Kattalin Barber
Egun biziak dira oraingoak Muriel Ruiz de Larramendi eskalatzailearentzat (Uharte, 1999). Selektibitatearen azken eguna du gaur, eta eskaladarekin bateratzen ditu ikasketak. Bi urre irabazi berri ditu Espainiako Eskalada Kopan, gazte ma...
Lur Albizu Etxetxipia
Atzera begiratu eta bi urte hauetan gertatu denari erreparatzea ez da lan samurra. Gauza asko (gehiegi) ahaztu egiten zaizkigu. 2015. urteko maiatzetik honakoak nola laburtu hitz gutxitan? Hitz bat aukeratu beharko bagenu, zein iz...
Edurne Elizondo
Munduak haziak behar ditu elikatu ahal izateko; iraganeko eta egungo hazi horiek baitira etorkizuneko elikagaien giltza. Horregatik, munduko hainbat txokotan, haziak gordetzeko biltegiak badira. Artikoan dago nagusienetako bat, Norvegiako Svalbard artxipelagoan, hain justu. Munduaren azkenaren bobeda erraten diote; baita XXI. mendeko arka ere. Biltegia ez da uste zuten bezain segurua, ordea, eta arriskuan dira han jasotako haziak, urak gainezka egin, eta biltegian sartzeko tunela hartu eta gero.
Klimaren aldaketaren ondorioak sufritu ditu Artikoko biltegiak. Inoizko negurik epelena izan dute han, eta tenperaturak ohi baino zazpi gradu gehiago egin du gora. Horrek ekarri du permafrosta urtzea, eta ura tunelean sartzea. 150 metro sakon eraiki zuten biltegia, izotzak hartutako mendi batean. 4,5 milioi hazi barietate gordeta daude han, zero azpitik 18 graduko tenperaturan. Norvegiako Gobernua da biltegiko arduradun, eta urak ez diela haziei kalte egin azaldu du. Hasi dira ura ateratzeko eta bideratzeko neurriak martxan jartzen. "Haziak, oraingoz, seguru daude, behar duten tenperaturan", erran dute Norvegiako ordezkariek.
Mundu osoko haziak gordetzen ditu Svalbard artxipelagoko biltegiak. Tokian tokiko bertze hamaika ekinaldi ere badira tokiko bertako barietateak gordetzeko, eta hazi horiek lotuta duten ezagutzari eusteko. Nafarroan, herrialdeko hazi sarea ari da lanean, adibidez; tokiko haziak bilatzea du helburu, hazi horiek gordetzeko, ereiteko eta partekatzeko. Ez hori bakarrik. "Tokiko barietate tradizionalak nekazaritza bioaniztasunari eusteko funtsezkoak direla nabarmendu nahi dugu; zabaldu nahi dugu premiazkoa dela haiei eustea", azaldu du Nafarroako Hazi Sareko Esther Morenok.
Gizartea ohartarazi
Morenok uste du gizartea, oraindik ere, ez dela auziak duen garrantziaz ohartu. "XX. mendean, munduko hazien hiru laurdenak galdu genituen; oraindik ere, eta hemen, Nafarroan, tokiko barietateak galtzen ari gara; horrek erran nahi du nekazaritza bioaniztasuna galtzen ari garela, egunero, eta bioaniztasun hori behar dugu etorkizunean ere elikatu ahal izateko". Erlojupeko lasterketa bat da egungo belaunaldiak egiten ari direna, finean.
Arbasoen ondarea dira tokiko haziak, Morenoren hitzetan, baina "ondare bizia" direla zehaztu du, etorkizunerako giltza direlako. "Tokiko hazien barietateak denontzat dira ezinbertzekoak", berretsi du. Gakoa da, Nafarroako Hazi Sareko kideek nabarmendu dutenez, tokiko barietateak gogorragoak direla; hobeki egokitzen direla klimaren aldaketetara; eta egokiagoak direla nekazaritza ekologikoaren esparruan garatzeko. Saretik, hain zuzen ere, nekazaritza ekologikoaren aldeko apustu garbia egin dute. Gaur egungo testuinguruak ezarritako baldintzak ezin direla bazter utzi argi du Morenok: "Krisi garaia da egungoa; ingurumen krisia dugu, klimaren krisia, nekazaritzaren krisia. Errealitatea erakusten ari da nekazaritza industriala eredu duen sistemak porrot eginen duela. Nekazaritza ahalbidetzen duten baliabideak suntsitzen ari da sistema hori".
Hitz gutxitan erranda, tokiko barietateek berezkoa duten bioaniztasuna galtzea ekartzen dute nekazaritzaren industriak bultzatutako hazi hibridoek eta transgenikoek. "Kontua ez da bakarrik tokiko haziak hobeki egokitzen direla; gainera, ikerketek agerian utzi dute nutriente, bitamina eta antioxidatzaile gehiago dituztela", erran du Monterok. Ez hori bakarrik. "Barietate bereko landareen artean ere bada aldea; tokiko hazien landareek informazio genetiko gehiago dute; barietate bereko landareak ere ezberdinak dira, eta gaixotasunen batek kalte eginez gero, ondorioz, gehiagok lortuko dute aurrera egitea", gaineratu du Nafarroako Hazi Sareko Elena Saucak. Arrea elkarteko kide ere bada.
Tokiko hazi tradizionalen eta hazi modernoen eta transgenikoen arteko aldea harago doa; ez da bakarrik zapore edo egokitzeko ahalmen kontua. Jabegoaren auzia jarri dute Saucak eta Monterok mahai gainean, hain zuzen ere. Saucak argi erran du: "Haziak ez dira inorenak, eta, aldi berean, denonak dira". Bat egin du Monterok. Gehiago erran du: "Gaur egun ditugun haziak gure arbasoek ehunka eta ehunka urtez egindako lanaren ondorio dira; nekazariek sortu dituzte". Industriak, ordea, haiena den hori kendu nahi die nekazariei, Monterok salatu duenez. Edo prezio bat ordainarazi, gutxienez.
Izan ere, barietate hibridoek jabego intelektualaren eskubideak dituzte, eta transgenikoak, berriz, patenteak babestuta daude. "Nekazariek, gainera, ezin dituzte berriz erabili", zehaztu du Saucak. "Lehen, haziak sortzeko prozesua milaka nekazariren esku zegoen; orain, antza, teknikariek baino ezin dute hori egin; haziak, gainera, gero eta etxe gutxiagoren esku dira. Sistema erabat maltzurra da", erantsi du Monterok.
Legeak ez du laguntzen. "Hazien katalogoetan sartzeko baldintzak hazi hibridoen eta transgenikoen neurrira egiten dituzte, oro har; tokiko haziak ez dituzte sustatzen, inondik inora", salatu du Monterok. Ondorioz, haien tokia, kasu anitzetan, autokontsumorako baratze txikiak dira.
Monterok "etsigarritzat" jo du herritarrak, oraindik ere, gertatzen ari denaz ez ohartzea. Nafarroako Hazi Sarearen bidez, hain zuzen ere, lan hori egin nahi dute: haziak bilatu, erein, partekatu, eta haien inguruko errealitatearen berri eman gizarteari. Haziekin batera, haiei lotuta dauden ezagutzei eustea ere garrantzitsua dela argi dute Saucak eta Monterok. "Nekazaritzari lotutako ohitura multzo eta kultura bat badirelako".
Hazien azoka
Boluntarioek osatzen dute Nafarroako Hazi Sarea; herrialde osoan bada jendea lanean, tokiko hazien bila. "Ehun baino gehiago sailkatu ditugu jada; tokiko hazitzat jotzeko 50 urtez erein behar izan dute, gutxienez, eta izan behar du kulturan isla; errotua egon behar du", azaldu du Monterok. Ezagunak dira haietako anitz: Tuterako orburuak, Azkoiengo kardua edo Zangozako potxa, adibidez. Bertze hainbat, ez dira hain ezagun, eta, gainera, galtzeko bidean dira: Ustaizeko tipula, edo Batavia letxuga.
Sareko kideen lana, halere, hasi da emaitzak ematen, eta gero eta herritar gehiagok badute interesa haziei eusteko. Iruñeko Ingurumen Heziketarako Museoan izan dira, adibidez, hitzaldia ematen, eta erakunde horrek bere egin du tokiko hazien inguruko kezka. Urratsak egiten hasi dira, eta hilabetean behin haziak partekatzeko azoka antolatzen dute; hilaren 6, 7, 8 eta 9an eginen dute hurrengoa. "Oraingoz, tokikoak ez diren eta ekologikoak ez diren haziak ere onartzen ditugu; martxoan hasi ginen, bide motza egin dugu, oraingoz, baina uste dugu bide horretan aurrera eginez tokiko hazien esparruan eginen dugula lan, azkenean", azaldu du museoko arduradun Gurutze Santxok.
Sareko kideek ere egiten dituzte hazi trukeak; bai eta ikastaroak eta produktuak dastatzeko azokak ere. Ezagutzea da kontua. Balioa emateko. Zaintzeko.
E. Elizondo
"Betiko nekazaritzak utzitako ondarea dira; baina bizirik dagoen ondare bat da, eta balio du berritzeko, barietate berriak sortzeko". Horixe erran du NUP Nafarroako Unibertsitate Publikoko irakasle Bernardo Royok, erakunde horretako landareen material genetikoaren biltegian gordeta dituzten sagarrondoen eta mahatsondoen geneei buruz.
Biltegi horretako arduraduna da Royo. "Lau-bost hektarea ditugu, sagarrondoz eta mahatsondoz beteta; jada erabiltzen ez diren barietate zaharrak dira, desagertzeko zorian zirenak; horrek ez du erran nahi, ordea, interesa ez dutenik", azaldu du unibertsitateko irakasleak.
NUPeko arduradunak aspaldi hasi ziren sagarrondoen genoma gordetzeko proiektua garatzen, Nafarroako Gobernuarekin batera. Lan horren ondorioz, Nafarroako sagarrondoen ia 400 barietate sailkatu ahal izan dituzte. "Zapore zaharrei eutsi diete sagarrondo mota horietako hainbatek; haiek baliatuz, badugu aukera zapore eta usain berri eta ezberdinekin urrats berriak egiteko; bertzalde, nekazaritzaren ikuspuntutik ere badute garrantzia, gaixotasunak jasaten dituztelako hainbat barietatek; mota horiek erabiltzen ahal ditugu, beraz, berriak sortzeko", erantsi du NUPeko irakasleak.
Mahatsondoen arloan duela hamar urte hasi ziren lan egiten biltegiko kideak. "Orduan, 40 urte baino gehiago zituzten mahatsondoak hartu genituen; aspaldi, 45-50 mahatsondo mota erabiltzen ziren gure herrialdean. Garnatxa erabiltzen dela erraten denean ere, kontuan izan behar dugu denak ez direla berdinak; guk aldaera guztiak hartu ditugu". Gordetzeaz gain, mahatsondo horiek ikertzen ari dira orain NUPeko ikerlariak. "Onenak baliatzen ahal ditugulako, etorkizunean, mahasti berriak sortzeko", erran du.
Erabiltzea baita, azken finean, biltegiak duen helburu nagusia. "Geneen biltegia da gurea, baina erabiltzeko gordetzen ditugu", berretsi du Bernardo Royok. Ikertzen duten horren berri eman nahi dute, gainera. Sagarrondoen esparruan, hain zuzen ere, El manzano autóctono de Navarra (Nafarroako bertako sagarrondoa) izenburuko liburua osatu zuten NUPeko kideek, duela hainbat urte; Royorekin batera aritu ziren lan horretan Carlos Miranda eta Maria Jesus Lakidain irakasleak ere.
Edurne Elizondo
Historialariak "ia detektibe" bilakatu behar izan du. Horixe aitortu du Fernando Mikelarenak (Bera, 1962), Muertes oscuras; contrabandistas, redes de evasión y asesinatos políticos en el País del Bidasoa, 1936 (Heriotza ilunak; kontrabandistak, ihes sareak eta hilketa politikoak Bidasoaren lurraldean, 1936) izenburuko bere azken liburuaren aurkezpenean (Pamiela, 2017). Aurrekoan (Sin piedad, Pamiela, 2015) jorratutako auziari eutsi dio Mikelarenak bere lan berrian ere, baina Bidasoaren lurraldean kokatuta. Horrek dena aldatu du, historialariak nabarmendu duenez. "Kontrabandisten lurraldea da Bidasoarena, eta horrek bitxi bilakatzen du hango ekosistema". Mikelarenak ikertutako heriotz ilunen artean da Gazteluko Sagardia Goñi familiako kideena.
Kontrabandoaren eta haren inguruko sareen testuinguruak estali egin zituen, neurri handi batean, 1936ko garbiketa politikoak Bidasoaren lurraldean eragindako heriotzak. "Politikarekin zer ikustekorik ez zuten ohiko krimentzat jo zituzten, anitzetan", azaldu du historialariak. Heriotza ilun bihurtu zituzten, alde batean eta bertzean interesak zituen kontrabandoaren jarduera babesteko, hain zuzen ere. "Animaliekin egiten zuten kontrabandoa, batez ere, 1936a baino lehen: kolpea gertatu baino lehen, armekin ere egin zuten lan; gero, ihes sareak sortu zituzten", azaldu du Mikelarenak.
Zabalak ziren kontrabandoarekin lotutako sare haiek, historialariak nabarmendu duenez. "Errealitateak fikzioak baino harago jo zuen, kasu anitzetan", erantsi du, kontrabandisten jarduerek eta haren ingurukoek eskualdean izan zuten eragina agerian utzi duenean. Jarduera horiek sortutako giro berezi hartan, halere, 1936ko altxamendu militarrarekin hasitako garbiketa politikoak utzi zuen bere arrastoa Bidasoaren lurraldean ere. "Ezkerreko kideen eta nazionalisten aurkako errepresioa gertatu zen; egia da eskualdean gutxi zirela, baina garbiketa politikoa sufritu zuten". Mikelarenak Doneztebeko espetxean zazpi hilabetez egondako zazpi ezkertiarrak ekarri ditu gogora, adibidez; bai eta Bertizaranan UGTko hainbat kidek jasandako errepresioa ere, bertzeak bertze.
Sin piedad liburuan Nafarroa osora zabaldu zen garbiketa politiko horren erantzuleen, laguntzaileen eta gauzatzaileen berri eman zuen Mikelarenak. Liburu horrekin batera hasi zen orain argitaratu duena osatzen. "Oraingo liburuaren hitzaurre gisa hasi nintzen idazten Sin piedad, nire hasierako asmoa gure eskualdean gertatu zenaren berri ematea baitzen".
Sin piedad lana osatu, eta irakurleen esku jarri zuen Mikelarenak, azkenean, liburu berria bukatu baino lehen. Bidasoaren lurraldeari buruzkoak eman ditu orain, Muertes oscuras lanaren bidez. Datuak aurkitzea baino zailagoa izan da haien atzean, aurkitutako testigantzen eta gertaeren kontakizunen atzean ezkutatzen zena agerian jartzea. "Denak gezurretan ari zirela konturatu nintzen", nabarmendu du historialari beratarrak.
Ihes sareak
1936ko gerraren testuinguruan, hiru ihes sarek egiten zuten lan, errepublikanoak hemendik kanpora ateratzeko. EAJk bultzatu zuen haietako bat, baina, bertzeak bezala, Bidasoaren lurraldeko basoetan beti aritutako kontrabandisten sareekin bazuten harremana. Ez zen lan berria, finean, haientzat. "Lehen Mundu Gerran milaka asto bidali zituzten Frantziara", gogoratu du Mikelarenak.
Sareon lana ez zen 1936ko gerraren ondotik bukatu, gainera. "CIA agentziaren 1947. urteko txosten batean jasota dago Elizondoko norbait alemanak pasatzen aritzen zela", azaldu du Mikelarenak.
Bidasoaren lurraldeko testuinguru eta giro berezi horretan gertatutako Sagardia Goñi familiako kideen hilketak badu toki nabarmena historialariaren azken liburuan. Hark egindako ikerketa lanak agerian utzi du Gazteluko krimenak ere 1936ko garbiketa politikoaren ondorio izan zirela. "Hilketa politikoak izan ziren", erran du, argi eta garbi.
1936ko abuztuan gertatu ziren Gazteluko hilketak: Juana Josefa Goñi Sagardia eta haren seme-alabetako sei hil zituzten; herritik atera, eta, hil eta gero, Legarrea izeneko osinera bota zituzten haien gorpuak. Iaz, iraila eta urria bitartean, familiako kideon gorpuzkiak atera zituzten Aranzadiko kideek, Paco Etxeberria auzi medikuaren eta Lourdes Herrasti antropologoaren zuzendaritzapean. Ordura arte zurrumurru bat baino ez zena baieztatu ahal izan zuten, azkenean, hilketak gertatu eta 80 urte geroago, hain zuzen ere.
Mikelarenak bazter utzi ditu Gazteluko krimenari buruz orain arte mahai gainean jarritako hainbat hipotesi, eta nabarmendu du Juana Josefa Goñiren senar Pedro Sagardiak ezkerrarekin zuen harremanak eragin zuela. Hilketari buruz idatzitako bere liburuan, hagitz bertzelako elementuak aipatu zituen Jose Mari Esparza historialariak, hain zuzen ere, krimen horren atzean zegoena azaltzeko: Juana Josefa Goñi ez zela mezara joaten, euskaldunon jainkoak gurtzen zituela, eta sorgintzat zutela, alegia.
Mikelarenak berretsi du garbiketa politikoaren testuinguruan jarri behar dela Gaztelun gertatu zena: Pedro Sagardia ezkerrarekin lotu du; are gehiago, ezkertiar aktibotzat jo du, "espioitzat zutelako".
Ia 500 orriko liburua osatu du Mikelarenak Gazteluko eta Bidasoaren lurraldean gertatutako bertze hainbat krimenari buruz. Eskualdeko testuinguru bereziak "bereziki zail" bilakatu du historialariaren lana, egileak onartu duenez. Bidasoaren lurralde horretako berezitasunak ezinbertzean kontuan hartu behar direla ohartarazi du, ordukoak hobeki ulertzeko. Heriotza ilunak, behingoz, argitzeko.
Edurne Elizondo
Egin dezagun bidea, mundua alda dezagun. Horixe da, hain zuzen ere, Setem gobernuz kanpoko erakundearen lelo nagusia. "Badakigu hitz handiak direla, askotan esan digute nahiko utopikoak garela, baina ziur gaude erabaki oso txikiekin mundua aldatzen ari garela". Iratxe Torresen hitzak dira, Nafarroako erakundeko batzarreko idazkariarenak. Mundua aldatzen ez ezik, haien egoitza aldatzen ere aritu dira azkenaldian, eta Mercaderes kaleko 20. zenbakiak badu funtzio berria: bidezko merkataritzako denda eta informazio gunea da.
Iruñeko Iturrama auzotik Alde Zaharrera egin du salto Setem elkarteak. "Ikusgarriago, hurbilago eta eskuragarriago izateko erronka berri bat hartu dugu", dio Torresek. Aurten, gainera, 25 urte beteko ditu erakundeak Nafarroan, eta bada, behintzat, ospatzeko modu bat. Bidezko merkataritza sustatzea eta giza eskubideak defendatzea dira elkartearen lan ildoak, besteak beste. "Merkataritzako harremanak aldatzen saiatzen gara, eta harreman bidezkoagoak lortu nahi ditugu kontsumitzaileen eta ekoizleen artean".
Horretarako, hainbat kanpaina aurrera eramaten dituzte. Arropa Garbia da abian dutenetako bat. Ehungintzaren sektorean lanean ari diren pertsonen lan baldintza kaskarrak eta jasaten duten tratua salatu nahi dituzte. Bangladesh datorkio gogora askori, 2013an Rana Plaza eraikina eraitsi eta mila pertsona baino gehiago hil zirelako han. Baina ez da kasu bakarra. Produkzioa deslokalizatzeak eta enpresa transnazionalen garrantzia handitzeak are gehiago okertu du ehungintzaren sektoreko langileen egoera. "Soldatak oso txikiak dira oraindik, eta fabriketan bertan lo egiten dute askok; istripu larriak izaten dira", azaldu du Setemeko kideak.
Arroparen atzean zer dagoen ikusi behar dela uste du Setem erakundeak. Etiketan, prezioa, materiala eta garbitzeko moduari buruzko informazioa begiratzeaz gain, garrantzitsuak dira langileen lan baldintzak eta produkzioaren atzean dagoen prozesu osoa ere. "Orain jendeak askoz arropa gehiago erosten du, kontsumoa asko handitu da, baina ekoizpenaren kalitatea, aldiz, trakestu egin da".
Kanpoan eragina
Kanpaina horren barnean, hain justu, iaz Aldatu zure zapatak ekinaldia abian jarri zuten, zapatagintzaren sektorean dauden itzalak salatzeko, eta langileen eskubideak eta ingurumena errespetatzeko neurriak hartzea galdegiteko. "Gure dinamikek eta kontsumo ohiturek munduko beste toki batzuetan duten eraginaren inguruan sentsibilizatu behar dugu". Horregatik, Alde Zaharreko egoitza berrian, elikagaiek ez ezik, ehungintza sektoreak ere bere txokoa izanen du. "Bestelako arropa nahi dutenentzat izanen ditugu jantziak, eta, horrez gain, kosmetika produktuak eta eskulangintza ere bai". Elikagaien artean, kafea, txokolatea, marmeladak eta edariak nabarmendu ditu Torresek.
"Guk bidezko soldatak eta baldintza duinak aldarrikatzen ditugu. Bidezko merkataritzak ziurtatzen dizu ekoizpen prozesu osoan giza eskubideak bermatuta daudela". Gizartea askoz sentsibilizatuagoa dagoela uste du Torresek, eta informazio gehiago dutela bidezko merkataritzaren inguruan. Aldaketa nabari da: "Orain dela urte batzuk, gehiengoak ez zekien ezer bidezko merkataritzaren inguruan; orain, produktuak gehiago ezagutzen ditugu; nondik datozen galdetzen dugu".
Izan ere, gizartearen inplikazioa "beharrezkoa eta funtsezkoa" da mundua eraldatzeko, Torresen ustez. Krisi ekonomikoaren ondoren, gehiago: "Kontziente izan behar dugu hemen ditugun jarrerek eta kontsumo ohiturek ez dutela bakarrik eragina hemen eta gure inguruan, baizik eta ekoizleak dauden tokietan ere bai". Hala, jakinarazi du kontsumitzen diren produktu gehienak atzerrian ekoitzitakoak direla. "Tamalez, gero eta enpresa gehiago joaten dira kanpora, eta lan baldintzak oso txarrak dira".
Norbanakoan jarri du arreta Torresek, bakoitzaren erabakietan dagoelako gakoa haren ustez. "Erabaki sinpleekin gauzak aldatzen lagundu dezakegu. Jakin behar dugu badirela beste kontsumo ohitura batzuk ere". Setemek argi du, eta mundua eraldatzeko urrats txikiak egiten jarraituko du, mundu hobe baten alde, merkataritza duin eta zuzena bultzatuz. Hemendik aurrera, lan hori Iruñeko Alde Zaharretik eginen dute erakundeko kideek.
Kattalin Barber
Urte asko egin ditu Peio J. Monteano Nafarroako Artxiboko goi teknikariak (Atarrabia, 1963) euskararen gaia aztertzen eta jorratzen. XVI. mendean Nafarroako biztanleriaren %80 euskaraz bizi zela ondorioztatu du El iceberg navarro, euskera y castellano en la Navarra del siglo XVI (Nafar izozmendia, euskara eta gaztelania XVI. mendeko Nafarroan) izenburuko bere azken liburuan (Pamiela, 2017). Lan horretan jasotakoez egin du gogoeta.
Euskara Nafarroako hizkuntza hegemonikoa zela nabarmendu duzu liburuan. Zer ekarri zuen horrek?
Biztanleen ia %80k hitz egiten zuten euskaraz, Nafarroan. Orain dela sei urte hasi nintzen ikerketa honekin, baina liburua momentu sentikor batean iritsi da; izan ere, sentsibilitate sozial handia dago, orain, Nafarroan. Badirudi enkarguz egin dudala lan hau, baina ez da horrela. Liburuan garrantzia eman diet egun euskaldunak ez diren eremuei.
Eta horrela egiaztatu duzu eremu horietan euskaraz hitz egiten zutela. Batzuentzat errealitate deserosoa dena agerian utzi duzu zure azken lan horren bidez?
Izan daiteke. Argi dago Ebro inguruan erromantzea hitz egiten zela, baina uste dut liburu honek balio duela nafarrek haien iragana hobeto ezagutzeko eta euskarak izan zuen pisu handia baloratzeko. Nik adreiluak jarri ditut, gero nork bere etxea eraiki dezala adreilu horiekin. Baina egia da beste helburuetako bat mitoak bertan behera uztea izan dela. Politikarien artean tontakeria handiak entzun ditugu azkenaldian, euskararen inposizioaz hitz egin dutenean, adibidez. Bestalde, liburuaren bidez, frogatu dut Nafarroako konkistak ez zuela ekarri kolonizazio linguistiko-kulturalik. Konkista gertatu eta mende eta erdi geroago ere euskarak indarra erakusten jarraitzen zuen Nafarroan.
Zer dela-eta hasi zen euskararen gainbehera Nafarroan hurrengo mendeetan?
Nik XVI. eta XVII. mendeak ikertu ditut, eta hurrengo mendeak gakoak dira gertatu zena ulertzeko. Batetik, XVIII. mendeko prozesu politikoek —zentralizazioak, batik bat—, eta, bestetik, hezkuntza prozesuek zerikusia izan zuten euskararen galtzean. Alfabetatzea zabaltzen den heinean, argi eta garbi gaztelaniaren aldekoa da joera. Euskaldun elebakarrak ikertu ditut liburuan. Elebakarrek hizkuntza bat ikasi behar izan zuten, haiena ez zelako idazten, ezta irakurtzen ere. Ondorioz, euskara azkar galdu zuten.
Liburuan esaten duzu biztanleen erdiek baino gehiagok euskaraz bakarrik zekitela.
Ezuste handia izan da horretaz ohartzea. Gainera, elebakar gehienak emakumeak ziren, eta horrek ondorioak izan zituen garai hartako gizartean. Emakumeak direlako emazteak, neska-lagunak, alabak, amak... eta beraiek hartzen zutelako beren gain umeen sozializazioa. Horrek esan nahi du eguneroko bizitza euskaraz egiten zela. Gaztelania, berriz, hizkuntza instrumentala zen, administraziorako, lanerako eta merkataritzarako erabiltzen zen hizkuntza, alegia. Erronkarin, adibidez, XVI. mendean, emakumeen %99 elebakarrak ziren; gizon gehienek, berriz, ulertzen zuten gaztelania. Zergatik gertatzen zen hori? Transhumantziagatik.
Administrazioko iturriak jorratzeaz gain, zertan oinarritu zara ikerketa aurrera eraman ahal izateko?
Nire oinarriak, gehienbat, prozesu judizialetako galdeketak izan dira. Baina agirien atzean dagoena begiratu dut nik; ikusi dut zein testuingurutan egin ziren dokumentu horiek. Nola ikertu idazten ez den hizkuntza baten historia idatzizko dokumentuen bidez? Kontraesana dirudi, baina, kasu honetan, harago joan naiz. Galdeketetan ikusi ahal izan dut zein hizkuntzatan ematen zuten testigantza lekukoek. Ez dakigu zergatik, baina 1570. urte inguruan Nafarroako hainbat eskribau dokumentutan aipatzen hasi ziren zein hizkuntzatan ematen zuten lekukotasuna prozesu judizialetan parte hartzen zutenek. Hori gakoa izan da niretzat. Elebakar batek galdeketan itzulpena behar izan badu, horrek agerian uzten du prozesura eraman duen egoera hori euskaraz entzun duela. Iruñeko Ospitale Nagusiko estatutuen kasua ere bitxia da, bestalde. Ordenantzak dio gauero euskaraz irakurri behar zituztela argibideak langile guztiak jakinaren gainean egoteko. Nafarroara ailegatzen ziren bidaiariek ere oso argi esaten zuten hemen zeudenean hizkuntza oso arraroa entzuten zutela.
Horrelako aurkikuntzarik espero zenuen liburua osatzen hasi zinenean?
Konkista ikertzen ari nintzenean bi dokumentu garrantzitsu aurkitu nituen, eta agiri horiek abiapuntu izan dira ikerketa honetarako. Batetik, Nafarroako Artxibo Nagusiko agiri batean erreinuaren banaketa linguistikoa aurkitu nuen. Bestetik, Valladolideko [Espainia] Simancas artxiboan aurkitu nuen beste agiri bat; hain zuzen ere, Nafarroako funtzionarioek itzulpenak egiteko eta lekukoak ulertzeko zituzten zailtasunak eta arazoak azaltzen zituzten agiri horretan. Orduan konturatu nintzen Nafarroako administrazioa itzulpen makina handi bat zela.
Zer dela-eta hasi zinen ikertzen, zer helbururekin?
Historialariaren funtzioa, neurri handi batean, funtzio soziala da, nire ustez. Historialariak erantzunak eman behar dizkie gizarteak gaur egun iraganari buruz egiten dituen galderei; eta esan behar da Nafarroako gizarteak galdera asko egiten dituela bere iraganaren inguruan. Hortaz, kasu honetan, nik uste dut liburuak erantzunak ematen dizkiola gaurkotasun handia duen eta iritzi ezberdin handiak eragiten dituen gai bati. Izan ere, historia ez da gertatu dena; historia da gaur egungo belaunaldi batek bere iraganean garrantzitsutzat jotzen duen hori, hain zuzen ere.
Liburu honen bidez, gainera, dagokion lekuan jarri duzu euskara?
Bai. XVI. mendeko testuinguru horretan Nafarroa euskal munduaren ardatza zen, eta Iruñea, berriz, euskal hiriburua. Gainera, nik egindako ikerketak balio du beste galdera batzuei erantzuna emateko ere. XVI. mendean euskara hizkuntza hegemonikoa zen. Hori horrela izanik, zer-nolako egoera zegoen Erdi Aroan, adibidez? Dokumentazio gutxi dago horri buruz, bakarrik eskriturak eta fakturak, eta horiek, gainera, ez dute islatzen eguneroko bizitza soziala. Baina ondoriozta dezakegu Erdi Aroan ere euskara oso garrantzitsua izan zela, ez zela beste hizkuntza bat gehiago, baizik eta hemengo hizkuntza zela.
Tania Arriaga Azkarate
Gizakion artean espezie arraro asko dago, horietako bat frontalierrak gara, mugakoak, fronterizoak; auskalo zein estatutan lan egin eta beste batean bizi garenok, alegia. Hamaika egoerak eraman gaitzake mugan bizitzera. Baina zer...
Edurne Elizondo
Pertsona bat zara sartzen zarenean; baina gaitz bilakatzen zaituzte. Norbait izateari utzi, eta eritasun bihurtzen zaituzte; pertsona jada ez da pertsona, eskizofreniko bat baizik". Manuelenak dira hitzak, eta ospitaleratze psikiatrikoko unitateetan gertatzen denari buruz aipatu ditu. Nahiago du bere abizena ez erran. "Ez da erraza hitz egitea, baina bada jendaurrean agertzeko eta jarrera bat hartzeko ordua". Mejorana elkarteko kide da Manuel; buruko gaitza dutenek egiten dute bat talde horretan. Duela urte eta erdi adimen osasun arazoak dituztenak ahalduntzeko hasitako bidean urratsak egiten jarraitu nahi dute, eta, horregatik, karrikara atera dira asteon, Iruñean, ohera lotzearen kontra direla ozen oihukatzeko.
Lehendabizikoz egin dute buruko gaitza dutenek elkarretaratze bat, Nafarroan; azken hilabeteotan Galiziako eta Asturiasko (Espainia) ospitale banatan gertatutakoa salatzeko egin dute: otsailean, Galiziako ospitale batean pertsona bat zendu zen, lotuta zegoen bitartean; apirilean, berriz, 26 urteko emakume bat hil zen Asturiasen; ohera lotuta zegoen hura ere, ospitaleratze psikiatrikoko unitate batean. "Ez dugu heriotz bakar bat gehiago gertatzea nahi", erran du Mejoranako Josebak.
Manuelek bezala, nahiago du abizenik ez erran. Ongi daki ohera lotzea zer den. Biek dakite. Joseba bitan lotu dute. "19 urterekin krisi handia izan nuen; ez nuen sentitzen nuen sufrimendua kudeatzeko tresnarik, eta nire buruaz bertze egiten saiatu nintzen". Ospitaleratze psikiatrikoko unitatera eraman zuen horrek. "Maitasuna eta elkartasuna bilatzen nituen, norbaitek nirekin bat egitea, eta botikak eta tortura bertzerik ez nituen aurkitu", gogoratu du. "Unitatean dena dago profesionalen kontrolpean; jarduera batean parte hartzeari uko egin niolako lotu ninduten. Hainbat pertsona gainera etorri zitzaizkidan, eta lotu ninduten ohera. Sekulako amorrua sentitu nuen, ezintasun handia; esperientzia erabat traumatikoa izan zen niretzat. Terapeutikoa dela diote, baina ez da, inondik inora. Hunkitu egiten naiz, oraindik ere, gogoratzen dudanean".
Konfiantza, zalantzan
Halako esperientziek buruko gaitza dutenen eta artatzen dituzten profesionalen arteko haustura ekartzen dutela nabarmendu du Josebak. "Nola izanen duzu konfiantza lotzen zaituen medikuarengan?". Iritzi horrekin bat egin du Manuelek ere. Osatze psikosozialerako zentro batean bizi da, gaur egun. "Nire buruaz bertze egiten saiatu nintzen; ernatu nintzenean, ohera lotuta nintzen; egoera horrek benetan hilda egoteko gogoa ematen dizu. Hainbat orduz egon zaitezke, bai eta hainbat egun ere; ezin duzu hazka egin ere", kontatu du.
Mejorana elkarteak eman dien babesa eskertu dute biek. Berdinen arteko espazio bat aurkitu dute taldean. Medikuen eta buruko gaitza dutenen artekoa, ordea, guztiz alderantzizkoa dela salatu du Josebak. "Botere harreman bat da, argi eta garbi; medikuaren erabakien menpe da gaixoa". Mejoranaren bidez, hain zuzen ere, ahalduntzeko lana egin nahi dute elkarteko kideek. "Subjektu aktibo eta politikoak garela aldarrikatu nahi dugu", erran du Josebak. Hitza hartu, eta beren errealitatearen berri eman nahi dute: "Ohera lotzen gaituzte hemen; terapia elektrokonbultsiboak ere erabiltzen dituzte. Gure bizitzari buruz erabakitzeko eskubidea aldarrikatu nahi dugu".
Elkarteak "galdutako gizatasuna" berreskuratzeko aukera ematen duela azaldu du Josebak. "Diagnostikoak buruko gaitzen ostrazismora kondenatzen zaitu; ez zara deus, ez duzu etorkizunik. Elkarteko lanak, ordea, antolatzeko aukera ematen digu; gure autoestimuak gora egiten du, eta ahalduntze pertsonal eta kolektiboa gertatzen da".
Bide horretan egin nahi dituzte urratsak Mejoranako kideek. Eta, horregatik, buruko gaitza dutenak artatzeko moduan aldaketak gertatzea "funtsezkotzat" jo dute. Ohera lotzea eraldatu behar den sistema horren zati bat da; baina ez gogoeta piztu beharko lukeen bakarra, Manuelek eta Josebak nabarmendu dutenez. Botikei buruz ere badute zer erran. "Ez dugu erraten hartu behar ez ditugunik; baina botika gehiegi emateko joera dago, izan ditzaketen ondorioei erreparatu gabe. Batez beste, hogei urte gutxiago bizi gara", azaldu du Manuelek.
Gauzak aldatzeko beharra nabarmendu du, halaber, Jose Antonio Intxauspe psikiatrak; Iruñeko Donibaneko adimen osasun etxeko zuzendaria da. "Profesionalen eta artatzen dituzten pertsonen arteko elkarlana bultzatuko duen eredu baterantz egin beharko genituzke urratsak; Erresuma Batuan eta Eskandinavian, adibidez, ari dira, eta emaitzak onak dira; psikiatriaren etorkizuna hor dago".
Biologiaren ikuspuntutik garatutako egungo psikiatriaren emaitzak zalantzan jarri ditu Intxauspek. "Ez dira onak". Aspaldiko inertzien eragina jarri du psikiatrak mahai gainean, eta profesionalek anitz agintzen dutela eta gutxi entzuten dutela erran du. "Ez da harritzekoa erabiltzaile anitzek esperientzia txartzat jo izana adimen osasun zerbitzuekin izandako harremana".
Mejorana elkarteak egiten duen lana ezagutzen du Intxauspek, eta ontzat eta positibotzat jo du. Euskal Herrian hasi berri den mugimendu bat da beren burua antolatzea eta ahalduntzea erabakitzen duten erabiltzaileena, baina Katalunian nahiz Andaluzian eta Asturiasen (Espainia), adibidez, badute bide bat egina jada. "Zer erranik ez Erresuma Batuan edo bertze hainbat herrialdetan. Halako elkarteek on egiten diete erabiltzaileei".
Mejoranako kideek ohean lotzeari buruz kontatu duten errealitatea ezagutzen du psikiatrak. Argi du ez dela terapeutikoa. "Inondik inora". "Muturreko" prozeduratzat jo du, "estres handia" eragiten duena. "Lotzeak ekartzen du umiliatuta sentitzea, lotsatuta. Kontsultan baditut beren borondatearen aurka ospitaleratu izan dituzten pertsonak; aspaldi gertatu arren, ohera lotu izanak utzitako ondorioei egin behar diete aurre, oraindik ere". Nahi ez duena ospitaleratzeko erabakiei buruz ere gogoeta egin behar dela argi du Intxauspek. "Epailearen baimena behar da, baina, zenbaitetan, mehatxu edo arrisku zuzen bat izan gabe, arrazoi klinikoengatik ospitaleratzen dituzte profesionalek buruko gaitza dutenak, eta hori arriskutsua da".
Ohera lotzeari buruz zalantzarik ez du Intxauspek: "Txarra da; gaitz erdi izan daiteke, hainbat kasutan, baina zalantzak baditut horri buruz ere. Ulertzen dut larrialdi egoera zehatz bati aurre egiteko erabiltzea, baina, luzera, gerta daiteke lotzeak eragindakoa ere txarra izatea".
Administrazioak helburutzat hartu beharko luke ohera inor ez lotzea, Intxausperen hitzetan. "Kasu guztietan, akaso, ezin izanen da saihestu, baina helburu hori izan behar dugu". Hori da Mejoranak eskatzen duena. "Gure kontrako indarkeriak gure giza eskubideak urratzen ditu; jendeak jakin dezala zer gertatzen den", erran du Josebak.
E. Elizondo
Osasunbideak Oliveto kondearen etorbidean duen egoitzako bigarren pisuan du bulegoa Begoña Flamariquek (Iruñea, 1964). Handik entzun zituen astelehenean Nafarroako Giza Eskubideen eta Adimen Osasunaren plataformako kideen eskaerak. Ohera lotzearen kontra egin zuten oihu. Haiekin hitz egiteko prest da Osasunbideko Adimen Osasuneko zuzendaria, baina argi utzi du teknika horiek erabat bazter uztea, gaur-gaurkoz, "ezinezkoa" dela.
Zure zerbitzuko erabiltzaileek elkarretaratzea egin dute, lehen aldiz, ohera lotzearen kontra agertzeko. Zer deritzozu?
Ohera lotzearen auzia eztabaida pizten duen gai bat da; kontuz ibiltzeko moduko gai bat. Jarduera terapeutiko bat da, batez ere ospitaleratze psikiatrikoko unitateetan erabiltzen dena. Elkarretaratzea egin dute bertze erkidego batzutan gertatutakoen harira. Nik argi erran nahi dut Nafarroako ospitaleetan ez dela horrelakorik gertatu.
Terapeutikoa dela diozu zuk; erabiltzaileek diote, ordea, traumatikoa dela, eta zailtzen duela profesionalengan konfiantza izatea. Hainbat profesionalek ere ukatu dute terapeutikoa denik.
Kasu hagitz zehatzetan erabiltzen den teknika bat da.
Zein kasutan?
Erabiltzen da, batez ere, larrialdi edo krisi egoera batean, gaixoa hagitz urduri dagoenean, eta zaila denean tratamendurako haren laguntza lortzea. Halako egoeretan gerta daiteke gaixoak kontrolik ez izatea bere jokabidearen gainean. Arriskutsua izan daiteke jokabide hori bere buruarentzat, bai eta ingurukoentzat ere. Halakoetan lotzen dira gaixoak.
Protokolo zehatzik ba al dago?
Gaixo bat ohera lotzen duzunean, haren borondatearen aurka ari zara, eta, ondorioz, protokoloak dio epaileari eman behar diozula egoera horren berri. Epaileak batzorde bat bidaltzen du gaixoarengana, baloratu egiten du egoera, eta hartutako erabakia berretsi edo bertan behera uzten du. Horregatik uste dugu jarduera hori terapeutikoa dela, gaixoa ez delako gai krisi hori gainditzeko behar duen laguntzaz jabetzeko.
Mejorana elkarteko kideak kexu agertu dira adimen osasuneko erabiltzaileak ohera lotzen direneko daturik ez dagoelako.
Jarduera hori erabiltzeko protokoloa beti izan dugu; horrek ez du erran nahi hobetzeko tarterik ez dugunik. Orain, adibidez, protokolo hori sartu nahi dugu gaixoen historia kliniko informatizatuan. Horrek aukera emanen digu prozesuari buruzko datu gehiago jasotzeko. Jakin ahal izanen dugu zenbat gaixo lotzen diren, zenbat denbora, zer-nolako jarraipena egiten zaien, eta abar.
Ohera lotu beharrean, bertze mediorik ez da krisi egoera horretan diren pertsonentzat? Europa iparraldeko bertze hainbat herritan utzi diote lotzeari.
Galdera bada ea zenbait kasutan lotzea saihestu daitekeen, erantzuna baiezkoa da; egia da. Eta horretan egin behar dugu lan. Profesionalei tresnak eta prestakuntza eman behar dizkiegu ohera lotzeko urratsa azkena izan dadin. Baina beti existituko dira ohera lotzera behartuko gaituzten egoerak. Hori argi erran behar da. Kontua da norbait ohera lotzen denean gauzak behar bezala egiten ari direla bermatzea, gaixoaren segurtasuna zainduz. Badakit plataformako kideek ere laguntza edo babes emozionalari eman nahi izan diotela garrantzia, eta ni horrekin ados nago. Profesionalok landu beharreko auzi bat da hori. Babes emozionala eman behar dugu norbait lotzeko unean, bai eta gero ere.
Plataformako hainbat kidek aipatu dute Iruñean dauden ospitaleratze psikiatrikoko bi unitateetako batean bertzean baino gehiago lotzen direla erabiltzaileak ohera. Hala da?
Ez dugu daturik unitate bateko eta bertzeko kopuruak alderatu ahal izateko, egia erran. Orain ezarri dugun protokoloari esker aurrerantzean datu gehiago izanen dugu.
Plataformako kideekin bilera egiteko asmoa duzu?
Gaur [asteartean] helarazi didate bilera egiteko eskaera. Elkarretaratzea egin zuten egunean ez ziren niregana etorri.
Joan zinen zu haiengana?
Ez.
Ohera lotzeko prozedurak bazter uzteko bidean urratsak egitea nahi dute. Bat egiten duzu asmo horrekin?
Egia erran, erabat bazter uztea ezinezkoa dela uste dut. Beti egonen da ohera lotzeko beharra izanen dugun egoeraren bat. Argi dut kontu handiz erabili behar dugula prozedura hori, eta, batez ere, behar ez denean ez dugula baliatu behar. Badugu hobera egiteko tartea, eta horretan saiatu behar dugu, hain zuzen; baina, gaur-gaurkoz, ezinezkotzat ikusten dut lotzeko aukera erabat baztertzea.