean oso lotuta joan dira beti memoria historikoa eta...
Edurne Elizondo
Baztan-Bidasoko margolariek huts egin diote aurtengo udaberriari. Koronabirusaren pandemiak etxean itxi ditu, eta, ondorioz, ezin izan dute hilabete oroko konpromisoa bete: ezin izan dute kanpora atera margotzera, mihisea eta pintzelak ...
Uxue Rey Gorraiz
Askotariko ekitaldiak, jarduerak eta kanpainak bertan behera gelditu dira koronabirusaren krisiak herritarrak nor bere etxean gelditzera behartu zituenetik. Ohiko erritmoari eutsi dio udaberriak, baina udaberriarekin batera ailegatzen ...
Edurne Elizondo
Konfinamendua hasi aurreko batzuen eta bertzeen egoerak markatu du batzuen eta bertzeen itxialdia nolakoa den; herritar anitzentzat, bakarraldiak ekarri du aurretik zaila zen egunerokoa gehiago zailtzea. Gizakia Helburu fundazioak droga mendekotasunen bat dutenak artatzen ditu, eta haiei so egiteko beharra nabarmendu du erakunde horrek, bereziki egunotan.
Fundazioko kideen eguneroko lanari ere eragin dio koronabirusaren pandemiak sortutako alarma egoerak, baina, hala eta guztiz ere, lortu dute kudeatzen dituzten hiru programei eustea. Programa horiek helburu dute mendekotasunei aurre egitea, bai eta herritarrak konfinamenduaren mende diren garaiotan ere.
Fundazioak komunitate terapeutikoa du, Lizarran, batetik. "Laguntza gehien behar dutenentzako programa da hori", azaldu du Gizakia Helburu erakundeko kide Kristina Illescasek. 35 pertsona artatzen dituzte, egun, programa horren bidez. Illescasek, bertzetik, Aldatu programa zuzentzen du, eta, horretan, astean behin edo bitan artatzen dituzte erabiltzaileak, zentroan gelditu gabe. 150 pertsona inguruk parte hartzen dute programa horretan. Suspertu izenekoan, berriz, prebentzio lana egiten dute fundazioko kideek, arriskuan egon daitezkeen nerabeekin. Programa horretan 41 gazte eta haien familiak artatzen dituzte.
"Alarma egoera ezarri zutenetik, lehen aurrez aurre egiten genituen lanak orain telefonoz edo Internet bidez egin behar izaten ditugu", kontatu du Illescasek. Hau da, Suspertu eta Aldatu programetako erabiltzaileak ez dituzte fundazioak Iruñean duen egoitzan hartzen orain. Lizarrako komunitate terapeutikoaren egoera bertzelakoa da. "Lizarran, bertan behera utzi behar izan ditugu asteburuko irteerak eta bisitak, erabiltzaileen osasuna bermatze aldera". Erabiltzaileok, beraz, zentroan ari dira betetzen beren konfinamendua.
Neurriak, martxan
"Ez da erraza; batzuek seme-alabak dituzte, eta egunotan ezin dituzte ikusi ere egin. Telefono bidezkoa da duten harremana", azaldu du Illescasek. Segurtasuna bermatzeko neurriak hartu dituzte zentroan, erantsi duenez, eta nabarmendu du oraingoz ez dela inor gaixotu. "Segurtasun distantziari eusteko markak margotu ditugu lurrean, adibidez, eta bazkaltzeko eta afaltzeko txandak antolatu ditugu. Terapeutek ere ohi baino lanaldi luzeagoak egiten dituzte, ahalik eta jende gutxien joateko. Finean, gu gara erabiltzaileak kutsa ditzaketenak".
Lizarrako erabiltzaileen jarrera txalotu du Illescasek. "Egoera zaila izan arren, ongi moldatzen ari dira. Badakite egoerak denoi eragiten digula, eta ez dagoela beste aukerarik".
Lizarrako erabiltzaileek Gizakia Helburu fundazioko profesionalak dituzte ondoan. Bertzelakoa da zentroan gelditu gabe artatzen dituzten erabiltzaileen egoera, eta horiekin du kezka handiena Illescasek. "Erabiltzaileok artatzen jarraitzen dugun arren, eskaintzen ahal dugun arreta ez da ohi bezain sakona", onartu du. Egoerak baldintzatuta ari dira Gizakia Helburu fundazioko kideak lanean, finean.
Erabiltzaileek etxean duten egoerak ere markatzen du batzuen eta bertzeen sasoia, Illescasek erantsi duenez. "Argi dago itxialdiak denoi eragiten digula, eta, noski, are gehiago mendekotasun bati aurre egiten ari direnei. Etxean bakarrik diren pertsonentzat zailagoa izan daiteke egungo egoera; babes sarerik gabe, arriskua handiagoa da", nabarmendu du.
Antsietatea, ezinegona, tristura, asperraldia... Anitz dira bakartzeak eragiten ahal dituen emozioak, eta, horiek kudeatzeko zailtasunak daudenean, arazoek okerrera egin dezakete, Illescasek erran duenez. Argi du kontsumitu nahi duenak kontsumituko duela. "Alarma egoeran egon arren, nahi duenak erosi eginen du". Droga batzuk erostea ez da zaila, Illescasek aipatu duenez: "Alkoholaren salmentak gora egin du dendetan konfinamendua hasi zenetik".
Orain gertatzen ari denaren ondorioak ez dira berehala agerian geldituko. Hori uste du Illescasek, eta, ondorioz, adi egoteko beharra nabarmendu du. Konfinamedua luzatzen bada, gainera, ekar ditzakeen ondorioak are larriagoak izan daitezkeela erantsi du.
Nerabeen egoerari ere so egin nahi izan dio, bereziki, Gizakia Helburu fundazioko kideak. "Lagunekin egoteko garaia dute oraingoa, baina gurasoekin egon behar dute etxean, halabeharrez. Ez da erraza". Fundazioko erabiltzaileen artean, halere, anitzek konfinamendutik zer ikasi atera dutela erran du Illescasek: "Elkarrekin egon beste aukerarik ez dutenez, beren arteko harremana lantzeko urratsak egin dituzte, eta emaitza ona izan da".
Gizakia Helburu fundazioak duela ia hiru hamarkada hasi zuen bere bidea, eta berrogei profesional ditu: medikuak, psikologoak, hezitzaileak eta pedagogoak ari dira lanean. Bakartze garaiotan ere bai.
Uxue Rey Gorraiz
Zaharrak dira koronabirusaren eraginez hil diren gehien-gehienak. Hainbatek salatu dute, ordea, lehentasuna ematetik urrun, bigarren mailako gaixotzat hartzen dituztela. Oneka Emakume Pentsiodunen Elkarteko kidea da Ana Sarobe (Arantza...
Lur Albizu Etxetxipia
Gauza gutxi dakigu: akaso, atzean utzi dugun mundu hura ezagutzen dugu bakarrik, eta hori da errealitatearekiko dugun lotura bakarra. Memoria. Zer ginen eta nola bizi ginen gogoratzea. Dagoeneko hilabete luze daramagu etxean itxita, eta gure aurretik mundu oso bat pasatu dela ematen du. Ezer ez da berdina izanen: hobe dugu ahalik eta lasterren onartzea.
Hasteko, normal deitzen dugun egoerara bueltatzeko denbora falta zaigulako oraindik. Eta, jarraitzeko, hausnarketarako tartea eman beharko ligukeelako (batzuentzako) itxialdi derrigortu honek: beharbada normaltasun hori ez zen bizigarria. Beharbada aldatu beharko genuke. Beharbada pentsatu beharko genuke zer herritan bizi nahi dugun. Pentsatzeko tartea, izan, badugu. Aurretik ere ebidenteak izan zitezkeen kontuak are argiago ikusi ahal izan ditugu aste hauetan.
Adibidez, osasun publikoan inbertitzeak duen garrantzia ez dela txikia, ospitaleetako oheak ez direla zenbaki huts. Osasun publikoa ez dela bakarrik etxean geratzea: isolamenduak eta bakardade behartuak ere hiltzen gaituztela; eta, luzera, hankak mugitzera ezin ateratzeak ondorio larriak ekarriko dizkiela, adibidez, pertsona zahar dezenteri. Osasuna ez dela bakarrik gaixorik ez jartzea. Itxialdiak bestelako ondorioak ere ekarriko dizkigula.
Adibidez, zein garrantzitsuak diren oharkabean pasatzen zaizkigun (edo pasarazi dizkiguten) lanbide horiek: garbitzaileak, supermerkatuetako langileak, suhiltzaileak, udaletan lanean ibiltzen direnak, nekazariak, etxe ondoan duzun dendari hori. Haiek mugitzen dute gure ezinbesteko mundua, eta ez beste inork; traba guztien gainetik jarraitu dute lanean, babes neurri nahikorik gabe, jaiegunetan dendak ireki behar izanda, arriskuak hartuta… Eta hausnar dezakegu agian etxe ondoko denda hori inportantea dela guretzat, inportantea ez ezik, ezinbestekoa. Zaintzen gaituztenak zaintzeko betebeharra dugula, eta mundua sustengatzeko ezinbestekoak diren pertsona horiek ezagutzen ditugula eta ondoan bizi direla. Ez dutela supermerkatu izenik (auzo eta herri-merkatuen antz handiagoa dutela, denda txikiena, zuzenean saltzen duten ekoizleena).
Adibidez, pentsatu beharko genuke zergatik bilakatzen den hain erraz osasun-langileentzat zen txaloa poliziarentzat txalo ere; zenbat garbiketa-operazio dauden martxan. Bizilagunak beti poliziaren gainetik jarri nahi ditugunok kontraofentsibari ekin beharko diogu. Pentsatu beharko genuke zenbat beldur geratuko zaizkigun iltzatuta, nola sendatuko ditugun kalera kezkaz atera ondoren sortutakoak.
Ez da beste ezer berriz berdina izanen. Komunitatean ekin beharko diogu honi; mundua aldatu nahi dugunok bizitzeko beste modu batzuk jarri beharko ditugu mahai gainean; elkar babesteko guneak, momentuak, ohiturak hartu beharko ditugu; kalera atera, berriz, beste modu batean igual, berriz betetzen ditugun arte: asko galdu dugu honen guztiaren aurretik ere. Komunitatea, emantzipazioa, burujabetza behar ditugu arnasteko eta bizitza hobeak eraikitzeko.
Edurne Elizondo
Arrosak eramaten zituen alabaren hilobira, eta, etxean ere, bi arrosa izaten zituen beti, haren omenez". Maria Angeles Berazak egiten zuenaz ari da Asier Aristregi. Alicia Aristregiren ama zen Beraza, eta Asier Aristregiren amatxi. Argazkilaria da Asier Aristregi, eta Las rosas nunca mueren (arrosak ez dira sekula hiltzen) erakusketa egin zuen 2016an, bere familiako bi emakume horien inguruan. Biek sufritu zuten indarkeria matxista, amak eta alabak. "Amatxi Irañetan jaio zen; errotariaren alaba zen. 9 urterekin bidali zuten medikuaren etxera lanera. Amatxik kontatzen zigun inoiz ez zuela gurasoen berotasuna sumatu; ezkondu zenean ere, tratu txarrak sufritu zituen", kontatu du Alicia Aristregiren iloba eta Angeles Berazaren bilobak, Bartzelonatik.
"Amatxi eta izeba ziren familiaren euskarri", erantsi du Asier Aristregik. Alicia Aristregi bere senar ohiak hil zuen, 2002ko apirilaren 9an, Atarrabian. Maria Angeles Berazak arrosak eramaten zituen haren hilobira, eta, etxean ere, bi arrosa izaten zituen beti alabaren omenez. "Azkenekoz ikusi nuenean ere, arrosak baziren amatxiren etxean". 2013ko abenduaren 9an zendu zen Beraza, Uharten.
"Iragarritako hilketa"
Uharten bizi da oraindik ere Eugenio Aristregi, Aliciaren neba. 2002ko apirilean, Eugenio Aristregik gogor salatu zuen epaileen utzikeria, eta "iragarritako hilketatzat" jo zuen arrebaren aurkako erasoa. Izan ere, urte hartako urtarriletik, hogei salaketa baino gehiago jarri zituen emakumeak senar ohiararen kontra. Emaztearengana ez hurbiltzeko agindua ere bazuen Jesus Gil Pelaezek; baina, hala eta guztiz ere, 2002ko apirilaren 9an, gizonak labankadaz hil zuen emakumea.
Alicia Aristregik 37 urte zituen, eta bi semeren ama zen. Semeak eskolan utzi eta gero hil zuen Gil Pelaezek emakumea, lagun batekin billabesaren zain zenean. Gizona autoz ailegatu, ibilgailutik jaitsi, eta zuzenean joan zen Aristregirengana. Emakumea ihes egiten saiatu zen, baina senarrak iletik heldu zion, eta bihotzean sartu zion eskuan zeraman labana. Lehen labankada horrek hil zuen Alicia Aristregi, baina bertze lau eman zizkion Gil Pelaezek emaztearen gorpuari.
Alicia Aristregiren hilketak astindua eman zion Nafarroako gizarteari. Indarkeria matxistaren auzia hizpidera ekarri zuen, bere gordinean, eta erakunde publikoek ezin izan zuten bertze alde batera begiratu: mugimendu feministaren aldarriei so egin behar izan zieten, azkenean. "Hagitz gogorra izan zen Alicia Aristregiren hilketa; kolpe latza hartu genuen, eta neurriak hartzeko beharra agerian utzi zuen gertatutakoak", nabarmendu du Astelehen Lilak elkarteko Tere Saezek.
Jesus Gil Pelaezek 39 urte zituen emaztea hil zuenean. Alicia Aristregiren gorpua karrikan utzi, eta ihes egin zuen. Hurrengo egunean, Foruzaingora deitu zuen, eta bere burua entregatu. 2003. urtean epaitu zuten, eta 22 urteko espetxe zigorra ezarri zioten. Zinpeko epaimahaiarekin egindako prozesua izan zen Gil Pelaezen kontrakoa: lehenengoa, genero indarkeriako kasu batean.
"Aristregiren hilketa inflexio puntu nabarmen bat izan zen, eta ekarri zuen Nafarroako Parlamentuak onartzea genero indarkeriaren aurkako lehendabiziko legea", erantsi du Saezek. Mugimendu feministak bultzatutako legea izan zen hori. 2002. urtekoa da testua, baina 2003an moldatu zuten, lehen aldiz. Legea garatzeko araudia geroago hasi ziren egiten, 2005. urtean, eta 2007ra arte ez zuten onartu. 2015ekoa da azken berrikuntza: horri esker, jada ez da ezinbertzekoa emakumearen eta gizonaren arteko bikote harremana egotea, erasoa indarkeria matxistatzat hartzeko.
Lege hori lortzeko bidean, urrats erabakigarria izan dira Aristregiren hilketak eragindako amorrua eta protesta. Gakoa izan da mugimendu feministak eta senideek egin dutela indarra, batera, Tere Saezen ustez. "Elkarlan horrek lortu du gaia mahai gainean jartzea, eta erakundeei presio egitea". Presio hori ez dagoenean, indarkeria matxistaren biktimak "zenbaki huts" bilakatzen dira. Estatistika bateko zati.
2003tik, adibidez, hemezortzi dira matxismoak hildako emakumeak Nafarroan. Kopuru hutsetik harago, "pertsonak daude atzean". Pertsona horien historiak eta istorioak ezagutzeko eta kontatzeko beharra jarri dute Astelehen Lilak taldeko kideek agerian, eta erakunde publikoei egin diete deia, emakumeon memoria berreskuratzeko lan egin dezaten, hain zuzen.
Memoria berreskuratzeko ariketa bat izan zen Asier Aristregiren Las rosas nunca mueren 2016. urteko erakusketa, neurri handi batean. Uhartera eraman zuen bidaia egin zuen, amatxirekin eta izebarekin partekatutako espazioak berriz bizitzeko. "Amatxiren etxean bazen panpinez betetako gela bat. Panpinen gela erraten genion haurrok. Izeba gela horretara itzuli zen senarra utzi eta gero".
Indarkeriaz betetako bide bat atzean utzi, eta hutsetik hasi nahi izan zuen Alicia Aristregik. Horregatik itzuli zen Uhartera, sorterrira. Bederetzi anai-arrebako familia batean hazi zen Aristregi; emakumeen artean gazteena zen; gizonen artean, berriz, Luis Mari Aristregi da gazteena, eta haren seme da Asier Aristregi.
"9 urte bertzerik ez nuen izeba hil zutenean, baina gogoan dut haren irria; emakume bizia zen, eta bera zen familia batzen eta mugitzen zuena", gogoratu du. Familia eta lagunak maite zituen Alicia Aristregik. Musika ere bai. "Bizitza maite zuen", laburbildu du haren ilobak.
Dolua egiteko proiektua
Jesus Gil Pelaezek labankadaz akabatu zituen Alicia Aristregiren proiektu guztiak, duela hemezortzi urte. Hilketak gizarte osoa jo zuen, baina. berezki, noski, emakumearen familia. Izebaren heriotzak zenbateraino eragin dion, horretaz amatxi hil eta gero konturatu zen Asier Aristregi, halere. "Orduan ikusi nuen argi. Konturatu nintzen alabaren hilketak erabat baldintzatu zuela nire amatxiren egunerokoa, bai eta gurea ere, gainerako senideona, alegia. Horregatik erabaki nuen erakusketa egitea; doluari aurre egiteko modu bat izan da, nolabait erranda".
Izebaren hilketak indarkeria matxistaren aurrean kokatu zuen Asier Aristregi. Eta izeba oroitzean, bere familiak jasan duenaren gisako galerak izan dituztenak ere gogoratu nahi izan ditu argazkilariak. Alicia Aristregiren hilketak gogor jo zituen Atarrabia eta Uharte, 2002an. Ez da, tamalez, herriok eta ingurukoak ukitu dituen kolpe bakarra izan. 2017an, Burlatan Blanca Esther Marques hil zuen haren bikotekideak, eta Ultzama ibaira bota zuen gorpua, Arren. 2018an, berriz, 38 urteko Natalya Baluk hil zuen haren senarrak Uharten. Abuztuan jazo zen hilketa. Hilaren 25ean emaztea komunean erori zela erranez deitu zuen larrialdi zerbitzuetara. Handik hiru egunera zendu zen emakumea, eta Foruzaingoak senarra atxilotu zuen.
Natalya Baluken hilketak karrikara atera zituen uhartearrak, bertze behin. Indarkeria matxistaren biktima guztiak omendu eta gogoratu zituzten herritarrek, herriko plazan. Biktima guztiak omendu eta gogoratu nahi ditu Alicia Aristregiren aldeko plakak ere, Atarrabian, emakumea hil zuten tokian. Billabesaren zain zen Aristregi orduan. Eta billabesatik plakari egiten zion so Asier Aristregik, Nafarroan bizi zenean. Han ere loreak izaten dira Aristregirentzat. Errotik moztuta ere, sekula hiltzen ez diren loreak.
Edurne Elizondo
Semea jolasean da, amak telefonoz hitz egiten duen bitartean. Tarteka, haurraren algara gailentzen zaio Eva Jimenez Blancoren kontakizunari. Umeak ere zerbait erran nahiko balu bezala. Indarrez egiten du oihu eta irri; gurasoek ere bai....
Amets Aranguren Arrieta
Egun bat gehiago, edo egun bat gutxiago. "Hau ez da momentua" esaldiaren bidez bazterturiko dena egiteko momentua da oraingoa. Norberak ikusiko du etxealdiak/itxialdiak berez sortu duen parentesiaren barnean zenbat parentesi gehiago nahi duen ireki, edo itxi. Edo ireki eta itxi. Burbuilaren barneko burbuilak.
Eta bitartean hautua egiten du balkoietako jendeak: kalekoak agurtu edo egurtu. Zabor poltsa esku batean eta txakurra bestean. Kirola egiteko egutegi inprimatu bat, bideo-deiak eta mahai-jokoak mahaian, hautsa kendu berri. Ordutegiak prestatu dituen jendea; horien artean, ordutegia beteko duen baten bat. Datuak zorrozki jarraitzen dituztenak, paso egiten dutenak eta zer gertatuko den badakitenak. Eta bada bazkaltzea ere ahaztu eginen zaionik.
Bakarrik hil da Haizegoaren amatxi zahar-etxeko gelako ohean. Gure buruetan irakasleak, erizainak, zaintzaileak, eri daudenak, musikariak, liburuzainak, langile ohi bihurtu direnak. Krak handi bat bizitzaren eskema ordenatua dutenen buruetan. Wifi kaxkarra eta hamasei e-mail pilatuta. Baina hau noiz arte da?
Burbuilarik ez balego bezala ari dira saiatzen batzuk bizitzen. Egoerak gainditu du fikzioa. Barnean herdoiltzen hasiak diren zauriak ehorzteko balioko die batzuei, ukendua jartzen jarraitzeko balioko die beste batzuei eta baita zauri berriak irekitzeko beste zenbaiti ere, zergatik ez. Dena (des)ordenatzeko pausa bat.
Bertso saio bat 18:30ean, Egunean Behineko berrogeialdiko saio berezia 19:00etan, zuzeneko kontzertu bat Instagramen eta uso bat gela barruan. Iruñeko Alde Zaharrean 20. aldiz entzun dugu La jota de tu Navarra. Berdin zaizun gaurko seigarren bideoa heldu zaizu sakelako telefonora. Deskargatu gabe hatza irudiaren gainean segundo batez mantendu eta: ezabatu. Ziur al zaude bideoa ezabatu nahi duzula? Bai.
Pisukideak esan dizu bere urtebetetzea dela, noiz eta bihar. Zu zara bere opariaren %100aren arduradun. Kroketak eta browniea. Kedada sekretua amarekin merkatuko ilaran. Militarrak kaleak "desinfektatzen". Espainiako ereserkia haien furgoietan (2020).
Irakasle batekin duzu gero Skype, Classroom bidez bidaliko du etxerako lana, gero Meet-en sartzeko esteka helduko zaizu. Youtuben daude beste ikasgai horretako ariketak egiteko bideoak eta telefonoz grabatu beharko duzu astearterako muntatzen ari zaren pieza, WeTransferrez bidaltzeko. Konposatu beharreko baltsak ere bukatua egon behar du ostiralerako.
Eskolako zuzendariaren dei galdua eta mezu bat: "Dei egin iezadazu, mesedez, ahal duzunean". Kontratua deuseztatu dizute, ERTE batean sartzeko aukerarik gabe.
Etxeko jabeak ez dio deus, idatzi beharko zaio. "Noiz bota zaituztete? Denak geratu zarete lanik gabe? Nola eginen diezue aurre dituzuen gastuei? Nik ez dut arazorik alokairuan beherapena egiteko, baina argudio sendoak behar ditut horretarako". (????) Paso.
Eskerrak kantuak ditugun.
Fin dabil konfinamendua eta, beste behin ere, denbora da bide bakarra.