Edurne Elizondo
Kontsentsua. Horixe eskatu du Nafarroako Gobernuak, Belateko tunelen auziari buruz. Nafarroako Parlamentuan aritu da Lurralde Kohesiorako kontseilari Bernardo Ziriza, eta talde guztien arteko adostasuna behar dela berretsi du. 1997. urt...
Kattalin Barber
Irantzu Etxebestek (Bera, 1987) debuta egin du Emakume Master Cup txapelketan. Berako pilotariak txikitan hasi zuen bidea, baina hogei urtez alde batera utzi zuen, beste emakume askok bezala. Berriro hasi da eskuak egiten, pilotarekin g...
Saioa Alkaiza
Zenbat gorroto kabitu daiteke 140 karakteretan? Zerk bultzatu dezake Navarra Suma buru duen Iruñeko Udala elebiduna zen Twitter kontu bat hartu eta bitan zatitzera? Bat, gaztelaniaz (lehengo kontu elebidunak zeuzkan jarraitzaile guztiak bere eginez); bestea, euskaraz (huts-hutsetik abiatuta). Euskara idatzita ere ez ikusteko jendearen eskubidea defendatu nahi du alkate jaunak. Zer-nolako herra izan behar duen pertsonak hizkuntza batekiko, pantailan ere ikusi nahi ez duenean! Zer gara gu haientzat, beste mintzaira bat duten hiri bereko arrotzak ez bagara?
Kapital publikoa liburuarekin eta Jose Luis Otamendiren olerkiarekin oroitzen naiz halakoetan, ehuneko handi samar batean harritu ere ez naizelako egiten zapalkuntzarekin: "Euskaraz bizi nahi izaten dut batzuetan/ ehuneko handi samar batean/ badakit ni ez naizena ez hizkuntza bat/ ez bandera bat ez herri bat:/ ni bakarrean ezer gutxi den euskalduna naiz [...]/ ehuneko handi samar batean/ euskaraz bizi naizen euskalduna naiz/ eta batzuetan zeharo harritzen nau/ euskaraz bizi nahi izateko aukera izateak".
Eta Koldo Izagirrek esan zuen anakronismoa ere badela gure hizkuntza txiki gutxitu hau kulturarako erabiltzea, edo funtsean, agian, besterik gabe, erabiltzea: "Eta arrazoia daukate, neurri batean, euskararen zokoratzaileek: euskarak arrasto handia uzten du, farmazia euskaraz ikasita ez da farmazia bakarrik ikasten, hori da ikasitakoaren zatirik txipiena, kasik./ Beste horrenbeste esan lezake erdaraz ikastera behartzen duten euskaldunak gaztelaniagatik edo frantsesagatik, baina hori onura erantsia da, zabaltasuna eta mundutasuna ematen baitute hizkuntza gailenduek, omen./ Anakronismoa da hizkuntza gutiengotua kulturarako erabiltzea". Eta anakronikook, hemen gabiltza, dialektika galdua dagoen honetan, gaztelaniazko Twitter kontua segitzeari utzi, eta euskarazkoari klik emanez, halako bataila teknopolitiko batean, analogikoki diglosiko, digitalki elebidun harro.
"Nire hizkuntzak/ jende gutxirekin ulertarazten nau/ gehiagorekin inkomunikatzeko./ Nire hizkuntzak/ gutunak atzeratzen ditu,/ kartzelako patiokoa da". Idatzi zuen Jon Benitok Bulkada liburuan, eta kartzelako patioko hizkuntza den hau, jartzen dizkiguten barroteen artean biziberritzen dugu, gure hiri buruzagian euskaraz egindako esaldi bakoitzeko.
Kartzelako poemak, Sarrionandia: "Euskaraz solasean hasiz gero/ hara hor funtzionario bat berehala/ ezkutuka gure ondora datorrela./ Ziur ez duela deus ulertzen,/ baina bertan geratzen da zelatan,/ espioi filmetako espioiaren moduan./ Dena dela, guk ez diogu euskarazko/ lehen ikasgaia ere emanen./ Oharkabean bezala dio gutako batek: 'Emukatup tab kogaid erug naedlakezta ae neztidnufnok nugud...'".
Imajina ditzaket udaleko Twitter kontuko kudeatzaileak Emukatup tab kogaid erug naedlakezta ae neztidnufnok nugud irakurriz, haserre, deus ulertu ezinda. Eta gu, barrez, jarraitzaile gehiago dituen euskarazko kontuari begira.
Edurne Elizondo
Bestaren gainetik, aldarrikapena. Osasunako zaleen egunak kutsu berezia izan du aurten, Sadar Bizirik plataformak aukera aprobetxatu baitu 1936an fusilatutako futbol taldeko kideak omentzeko: ehunka pertsonak egin zuten bat, igandean, Iruñeko Burguen plazan, Eladio Zilbeti, Natalio Cayuela, Ramon Bengarai, Fortunato Agirre eta Andres Jaso gogoratzeko; eta ez ahazteko, halaber, gorritxoen futbol taldea sortzeko bidean kideok eta altxamendu militarraren errepresioa pairatu zuten bertze anitzek egin zituzten urratsak.
2020. urtean mendeurrena ospatuko du Osasunak. Duela ia ehun urte, 1920. urteko udazkenean, jaio zen taldea, Iruñeko Gazteluko plazan, Kutz izeneko kafean. Fortunato Agirre eta Eladio Zilbeti izan ziren sortzaileetako bi. Sportiva eta New Club taldeak elkartuta sortu zuten Osasuna. Donibaneko zelaia 1922an ireki zuten, eta Espainiako Ligan 1928an egin zuen debuta Iruñeko taldeak, hirugarren mailan. Lehen mailan aritu ziren gorritxoak 1934-1935eko denboraldian, lehendabiziko aldiz. Hurrengo denboraldian jaitsi ziren, berriz ere, zehazki 1936ko apirilean. Zelai barruko arazoak, halere, hutsean gelditu ziren urte horretako udan, uztailaren 18ko altxamendu militarrak eztanda egin eta gero.
Nafarroan ez zen gerra fronterik izan, baina Francoren altxamenduak errepresio latza eragin zuen herrialdean, eta 3.500 pertsona baino gehiago fusilatu zituzten. Iruñean bakarrik, 298 gizon eta bi emakume hil zituzten. Zerrenda horretan daude Osasunaren historiarekin estuki lotutako lau pertsona: Ramon Bengarai, Natalio Cayuela, Fortunato Agirre eta Eladio Zilbeti. Igandeko omenaldiak laurak gogoratu zituen, bai eta Andres Jaso ere, Asturiasen (Espainia) gertatutako bonbardaketa batean hildakoa; Osasunako jokalaria izan zen Jaso, 1930-1931ko sasoian.
"Osasun ariketa bat"
"Justizia eta memoria demokratikoko ariketa bat da izen horiek gogoratzea; mahai gainean jartzea beren historiak eta beren ideiak, bai eta beren sufrimendua ere; taldearen izenari so eginez, osasun ariketa bat bada". Horixe nabarmendu du Nafarroako historialari talde batek, Sadar Bizirik plataformak egindako omenaldiaren harira. Roldan Jimeno, Fernando Mendiola, Patxi Ozkoidi eta Mikel Lakasta historialariek sinatu dute frankismoak jo zituen Osasunako kideak gogoratzeko argitaratu duten testua, Osasunaren Memoria kolektiboko kide Mikel Huarterekin batera.
Memoria astindu nahi izan dute historialariok; eta memoria astintzeko ekinaldia izan zen, halaber, igandeko omenaldia. Ez da izan azken hilabeteotan Osasuna taldeko iraganari so egiteko antolatutako bakarra, gainera. Sare sozialen bidez ere, izan ere, azken hamarkadetako isiltasuna apurtu nahi izan dute Sadar Bizirik plataformako eta Futbola Ere Lapurtu Ziguten ekimeneko kideek. Klubaren mendeurrenarekin lotu nahi dituzte frankismoak hildako Osasunako kideak gogoratzeko urratsak, biktima guztiek eta beren senideek aitorpena jaso dezaten.
"Isiltasunak luze iraun du, eta bada garaia atzean uzteko", nabarmendu zuten Sadar Bizirik plataformako arduradunek, igandean, Burguen plazan egindako omenaldian. Han izan ziren Agirre, Bengarai, Cayuela, Jaso eta Zilbetiren senideak, eta, haiekin batera, ehunka herritar eta memoria historikoaren esparruan lanean ari diren hainbat talde eta eragile. Sadar Bizirik taldeko kideek argi utzi zuten ez ahaztea helburu hartu duten memoriaren esparruko elkarte horiei esker ezagutzen direla, egun, orain arte ezkutuan egon diren historiak eta istorioak. "Osasunako kideon ibilbideak aztertuz gero, argi dago konpromiso garbia zutela justiziarekin eta askatasunarekin".
Konpromiso hori gogoratu, nabarmendu eta eskertu behar dela argi dute Sadar Bizirik plataformako kideek, eta bertze zale gorritxo anitzek ere; eta argi dute mendeurrenak emanen duela horretarako aukerarik egokiena. Proposamen zehatza egin diote Osasunari: hildako kideen senideek egin dezatela ohorezko sakea Sadar zelaiko partida batean, mendeurrenaren sasoian. Gorritxoen zuzendaritzako kide Cesar Muniainek zuzenean jaso du proposamena, Burguen plazako omenaldian izan baitzen, igandean. Taldeari dagokio orain hurrengo urratsa egitea. Asteon, Osasunako presidente Luis Sabalzak erran du taldea aukera "aztertzeko prest" dela, hain zuzen ere. Zehaztu du, halere, Ligaren baimena beharko dutela. Taldearen historian parte hartu dutenak gogoratzea "ontzat" jo du Sabalzak, eta Osasuna liburu bat prestatzen ari dela erantsi du. Bertzeak bertze, frankistek fusilatutako kideen bideaz ariko da lan hori, azaldu duenez.
Kartzela eta erbestea
Futbolaren mundua anitz aldatu da, Kutz kafean egindako bileretan lagun talde batek Osasuna sortu zuenetik. Taldearen lehen etapaz gozatu zuten Bengaraik, Agirrek, Jasok, Cayuelak eta Zilbetik; frankisten altxamenduak eta errepresioak hutsean utzi zituzten haien asmo eta proiektu guztiak. Ez ziren diktaduraren indarkeria sufritu zuten bakarrak izan: Osasunako bertze hainbat kide atxilotu zituzten, eta erbestera ihes egin behar izan zuten, bizia salbatzeko.
Osasunako entrenatzaile izan zen Emilio Urdiroz, eta Andres, Rafael eta Filomeno anaiekin espetxeratu zuten. Filomeno fusilatu egin zuten. Kartzelan sartu zituzten, halaber, Osasunako zuzendaritzako kide izandako Francisco Indabe, Federico Rosas eta Carmelo Monzon. Monzonek sei urte eman zituen espetxean, hain zuzen ere.
Vicente Rei Osasunako masajista izan zen. Errepublikanoen esku zen eremura ihes egitea lortu zuen, hasieran. Erbestera atera, baina Gurseko kontzentrazio esparruan itxi zuten, azkenean.
Jokalarien artean ere sasoi iluna izan zen 1936ko altxamenduak eragindakoa. Txomin Meaurio, adibidez, Ezkabako gotorlekura eraman zuten preso, eta sei urtez izan zen han. Juanin Bilbao eta Julian Tell Perez ere espetxeratu zituzten. Osasunako lehendabiziko presidente izandako Eduardo Aizpunek, berriz, erbestera bidea hartu behar izan zuen; taldeko presidenteorde izandako Augusto Bizkarrak ere ihes egin behar izan zuen. Humbelino Urmenetak ez zuen lortu. Atxilotu egin zuten, eta Ardura Politikoen Epaitegiak isuna jarri zion. Urmenetak diseinatu zuen Osasunaren armarria.
Osasunako kideon guztion senideek ere pairatu behar izan zuten frankismoaren errepresioa. Eta, gero, isiltasuna. Ahanztura. Horren aurka egin nahi dute orain zale gorritxoek. Isiltasuna atzean uzteko eta memoria erdigunean jartzeko baloikada eman nahi dute, Sadarren. Ehun urte balio duen sakea eginez.
Fortunato Agirre (1893-1936)
Osasuna sortu zutenetako bat izan zen. EAJko kidea zen, eta 1936ko altxamendu militarra gertatu zenean, Lizarrako alkatea zen. Lizarran, Izarra taldea sortu zuen, eta herriko lehen ikastola bultzatu zuen. Antza, altxamenduaren berri izan zuen gertatu aurretik, eta Espainiako errepublikako agintariei abisua eman zien. Berandu, ordea. Taxoaren fusilatu zuten.
Andres Jaso (1912-1936)
Osasunako jokalaria izan zen, 1930-1931ko denboraldian. 18 urte besterik ez zuen orduan futbolariak. Osasunatik Zaragozara joan zen, eta handik Valentzia eta Gijonera. Sporting Gijon taldeko jokalaria zen 1936ko altxamendu militarra gertatu zenean. Asturiasen zendu omen zen, Cangas de Onis herrian, bonbardaketa baten ondorioz.
Natalio Cayuela (1891-1936)
Osasunako presidente izan zen Natalio Cayuela: lehendabizikoz, 1923. urtean, eta, bigarrenez, 1928tik 1935era. Nafarroako Auzitegiko idazkari izan zen. Ezkerreko gizona, altxamendu militarra geldiarazten saiatu zirenetako bat izan zen. Cadreitako Valcalderan fusilatu zuten Cayuela, 1936an. Urte hartako abuztuaren 23an, 52 pertsona fusilatu zituzten han.
Eladio Zilbeti (1898-1937)
Osasuna sortzeko prozesuan parte hartu zutenetako bat izan zen Eladio Zilbeti, eta, hainbat ikerlariren arabera, berak proposatu zuen futbol taldearen izena, Kutz kafean egindako bileretako batean. ANVko kide izan zen. 1936ko abenduaren 21ean atxilotu , eta espetxera eraman zuten. Fusilatzeko atera zuten. Etxaurin hil zuten, 1937ko urtarrilean.
Ramon Bengarai (1896-1936)
Osasunako zuzendaritzako kide izan zen, hainbat urtez. Lanbidez tipografoa zen. Sindikalista gisa aritu zen, eta Iruñeko Udalean, gainera, zinegotzi. Ramon Bengarai Fronte Popularreko lehendabiziko hautagaia izan zen. Altxamendu militarra gertatu eta gero, ezkutatzen saiatu zen, errepresioari ihes egiteko. Baina ez zuen lortu. Atxilotu eta fusilatu egin zuten.
Edurne Elizondo
Europak ezarritako isun bat da NUP Nafarroako Unibertsitate Publikoko ikerlari talde batek egindako lan baten abiapuntua. 2018ko azaroan, Europako Batzordeak Espainiako Gobernua ohartarazi zuen, nitratoekiko kalteberak diren eremuak ez ...
Edurne Elizondo
Lanaren esparrua arrotza da, neurri handi batean, herrialdeko gazteentzat: 25 urte baino gutxiago dutenen %26,8 dira langabezian, 2019ko hirugarren hiruhilekoko datuen arabera. Egoera zailagoa da, 20 urte baino gutxiago dutenen errealit...
Edurne Elizondo
Trans Urriko egitaraua itxi du Bidez Bide elkarteak eta Xirimiri etxeak elkarrekin egindako Coreografías de la transgresión dokumentalak. Bidez Bideko kide eta gizarte langile Soraya Ronquillok (Tingo Maria, Peru, 1961) aurkeztu du lana, Iruñean. Limako eta Cuscoko hainbat trans emakumeren esperientzien berri ematen du. Arlo horretan ere, ezagutza dekolonizatzeko beharra jarri du mahai gainean Ronquillok.
Zer moduzko harrera egin diote Iruñean zuen lanari?
Hagitz kontent gaude, jendeak parte hartu duelako; eztabaida piztu nahi izan dute, hemengo esperientziak eta dokumentalak islatzen dituenak partekatzeko.
Peruko trans emakumeen inguruko lana da. Zer kontatu nahi duzue?
Limako eta Cuscoko emakume batzuen istorioaren berri eman nahi izan dugu. Emakume gisa dituzten eskubideak aldarrikatzen dituzte, eta horregatik erabaki dugu errateko dutena dokumentalera eramatea. Emakumeon istorioen bidez hainbat aldaera gurutzatzen dira, bertzeak bertze, etnia, nortasuna, trans izatea, klase soziala... Protagonistetako batek erraten du, adibidez, trans emakumea, beltza eta pobrea bazara, jai duzula. Dena da zailagoa kasu horretan.
Gurutzatzen diren ezaugarri horiek guztiak kontuan hartuta, batzuen eta bertzeen esperientziak hagitz ezberdinak izanen dira, ezta?
Bai, hala da. Gure asmoa ere bada hurbiltzea emakumeon kontakizun horiek, gure testuingurura ekartzea istorio horiek, aldarrikapen global horiei ere so egin ahal izateko, eta kontuan hartzeko. Egungo teknologiek aukera ematen digute hemendik urruneko esperientzia horiek gurera ekarri ahal izateko, hemen ere ezagutu ahal izateko.
Emakumeez hitz egiterakoan ere ikuspuntu hegemonikoak bazter uzteko?
Bai. 2009. urtetik ari da gure elkartea emakume migratuekin lanean. Formakuntza lantzen dugu, batetik, eta, bertzetik, saiatzen gara ikus-entzunezko materiala sortzen.
Nola sortu zen dokumentala egiteko asmoa?
Gure elkarteko kide Katia Reimberg hasi zen Donostiara heldu ziren trans emakumeak elkarrizketatzen; bertze hainbat herritatik ihesi ailegatutako emakumeak ziren. Aldi berean, gurekin praktikak egin zituen bertze pertsonak batek, Iker Baquek, gradu amaierako bere lana ere trans emakumeen inguruan egin zuen, eta Perun izan zen. Bi lan horiek bat egin zuten, eta dokumentala prestatzen hasi ginen. Iaz Cuscon egon ginen, eta, aurten, urtarrilean, Liman.
Zergatik aukeratu duzue Peru?
Hango zentro batekin elkarlanean aritzen gara. Harremana badugu, eta EHUko ikasleak hartzen dituzte han. Testuinguru horretan erabaki genuen lana han grabatzea. Gainera, agerian utzi nahi genuen trans pertsonen eskubideak, oraindik ere, urratu egiten dituztela herri horretan. Nortasun agiriko izena aldatzeko prozedura hagitz zaila da, adibidez. Luze joan ohi da, eta ez da merkea. Trans emakumeek, oro har, bazterketa sufritzeko arrisku handiagoa dute. Gure lanaren bidez, errealitate horren inguruko gogoeta kritikoa piztu nahi dugu.
Bertzeak bertze, institutuetan erakutsi duzue. Zer moduzkoa izan da esperientzia?
Hagitz ona. Gazteek ezagutzen ez duten errealitate baten berri jasotzeko aukera izan dute. Ni Perukoa naiz, eta, niretzat ere, ezezaguna da, neurri handi batean, gure dokumentalak jasotzen duena. Kontatu ez didaten nire herriko historiaren zati bat da, hain zuzen.
Eta nolakoa izan da zuretzat errealitate hori ezagutzeko prozesua?
Agian, errealitate ezezaguna zela erratea ez da egokia. Kontua da gure formakuntza ere, neurri handi batean, eurozentrikoa izan dela. Hegoaldean ere, historia bakar baten berri eman digute. Dokumentala prestatzeko irakurri ditugu Peruko hamaika antropologoren lanak; bertzeak bertze, aztertu dugu Giuseppe Campuzano filosofo eta trabesti peruarraren lana. Peruko trabestien inguruko lan anitz egin zuen.
Eta zer nabarmenduko zenuke?
Aipatzen zuen, adibidez, espainiarrek Abya Yala konkistatu zutenean, erlijioarekin batera binarismoa eraman zutela; inken inperioaren garaian horrelakorik ez zegoela. Inken inperioaren garaian pertsona androginoak baziren, eta gurtu egiten zituzten. Horrek erakusten digu guri kontatu ziguten historia ez dela, inondik inora, bakarra. Bertze anitz daude, eta horien berri jasotzeak aukera ematen digu ezagutza dekolonizatzeko. Ezagutza hori, funtsean, eurozentrikoa izan delako.
Zer-nolako historiak jaso nahi izan dituzue zuek?
Adibidez, Cuscon, Copacabanako andre mariaren aldeko besta ospatzen duen emakume talde bat dago. Trans emakumeak dira. Duela bederatzi urte hasi ziren. Jantzi tradizionala jarri, eta Boliviatik eramaten duten Copacabanako andre maria gurtzen dute. Dantza egiten dute, eta, besta horren bidez, existitzen direla aldarrikatzen dute.
Erlijioaren gaia jartzen du horrek mahai gainean.
Bai. Emakumeok elizara joan dira, eta, lehendabiziko urteetan, apaizak handik bota ditu. Ez zuten ulertzen trans emakumeok Andre Maria gurtu nahi izatea. Orain lortu dute beren tokia, lortu dute besta hori egitea. Eta horren bidez aldarrikatzen dute nor diren. Cuscokoa, finean, gizarte hagitz tradizionala eta patriarkala da, baina emakumeok beren bidea egitea lortu dute.
Bertzelakoa da Limako testuingurua?
Bai. Liman, adibidez, GIB birusaren inguruko informazio kanpainak egiten dituzten emakumeekin izan gara. Prebentzioa lantzeko ari dira lanean, eta kontzientzia pizteko. Nortasun agirian izena aldatzeko borrokaren berri ere jaso dugu. Horretan ari dira, eta aldarrikapen hori jaso nahi izan dugu. Feminas izeneko talde bat dago, eta haiekin izan gara. Elkarri babesa emateko talde bat da, askotariko emakumeak biltzeko toki bat.
Dokumentala aurkeztu duzuen programa berean Kattalin Minerrek salatu zuen, oraindik ere, "indefinizioak traba" egiten duela egungo gizartean. Beldurra diogu?
Kontua da binarismoa arlo guztietan dagoela. Eztabaidak behar ditugu, gogoetak. Ez da erraza. Perun, oraindik ere, gorroto krimenak badaude. Urtarrilean izan ginenean, aita batek 15 urteko semea hil zuen homosexuala zela jakin zuelako. Hemen ere gertatzen dira. Ustez eskubide gehiago daude, baina gertatzen dira horrelakoak ere.
Lur Albizu Etxetxipia
Hamar urtean behin gertatzen direnak efemeride bilakatzen dira kasik iragarrita dauden une beretik. Data dutenetik bilakatzen dira ahaztezin, gertatu baino lehen ere.
Azkar esaten da hiru mila emakume batu garela hiru egunez eztabaidatzeko, entzuteko, hausnarketak plazaratzeko eta mahai gaineratu beharreko gaiak azpimarratzeko. Hiru mila. 3.000.
Gutako askoren lehen jardunaldi feministak izan dira. Aurretik, ezin nuen imajinatu zer ziren, nolakoak ziren eta norekin eginen nuen topo. Ondoren, ulertu dut zer diren, nola pasatzen diren orduak eta egunak, eta bidean lagun/ezezagun/kide askorekin egin dut topo.
Baina galderak biderkatu zaizkigu, ez dugulako bakarrik abstraktuan hitz egin. Zehatzera jo dugu, ertzetara, ikusten (begiratzen) ez ditugun kontuetara. Mugimendu feministan antolatzeaz hitz egin dugu, burujabetza aurrera begirako erronkez, bollerismoaz, aniztasunaz eta haren kudeaketaz, indarkeria matxistaz, gorputzez, etxeko lanez, prostituzioaz, dekolonialitateaz, elikadura burujabetzaz, sexualitateaz, autodefentsa feministaz, zaintzaz, pentsioez…
Irudi lezake gai askotarikoak landu ditugula, sakondu dugula, parte hartu dugula… Baina ez bakarrik hori. Batez ere, agian ez zehazki hori. Gehienetan beste zerbait gertatu delako: seinalatuak sentitu gara. Interpelatuak. Ez gutxitan, batzuetan baizik. Beharbada zapaldu eta zapaltzaile, zapaldu eta pribilegiatu sentitzeko ikastaro intentsibo eta zorrotza izan dira jardunaldiak. Gorputza eta burua konektatu ditugu: geure pribilegioak zein diren esan digute. Zuzen. Bidezidorretan ibili gabe: pribilegiatua zara. Pribilegiatua naiz. Nor naiz? Min eman digu. Aurretik ere bagenekien feminismoa ez zela erosoa izanen. Eta izatekotan… berrikusi beharrekoa izanen zela. Korapiloak biderkatu zaizkigu igual. Durangotik ez gara joan ginen bezala bueltatu. Ez gara berdinak, eztanda txikiek okupatu gaituzte. Batzuetan ez dago atzera-bueltarik. Begiradak aldatu zaizkigu, aldaketei heltzeko irrikaz.
Euskal Herria feminista eraikitzen jarraitzeko lan handia daukagu, bide luzea eta zaila. Luze eta, batzuetan, iluna. Baina ikasi dugu egoera ankerrenei ere aurre egiten. Mugimendu feministak bide asko erakutsi dizkigu orain arte, norabidea markatu eta bizitza aldatu. Euskal Herriko V. Jardunaldi Feministak ez dira gutxiagorako izan.
Existitzen direla oroitu ere egiten ez garen ertz horiek mahai gainean jartzeagatik, nondik gatozen gogorarazteagatik, ibilbidean kokatzeagatik, azken hamarkadetako genealogietara hurbiltzeagatik, desadostasunak elkar aitortzatik kudeatzeagatik, pedagogiagatik eta pedagogiarik ezagatik, buruan hainbeste klak probokatzeagatik. Horregatik maite dut feminismoa eta maite ditut feministak. Sistema injustu honi aurre egiteko tresnak, erremintak eta gorputza eman dizkidatelako. Konfiantza, plazera, aitortza eta sareak oparitu dizkigutelako. Salda badago!
Edurne Elizondo
Ludopatiak jo dituenak artatzen dituztelako badakite. Bazekiten. Aspaldi hasi zen Aralar elkartea kirol apustuen eta zorizko joko berrien arriskuaz ohartarazten. Administrazioak, baina, ez du serio hartu abisua. Orain arte: departamentu arteko batzordea osatu du Nafarroako Gobernuak, batetik, legea egokitzeko; bertzetik, Nafarroako Parlamentuak gobernuari eskatu dio araudia moldatu arte, behin-behinean, joko areto gehiago zabaltzeko lizentziarik ez emateko. Gobernuak onartu du eskaera, eta asteon iragarri du sei hilabeteko moratoria jarriko duela martxan. Iruñeko Udalak ere auzia aztertzea erabaki du, EH Bilduk aurkeztutako mozioa onartuta.
Azken urteotan, aldatuz joan da Aralar elkarteko profesionalengana eta boluntarioengana laguntza bila joan direnen soslaia: "Gero eta gazteagoak dira, eta prozesu gero eta azkarragoen biktima", azaldu du Aralar elkarteko kudeatzaile Sergio Garciak. Datu argigarri bat jarri du mahai gainean: "Lehen, txanpon-makinetan aritzen zenak 5-8 urte behar zituen ludopata bilakatzeko; orain, kirol apustuetako aretoetan eta gisakoetan aritzen direnak sei hilabetean edo urtebetean bihurtzen ahal dira ludopata". Jokoak jolas izateari uzten dionean sortzen dira arazoak. Iaz, Aralar elkarteko kideengana jo zutenen %35 aritzen ziren kirol apustuetan eta sarearen bidezko jokoetan. "Gehienek 35 urte baino gutxiago zituzten", erantsi du Garciak.
Errealitate horri aurre egiteko, herritarrak hasi dira administrazioa baino lehen antolatzen. Iruñerrian hamaika plataforma sortu dituzte, azken hilabeteotan. Karrikara atera dute gaia, eta mahai gainean jarri dute arazoari buruzko eztabaida. Erakunde publikoak "mantso" aritu direla argi dute.
Urte hasieran, hain zuzen ere, orduko Nafarroako Gobernuko Joko eta Ikuskizun Publikoetako atalburu Miguel Angel Marzabalek BERRIAn erran zuen "gehiegikeria eta gezur ugari" erran direla jokoaren inguruan: "Azken urteetan, elur bola baten antzera hazi da kontua, eta jendea arrazoi objektiborik gabe asaldatu da". Apustuen sektorearen hazkunde bizkorrari buruz, Marzabalek adierazi zuen "merkatuaren gorabehera bat" besterik ez zela: "Azken urteetan, joko mota batzuk hazi egin dira, eta beste batzuk, murriztu. Baina kopuru orokorrei erreparatuta, ez dirudi apokalipsi baten aurrean gaudenik, inondik inora ere".
Nafarroan, 2006. urtekoa da jokoari buruzko legea. 2010ean, araudi hori garatzeko bi dekretu onartu zituen gobernuak. Haietako batek eman zien bidea kirol apustuak egiteko aretoei. Geroztik, etengabe egin du gora apustu etxeen kopuruak. 2010etik 2018ra, hain zuzen ere, bikoiztu egin da: 2010ean 28 apustu eta joko etxe zegoen herrialdean; 2018an, berriz, 61. Haietako 41 Iruñean daude. "Bartzelonan, zorizko jokoarekin lotutako etxeentzako 53 lizentzia badaude. Iruñean dugun apustu etxeen kopurua ikaragarria da", salatu du Sergio Garciak.
356 milioi euro
Aralar elkarteko kideak "ikaragarritzat" jo du, halaber, kirol apustuak egiteko aretoen atzean mugitzen den dirua. "Espainian, negozio horretan ari diren enpresek 300 milioi euro gastatzen dute, urtean, publizitatean. Pentsa zenbat irabaziko duten!". Nafarroan ere, interes ekonomikoa dago apustu etxeon atzean. "Ezin dugu ahaztu gobernuak ere, zergen bidez, jasotzen duela bere zatia", azaldu du Sergio Garciak.
Iaz, nafarrek 356 milioi euro gastatu zituzten zorizko jokoetan, loterietan eta apustuetan. Kopuru horrekin goia jo du herrialdeak: %4 egin du gora, 2017ko kopuruarekin alderatuta. Kirol apustuen arloan, zehazki, 86,4 milioi euro gastatu zituzten herritarrek, 2017an baino %16,8 gehiago, hain zuzen ere.
Kirolbet eta Codere dira Nafarroan kirol apustuen arloan aritzen diren enpresetako bi. Biek dute etxe bana Iruñeko Sanduzelai auzoan. Bizilagunek plataforma sortu zuten ekainean, eta, geroztik, hirutan egin dute protesta kirol etxeon aurrean. Joan den astean egin zuten azkena. Txema Barea plataformako kidea da, eta argi eta garbi erran du helburu hartu dutela kirol apustuen etxeak ixtea. "Debeka ditzatela nahi dugu; gure auzoan ez dugu nahi kirol apustuak egiteko etxerik, eta beste inon ere ez".
"Gazteen egoerak kezkatzen gaituelako gaude hemen, karrikan; arrisku handia dute kirol apustuak egiteko etxeetan. Familiak suntsitzen ahal dira jokoaren erruz". Mezu hori jarri nahi izan zuen erdigunean Consuelo Artieda Sanduzelaiko bizilagunak, joan den asteko manifestazioan. Ontzat jo zuen plataforma osatu izana, eta erakunde publikoei eskatu zien "esku hartzeko".
"Gazteena hagitz sektore ahula da", berretsi du Aralar elkarteko Sergio Garciak. Hori dela eta, kirol apustuen eta zorizko jokoen arloa arautzeko beharra nabarmendu du. "Jokoa, bai eta joko horren inguruko publizitatea ere", erantsi du. "Gazteek miresten dituzten pertsonak erabiltzen dituzte enpresek, apustu eginez gero aberats izanen direla saltzeko". Osasuna futbol taldeak, adibidez, Kirolbet etxearen publizitatea du elastikoan. Gorritxoek erabaki dute aztertuko dutela kentzeko aukera.
Garciak azaldu du enpresek "hagitz ongi diseinatutako estrategiak" erabiltzen dituztela non eta nola ezarri erabakitzeko: "Langileen auzoetan zabaltzen dituzte beren egoitzak; kirol apustuak egiteko etxe anitzek makinarik gabeko areto bat dute sarreran, badakitelako adingabeak arazorik gabe egon daitezkeela hor. Kontua da behin hor egonda anitzez ere errazagoa dela jokatzeko urratsa egitea".
Adingabeek legez ezin dute apusturik egin, baina egiten dituztela argi dute Aralar elkarteko kideek. Beren lanak horixe erakusten die. "Ezin dugu ahaztu erakunde publikoek ez ezik, gazte adingabe horien gurasoek ere badutela ardura", nabarmendu du.
Ardura kolektibotzat jo dute Sanduzelaiko joko aretoen aurkako plataformako kideek beren lana. "Herritarrok mugitzen ez bagara, ez da deus lortzen. Beti izan da horrela, eta auzi honetan ere karrikara atera behar izan dugu", salatu zuen Pilar Consuelok, joan den asteko protestan.
Sanduzelaiko bizilagunek hasitako bidea jarraitu dute Iruñeko bertze hainbat auzok ere, bertzeak bertze Txantrean, Mendebaldean, Buztintxurin eta Arrotxapean; bai eta Iruñerriko bertze hainbat herritan ere, tartean Eguesibarren eta Uharten. "Administrazioa hasi da urratsak egiten, eta ontzat jo dugu lizentzia gehiago emateko prozesuak bertan behera utzi izana; hala ere, gure lana da presionatzen jarraitzea, eta hori eginen dugu", nabarmendu du Txema Bareak.
Presio hori beharrezkoa dela argi du Aralar elkarteko kudeatzaileak. Orain arteko legeak ezer gutxi arautzen duela salatu du, eta araudi zorrotzago bat eskatu du. "Egungo legeak ez du mugarik ezartzen", salatu du. Kirol apustuak egiteko etxeetan sartzeko, adibidez, nortasun agiria erakustea ez da beharrezkoa. "Apustua egiteko bai, ustez; baina sartzeko ez da deus behar", azaldu du. "Ostatu eta kafetegietan ere badaude kirol apustuak egiteko makinak".
Elortzibarko Udalaren ordenantza da apustu etxeen jarduera gehien mugatzen duena, Sergio Garciaren hitzetan. "Zehazten du ikastetxeetatik gutxienez 400 metrora egon behar dutela, adibidez". Uharten herritarrek plataforma sortu dute apustu etxe bat zabaldu nahi dutelako. Udalak zehaztu du ezin duela baimena ukatu, ordenantzarik ez duelako. "Legeak eta ordenantzak behar ditugu, etxeon jarduera behar den bezala mugatzeko", berretsi du Sergio Garciak. Debekua nahi dute Sanduzelain, eta aisialdirako bertze alternatibak bultzatu.