Ira 23, 20162016-09-22Albisteak, Iritzia, Nafarroa0

Iritzia: Zaharren egoitza pribatuak

Tania Arriaga Azkarate

Uda joan zaigu, eta, gehienontzat, estresaren eta abentura berrien sinonimo da ikasturte berriaren hasiera. Aldiz, zaharrentzako egoitzetan dauden lagunentzat erronka uda estresik gabe gainditzea dela esanen nuke nik. Izan ere, udako sasoiarekin batera zaintzaileek merezitako oporrak hartzen dituzte, eta lanera behin-behineko ordezkariak heltzen dira; 0tik 100erako abiaduran lan-karga berari aurre egin behar diote.

Zeregin taula ikaragarria dutela jakin dut, minutuz minutu antolatuta, pertsonekin baino gehiago, automozio piezekin lan egiteko pentsatua. Gainera, enpresek sarri uda baliatzen dute egiturazko aldaketak egiteko, hau da, eraikuntza lanak edo berrantolaketak aurrera eramateko. Baldintza prekario horiek zahar etxeetan ditugun lagunek ere pairatzen dituzte. Uda garaian, istripu txikiak eta nahasteak nahi baino gehiagotan gertatzen dira; horregatik, esan daiteke enpresen zuhurkeriak osasuna okerragotzen diela gure senitartekoei.

Nafarroan badira hiru zahar etxe publiko, bi Iruñean eta hirugarren bat Lizarran; itunpeko egoitzak, berriz, 77 dira. Azken horien artean, 38 Lares sare erlijiosoari dagozkio, hortik gero egoitzen izenak ere: San Jose, Aita Barandiaran, San Frantzisko Asiskoa… Bestalde, Setenasa Gestion etxeak erresidentzia bat du, Sanitas Residencial etxeak bi, Seresgesnak beste bi eta Ammak, berriz, bost. Edonola, horiek guztiek gauza komun bat dute: mozkin ekonomikoa; eta azken urteetan bildutakoa, hain zuzen ere, ez da makala izan.

Esate baterako, 2014. urtean, Amma Nafarroak 1.804.000 euro irabazi zituen, eta, 2015. urteko txostenaren arabera, iaz, Amma Españak inoiz baino diru gehiago bildu zuen. Amma, 1997. urtean Nafarroan sortu, eta Estatuan barna Banca Civicarekin zabaldu zen, gure sosa dela medio, hain zuzen ere.

CANeko banpirizazioaren ondoren Amma Caixabankarena izatera pasatu zen, joan den ekainean 220 milioi euroan Decathloneko jabeari saldu zion arte. Dena dela, enpresa pribatuen artean, hau da tokiko bertako, Nafarroako, lan hitzarmena duen bakarra, eta langileen baldintzak gainontzeko enpresa pribatuenak baino pixka bat hobeak dira.

Adinduen zaintza kudeatzeko beste eredu bat ere badugu herrialdean: Nafarroako 29 herritan udalek/fundazioek/patronatuek gidatutako zaharrentzako egoitzak badituzte.

Kasu horretan, arazoa bestelakoa izaten da, hurbiltasuna dela eta beharginek ezin baitute bizitza pribatua lan-bizitzatik bereiztu.

Argi eta garbi, zaharrentzako egoitzetan aritzen diren langileek lan baldintza hobeak behar dituzte, gure senitartekoak behar bezala zaindu ahal izateko. Horretarako, lanordu gutxiago egin behar dute. Gaur egun, gehienek urtean 1.792 ordu sartu behar izaten dute; soldata egokiak eta kontratatu gehiago behar dira, gainera.

Enpresek mozkin aski izan badute horrelako hobekuntzak egin ahal izateko beren egoitzetan; gure senitartekoek errespetua eta maitasuna merezi eta behar dute.

“Erdigunean jarri behar dugu bizitza”
Ira 16, 20162024-02-02Elkarrizketa, Elkarrizketak0

“Erdigunean jarri behar dugu bizitza”

Edurne Elizondo

Prekaritatearen eta Ekonomia Feministaren Ardatzeko kide da Nieves Salobral (Madril, 1964). 2014ko Martxoaren 8aren harira sortu zuten, Madrilen. Hamaika tailer egin dituzte, geroztik. Iruñean azalduko ditu Salobralek, gaur, ekonomiaren gakoak, feminismoaren ikuspuntutik.

Etxeko lanari buruzko jardunaldietan ariko zara. Oro har, zer deritzozu etxeko langileen egoerari?

Emakumeak dira nagusi sektore horretan, eta lan baldintza hagitz prekarioak dituzte. Are gehiago, zenbait kasutan langileek pairatzen duten egoera erdi-esklabotzaren parekoa da. Soldata oso urriak dituzte, eta, zenbaitetan, ostatu truke egiten dute lan.

Oraindik ere, Gizarte Segurantzako erregimen berezia dute.

Bai, eta horren ondorio da lan hitzarmen kolektiborik ez dutela, edo langabezia jasotzeko eskubiderik ez dutela. Etxeko lanak ederki balio du kapitalismoaren baldintza ekonomikoak salatzeko, agerian uzten duelako zaintzaren esparruko lana erabat ikusezin bilakatzen dela sistema horretan. Lan horrek, ordea, eusten dio produkzio eta finantza sistemari, lan hori gabe bertzea ez litzatekeelako existituko.

Nagusiki emakumeek egindako lana delako da lan prekario bat, edo alderantziz?

Feminizatutako lan bat da, erabat, sistema kapitalistarentzat lan zikina delako etxeko lan hori. Aldi berean, argi dago sistema kapitalistak doako ondasunak eta lan indarra lortzen dituela esparru horretan, eta horregatik interesatzen zaio feminizatutako lan esparru bat izatea. Edozein kasutan, feminizatutako eta prekario bilakatutako lana da, eta sistema kapitalistak ezkutuan gorde nahi du, sistema horren eredu klasikoen araberako lan bat ez delako.

Emakume eta migratzaile izateak are okerrago bilakatzen du egoera?

Bai, argi eta garbi. Soldatak are baxuagoak dira, eta besta hartzeko eskubidea ere ez dute izaten. Migratzaileak paperik ez badu, gainera, egoerak okerrera egin dezake. Sexu erasoak gertatzen dira zenbaitetan.

Zeintzuk dira errealitate hori aldatzeko gakoak?

Gure taldeko kideok kolektiboak duen indarra nabarmendu nahi dugu. Tailerrak ere ideia hori izanen du ardatz. Amaia Perez Orozkoren Subversión feminista de la economía. Aportes para un debate sobre el conflicto capital-vida liburua izan dugu oinarri. Hainbat kolektiborekin jorratu dugu jada, eta Iruñean ere abiapuntua horixe izanen da. Horren inguruan Prekaritatearen eta Ekonomia Feministaren Ardatzean hausnartutakoa, alegia.

Noiz eta nola sortu zen talde hori?

2014ko Martxoaren 8aren harira sortu zen. A por todas izenburuko jardunaldiak antolatu genituen. Hainbat lan esparru jorratu genituen, eta bat izan zen ekonomia feministari eta prekaritateari buruzkoa. Bat egin genuen hainbat kolektibok, eta elkarrekin aritzea erabaki genuen. Jardunaldietarako sortu zen ekinbidea, baina aurrera egin du. Etxeko Lurraldea izeneko kolektiboa dago, adibidez. Etxeko langileek osatua da. Bertze hainbat kolektibok M-15ean izan dugu abiapuntua. Denak elkarrekin ari gara lanean.

Eredu ekonomikoen analisia egin duzue, bertzeak bertze.

Bai, belaunaldiz belaunaldi hainbat izan baitira. Gogoan izan dezakegu lehengo irauteko eredua, adibidez. Eredu hori ekoizpen eredu bilakatuz joan zen, eta, egun, finantza eredu bat dugu. Horren aurrean, gako feministak behar ditugu gure egunerokoan identifikatu ahal izateko gurekin harremana duten eredu ekonomikoak zein neurritan ari garen eraldatzen. Finean, sinetsarazi nahi digute ekonomiak Ibex35-arekin eta enpresa handiekin duela lotura, baina ekonomia feministaren ikuspuntutik bizitza jartzen dugu erdian. Bizitzak egon behar du erdigunean. Bizitzari eusteko egin behar dugu lan.

Etxeko langileen lan baldintza prekarioak kontuan hartuta, ez da erraza izanen eraldaketarako urratsak egitea, ezta?

Zaila da, bai. Gu beti saiatzen gara dagoen egoerara egokitzen. Hagitz garrantzitsua da denok lengoaia bera erabiltzea. Zenbaitetan uste dugu komunikatzen ari garela, baina ez dugu hori lortzen, ez dugulako denek lengoaia bera. Esperientzien berri ematea eta partekatzea da kontua, eta haietatik abiatuta eraikitzea. Tailerraren helburua hori da, hain zuzen ere. Etxeko langileekin aritu gara elkarlanean prestatzeko; hainbat jatorritako emakumeak dira, bakoitzak bere esperientziak dituelako. Elkartzea, elementu komunak nabarmentzea da gakoa.

Denen arazoa dela konturatzeko?

Hori da. Ez da baten edo bertzearen arazo. Denena baizik. Horretaz jabetzen dira tailerrean aritzen direnak. Konturatzen dira haiek ere ari direla ekonomia egiten. Agerian gelditzen da kapitalismoa, finean, bizitzaren aurka ari dela. Etxeko lana zikina eta gaizki ordaindutakoa izan dadila nahi baitu kapitalismoak. Tailerretako esperientzia hagitz polita izan da. Sareak sortu dira.

Garrantzitsua da erakunde publikoek halako ekinbideetan parte hartzea?

Bai, hagitz garrantzitsua da. Errealitateari egin behar diote aurre erakundeek, behingoz, etxeko lanari so egin.

Aldaketarik nabarmenena
Ira 16, 20162016-09-15Albisteak, Gizartea, Nafarroa0

Aldaketarik nabarmenena

Edurne Elizondo

Azken egunotako euri zaparradek giroa freskatzeko balio izan dute, baina ez dituzte anitz arindu udako lehortearen ondorioak. Abuztua bereziki idorra izan da herrialdean; ez du euririk egin; ohikoa denaren erdia ere ez du bota Nafarroan, eta %13 baino ez Iruñean. Egoera horrek segida izan du hilaren hasieran, eta hamaika arazo eragin ditu jada. Agerian utzi du klimarena dela aldaketarik nabarmenena.

Ez hemen bakarrik. Mundu osoko datuak kontuan hartuta, azken 136 urteotako abuzturik beroena izan da aurtengoa. "33 urte ditut, eta orain arte ez dut inoiz ezagutu uda honetan izan dugun beroa. Hemen dugu klimaren aldaketa. Ikusi nahi ez duenak ere sentitu eginen du. Begi bistakoak dira lehortearen ondorioak", erran du Nafarroako Basozainen Elkarteko kide Xabier Petrirenak.

Udazkeneko koloreek hartu dituzte baso anitz; erreketan eta urtegietan behera egin du uraren mailak; larreak ahitu dira, eta goiko belazeetatik jaitsi behar izan dute ardiek eta behiek, jatekoa amaitu eta gero. Uda honek, gainera, azken 30 urteotako suterik handiena ekarri du: 4.000 hektarea inguru erre zituen, abuztu bukaeran, Tafalla eta Puiu artean.

Nafarroako Gobernuak berak "kezka" agertu du, asteon, lehorteak eragindako egoeraz. "Kezka badugu", erran du Toki Administrazio, Landa Garapen eta Ingurumen kontseilari Isabel Elizaldek. "Ea iraila nola datorren; egoerak hobera egiten ez badu, gure aurreikuspenak aldatu beharko ditugu". Ur hornidurari buruzkoak nabarmendu ditu kontseilariak. "Bermatuta" dagoela erran du, baina onartu du arazoak eragin dituela lehorteak hainbat herritan. Urdazubin, adibidez, kamioiak erabili behar izan ditu udalak ura Alkerdi auzora eramateko. "Lehorteak eragin du ur eskasia, batetik; bertzetik, Alkerdi auzoko iturburuek ez dute indar handirik, eta horrek ere izan du eragina", azaldu du udalak.

Beran ere martxan dira ur eskasiari aurre egiteko neurriak. Abuztuan onartu zituzten. Baratzeak eta lorategiak ureztatzea eta autoak garbitzea debekatu du udalak, bertzeak bertze. Mozketak ere egin dituzte gauez, ura aurrezteko.

Bera inguruko paisaia ederki ezagutzen du Petrirenak. Bortzirietan, Baztanen, Malerrekan, Bertizaranan eta Leitza aldean aritzen da lanean. Azken asteotan ikusi duena "larritzat" jo du. "Mila metrotik gora, pagoak eta haritzak hasi dira hostoak botatzen; bai eta fruituak ere. Ez dira ongi heldu, ordea; udazkena aurreratu da, eta horrek ondorioak izanen ditu fruitu horiek jaten dituzten animaliengan", azaldu du basozainak.

Udazkenak ekarriko duenari buruz kezka agertu du Petrirenak, hain zuzen ere; klimaren aldaketak euria egiteko moduan ere eragina izan duela nabarmendu du basozainak. "Izokinek, adibidez, udazken-neguko uholdeak behar dituzte ibaian eta erreketan gora egiteko, erruteko".

Udazken-neguan, ordea, gero eta euri gutxiago egiten omen du. Hori da azken urteotako joera. Juan Pablo Rebole nekazaritzako ingeniariak ikerketa egin zuen euri prozesuei buruz, duela hainbat urte, eta agerian utzi zuen epe laburreko eta intentsitate txikiko euri prozesuak behera egiten ari zirela. Halakoak dira udazken-neguan gertatzen ohi zirenak. Azken urteotako joera da sasoi horretan egin beharrean udaberrian egitea euria, batez ere.

"Galera ekonomikoa"

Nafarroako urtegietan ez da alarma gorria piztu orain arte, baina, oro har, azken zortzi urteotako mailarik baxuenean zen ura herrialdeko azpiegituretan, hilaren hasieran: %35ean, batez beste. Nekazari eta abeltzainentzat ere kontuan hartzeko kontua da urarena, Nafarroako EHNE sindikatuko kide Felipe Etxetxikiak nabarmendu duenez. "Larreetan dauden iturri gehienetan ura ez da agortu, baina hainbat tokitara zisternak eraman behar izan dituzte". Larre anitz ahitu direla gaineratu du Etxetxikiak, eta, ondorioz, negurako gordetako belarra erabiltzen hasi behar izan dutela abeltzainek. Behiak, ardiak edo zaldiak hazi eta saltzen dituzten abeltzainentzat "galera ekonomikoa" ekarri du lehorteak, ondorioz. "Beren poltsikotik ordaindu behar dute janaria".

UAGN sindikatuko kideen hitzetan, galera ekonomiko hori "handia" da. "500 ardi dituenak 600-1.000 euro gastatu behar izan ditu hilean jatekoa erosteko", erran du sindikatuko buru Felix Bariainek. UAGNk emandako datuen arabera, Nafarroan haragitarako saltzeko behien 760 haztegi daude; bertze 2.146 haztegitan ardiak esplotatzen dituzte.

Belazeetan uda hasieran egiten da lehen belar mozketa; baina bertze behin edo bitan ere mozten ohi dute belarra, siloratzeko. "Aurten, bigarren mozketa hori egiteko aukera gabe gelditu dira hainbat tokitan", azaldu du Etxetxikiak. Artoa biltzean ere sumatu dute nekazariek lehortearen eragina. "Ohikoaren erdia baino ez dute jaso".

Bertze hainbat sektoretan aurtengo uda bereziki idorraren ondorioak ez dituzte anitz sumatu. "Mahatsa biltzen aritzen direnek ez dute arazo handirik. Aurreratu da mahatsa biltzeko sasoia, azken urteotan bezala; aleak ere ohi baino txikiagoak dira, baina egoerak ez dio produktuari anitzik eragin", erran du. Iaz baino mahats gutxiago biltzea espero dute nekazariek aurten, baina kalitateak gora eginen duela uste dute, ordea.

Iruñerrian, garia eta garagarra ereiten hasiak dira. "Egia da lurra bereziki gogorra aurkitu dutela aurten, lehortearen ondorioz, baina egungo makinekin ez dago lana egiteko arazo handirik. Hemendik aurrera, hori bai, ura beharko dute nekazariek", erantsi du EHNEko kideak.

Lurrak behar du ura, oro har. Mendi eta basoetan lehorteak eragindakoa zuzenean ikusi du, egunero, Xabier Petrirenak. Kezka eta tristura igartzen zaio hitz egiten duenean. Tafallako sua ezin du burutik kendu. "Ematen du jendeak ez duela egoerari buruzko kontzientzia hartzen; lehorte izugarria dugu, eta sua egiten jarraitzen du, edo zigarro puntak botatzen". Ura behar dela berretsi du. Eta ikusteko dagoela aurtengo uda idorrak zein ondorio izanen dituen.

Planaren bi aurpegiak
Ira 16, 20162016-09-15Albisteak, Ekonomia, Gizartea, Nafarroa0

Planaren bi aurpegiak

Kattalin Barber
Bi energia plan izan ditu, orain arte, Nafarroak, eta hirugarrena bidean da. Nafarroako Gobernuak 1990eko hamarkadan egin zuen lehenbizikoa. Xabier Zubialde Sustrai Erakuntzako kidearen aburuz, "ausarta" izan zen lehen plan hura, egungo...

Goruntz begira
Ira 16, 20162016-09-15Aisialdia, Albisteak, Gizartea, Nafarroa0

Goruntz begira

Edurne Elizondo

Zoaz mendira, lurrean etzan, eta egin iezaiozu so zeruari. Hori da astronomia". Luis Martorellek erran ditu hitzok. Astronomo amateurra da, Girgillaoko behatokia martxan jarri zutenetako bat. Igandean, Espainiako Astronomia Kongresuko parte hartzaileek bisitatuko dute eraikin hori. Iruñean egin dute bat; 200 inguru dira, eta atzotik ari dira astronomiaz eztabaida egiten, planetarioan. Bi urtean behin egiten dute topaketa hori, eta astronomo amateurren artean garrantzitsuenetako bat da.

Girgillaoko behatokiko kideek planetarioko bertako eta Astronavarra Sarea elkarteko kideak izan dituzte lagun kongresua antolatzeko bidean. Bi urtean behin egiten dute. Astronavarra Sarea, hain zuzen, 2014. urtean jarri zuten martxan, eta, geroztik, abian den topaketa prestatzen aritu dira. 150 bazkide inguru ditu elkarteak gaur egun, eta astronomiari buruzkoak zabaltzea hartu dute helburu nagusi. "Zaletasunak gora egin du Nafarroan", nabarmendu du Astronavarra Sareko Javier Pratek.

Iruñeko Planetarioak badu horretan ikustekorik. 1993an inauguratu zuten, eta astronomo amateurrentzako bilgune izan da. Ez bakarra, ordea. Girgillaoko behatokia astronomia zaletasun duten hainbat pertsonak jarri zuten martxan, duela lau urte inguru. "Hainbat lagunek egin genuen bat; karrikan egon beharrean, babesteko toki bat nahi genuen, eta Girgillaon utzi ziguten. Kontzejuak anitz lagundu digu. Hiru teleskopio ditugu, eta kontzejuak berak bertze bat jarri du. Bisitak egiteko hamaika eskaera jasotzen ditugu; gainezka egin digu egoerak!", azaldu du Martorellek.

Astronomo amateurren artean era askotakoak daudela azaldu du Pratek. Zeruari so egitea nahikoa da zenbaitentzat. "Abuztuan, adibidez, Pertseidak ikus ditzakegu". Bertze zenbaitek nahiago dute diru bat inbertitu. "Bertze edozein zaletasun duenaren kasuan gertatzen dena gertatzen da astronomoen artean ere: muga norberak jartzen duela",erantsi du Martorellek. Astronomoek zehaztu dute, hala ere, teknologia berriei esker, astronomo amateurren eta profesionalen arteko muga gero eta lausoagoa dela. "Profesionalek, anitzetan, amateurren laguntza eskatzen dute; amateurrek lortutako datuak baliatzen dituzte".

Profesionalen eta amateurren arteko elkarlana jorratuko dute, bertzeak bertze, Iruñeko Planetarioan abian den kongresuan. Bertze hainbat gai jarri nahi izan dituzte antolatzaileek mahai gainean, halere, eta nagusietako bat da argi kutsadurarena. Zeru iluna maite dute astronomoek, herri eta hirietan dauden kale-argiek behatu nahi dituzten izarrak eta gainerakoak ezkutatzen dituztelako.

"Arazoa ez da bakarrik gurea; kontua da energia xahutzen ari garela; kaleko argiek, anitzetan, ez dute beren helburua betetzen, zerua argitzen baitute, lurrean dagoena argitu beharrean", salatu du Pratek.

Martorellek azaldu du Garesen, Girgillaoko behatokiko kideen laguntzarekin, hain zuzen ere, araudi berria egin dutela, argi kutsadurari aurre egin ahal izateko. "Arazoaz jabetu dira, eta neurriak hartu nahi dituzte". Nafarroa osoan indarrean dagoen legeak ere argi kutsadura bazter uzteko neurriak agintzen ditu. "Aurretik dauden kale-argiek, ordea, ez dute araudi hori betetzen". Aldatu ez dituztenez, arazoa bere hartan dago oraindik, neurri handi batean.

Astronomoak ez dira zeru iluna bilatzen duten bakarrak. Nafarroako Gobernuak ere izarrak behatzeko zaletasuna turismoa sustatzeko bide bilakatu nahi du. NICDO izenekoa da Iruñeko Planetarioa kudeatzen duen enpresa publikoa, eta "astroturismoa egiteko guneak" zehaztu nahi dituzte herrialdean. "Babestutako eremuak izanen lirateke, nolabait, argi kutsadurarik gabekoak". Donejakue bidea izanen litzateke toki horietako bat. Erronkarin ere sustatu nahi dituzte astronomia eta turismoa. "Zehazki, Larrako eski estazioa nahi dugu astronomoentzako gune bilakatu", azaldu du NICDO enpresako kide Javier Lakunzak.

Sekretu gutxiago

Donejakue bidean, Larran, edonon. "Zeruari so egitea da kontua", berretsi du Javier Pratek. Zeruari so egitean, hain zuzen, unibertsoa uste duen baino handiagoa dela ohartzen da gora begiratzen duena, Astronavarra Sareko kideak erran duenez. "Unibertso horrek sekretu anitz ditu, oraindik ere, baina lehen baino gutxiago; gero eta gehiago dakigu".

Aspalditik da Prat astronomo amateurra; bitan ikusi ahal izan du eguzki eklipse oso bat, eta nabarmendu du gisa horretako bertze bat ikusi ahal izanen dela datorren urtean Ameriketako Estatu Batuetan. "Ikuskizun benetan ederra da hori; gauak hartzen du eguna. Hemen, 2026an izanen da".

Eklipseak, izar iheskorrak, asteroideak... zeruan ez da falta zer behatu. "Ez dago aspertzeko aukerarik". Iruñeko Planetarioa hartu duten astronomoek badakite. Zeruari so egiten diotelako etorri dira kongresura, hain zuzen ere. Eta hori egiten jarraitu nahi dute. Goruntz begira.

Ira 16, 20162016-09-15Albisteak, Iritzia, Nafarroa0

Iritzia: Udako magia

Jon Barberena

Uda magikoa dela erraten diet ikasle nerabeei ekaineko azterketen aitzinetik hortzak estutu eta hondar esprintean den-dena eman dezaten. Eleberri baten orrietan tartekatutako hondartzako hare pikorrak, jarleku gaineko pipa-azalen klis-klas soinuak desorduetan edo kontzertu batean gurutzatutako begirada lotsatiek askatasunaren eta zorionaren forma hartzen dute. Maiz, formarik erranguratsuena eta agerikoena inguruko bestetan hartzen dute; hango algarak, dantzak edo solasak honen adierazle direlarik.

Txarangen musika tresnen soinua ordulariaren eguneroko tik-tak monotonoa baino gozagarriagoa zaigu goizeko ordu ttipietan. Gosariko kafesnearen aparrak baino bibote ederragoak marrazten dizkigu garagardoarenak, eta egunerokoan altxapean daramagun ausardia ernatu eta kanporatzen dugu gerria eta mingaina astindu orduko.

Baina askatasunak bere arauak ditu. Behar ditu. Denak ez du balio hitz potolo hori ahoskatzerakoan. Ezinbertzekoak izanen dira errespetua eta berdintasuna bezalako balioak. Nire zorionak ez dezala ondokoarena mugatu. Nire erabakiak ez dezala ondokoa hondoratu. Ezta pentsatu ere!

Alta, nire iduriko, XXI. mende honetan, gizonok zorionerako eta ongi pasatzeko eskubide gehiago dugu emaztekiek baino. Guk idatzitako joko arauetan emaztekiak bidesari garestia ordaintzen du, eta mehatxuak, burlak, debekuak eta umiliazioak, maiz, bizkarreratzen ditu. Indarkeria eta eraso matxistak ezin dira noizbehinka gertatzen diren ekintza bakan gisa konprenitu. Indarkeria matxista sistema patriarkalaren ondorio nabarmena da.

Sistema honen adierazle dugu bortz basapiztiak uztailaren 7an egindako basakeria ere. Bortz solas baino aise gehiago partekatu gabe, Paulino Caballero kaletik zihoazenean, borzgarren atarian sartu zuten neska indarka istant batean, eta bort(i)zki bortxatu zuten gazte madrildarra.

Bat militarra, bertzea guardia zibila eta bortzak futbolaren "fanatikoak" izateak ez nau harritu. Norgehiagoka, indarra eta boterea bezalako balio maskulinoez elikatutako burmuin matxitoak ditugu horiek.

Erabakiorra suertatu da neskak bidegabekeria hori salatzeko erakutsitako ausardia, eta eredugarria Iruñeko Udalak eta Iruñeko Bilgune Feministak emandako erantzuna. Aldaketarekin ezkor dabiltzanek argi izan dezatela iraultza handiena ere eguneroko gauza ttipietan gauzatzen dela eta gizonezkook diseinatutako mundu hau aldatu nahi bada ezinbertzekoak izanen direla udal horrek eman dituen pausoen gisako gehiago. Altxapean mantendu izan dena, tapatu izan dena, azaleratu du Iruñeko Udal berriak, eta alimaleko jendeketa bildu zen Udaletxe plazan gerora protesta gisara. Batzuek salaketa horren hedapena hiriaren irudia zikintzearekin erlazionatu dute, baina isiltzeak sarraskiaren konplize bihurtuko gintuen. Arazo kolektiboa da, eta gure ardura da indarkeria matxistari kontra egitea. Kritikoak izan gaitezen eguneroko ekintzekin, eta alda ditzagun gainetik beheiti pixkanaka inposatu dizkiguten molde eta patroiak.

Uda magikoa dela erranen diet berriz ere ikasleei ekaineko nekea ailegatzean, baina onartuko diet iazko udak dirdira galdu zuela. Hala ere, ez dadila itzalpean gelditu, eta bortz basapiztia horiek egindakoa ordain dezatela eta ez dezatela askatasuna merke eskuratu bortz sos ordaindu eta barnean bortz egun pasatu eta gero.

“Oso garrantzitsua da guztion artean sortzen ari garen ondarea”
Ira 9, 20162024-02-02Elkarrizketa, Elkarrizketak0

“Oso garrantzitsua da guztion artean sortzen ari garen ondarea”

Kattalin Barber

Iruñeko Udalak joan den maiatzaren 2an zabaldu zuen Errepresio Frankistaren Memoria Historikoari Buruzko Informazio Bulegoa. NUP Nafarroako Unibertsitate Publikoarekin sinatutako hitzarmen bati esker jarri zuen martxan proiektua. Nerea Perez Ibarrola (Iruñea, 1984) historialaria da, eta Mercaderes kaleko bulego horretan ari da, egunero, jendea elkarrizketatzen eta jasandako errepresioari buruzko dokumentazioa jasotzen. 92 testigantza jaso dituzte, denera, abuztuaren 26ra bitarte.

Irailean ixtekoa zen bulegoa, baina, azkenean, hil honetako azken astera arte irekita egonen da. Zer dela-eta erabaki duzue epea luzatzea?

Oraindik ere jendea etortzen ari delako bulegora, eta testigantzak eman nahi dituzte. Horregatik erabaki dugu epea luzatzea. Ez du zentzurik orain ixteak. Gero ikusiko da zer gertatzen den, baina interesa dago oraindik. Material garrantzitsua biltzen ari gara, gainera.

Nor joan daiteke bulegora?

Pertsona oro etor daiteke. Informazio gune gisa ere funtzionatzen du, eta jendea informazio eske etortzen ahal da, eta etortzen da. Hasierako elkarrizketa horretan oinarrizko informazioa jasotzen dute. Beste hainbatek badakite argi eta garbi zertarako den bulego hau, eta zuzenean testigantza ematera etortzen dira. Egunero lekukotza eman nahi dutenei harrera egiten diegu hemen. Frankismoaren garaiko giza eskubideen urraketei buruzko informazioa, materiala eta lekukotzak ari gara jasotzen. Edozein motatako errepresioa pairatu zuten pertsonen historiak hartzen ditugu. Edonor etor daiteke lekukotza ematera. Gerra garaiari buruz ari garenean, normalean, errepresioa jasan zuenaren senide bat etortzen da. 50eko eta 70eko hamarkadetako errepresioaren kasuan, berriz, jasan zuen pertsona bera etorri ohi da lekukotza ematera.

Zenbat elkarrizketa egin dituzue orain arte?

Abuztuaren 26ra arte 92 elkarrizketa egin ditugu. Horietako 42 1936ko gerra garaiari buruzkoak dira, eta beste 50, berriz, 1960-1975 garaiari buruzkoak. Azken tarte horretan agertu ziren errepresio modu berriak, hain zuzen: grebak egiteagatik atxilotu zituzten asko, militante izateagatik ere bai... Material asko jaso dugu. Askok, gainera, testigantza osatzeko dokumentuak eta argazkiak ekartzen dizkigute bulegora. Gutun pertsonalak, epaituen prozesu eta sententziak... Denetarik jaso dugu.

Eta zer-nolako prozesua jarraitzen duzue pertsona bakoitzarekin?

Errepresioa jasan zuen pertsona bakoitzeko fitxa bat betetzen dugu, txosten bat. Hor jasotzen ditugu datuak eta oinarrizko informazioa. Horrela sortzen da hasierako harremana, eta, hortik abiatuta, elkarrizketa prestatzen dugu. Elkarrizketarako zita beste egun batean egiten dugu beti. Prestatzeko denbora izan behar dugu.

Iruñeko Udalak frankismoko krimenen kontrako kereila propioa aurkezteko erabili nahi du informazioa.

Bai, horrela da. Guk txosten bat osatuko dugu jasotako informazio guztiarekin. Kereilaz gain, uste dut lan honek balio duela gure ondare historiografikoa osatzeko. Guztion artean sortzen ari gara, gainera, jendearen lekukotzei esker. Ondare dokumentala eta ahozkoa ari gara jasotzen. Lehenengo aldia izan da erakunde batek horrelako prozesu bat abiatu duela. Bazela garaia esan digute askok. Gainera, garai horretako Iruñeko historia dokumentatzen ari gara. Oso lan garrantzitsua da; batetik, niretzat, historialaria naizelako, baina, bestetik, baita egiten ari den moduagatik ere. Jendeak ongi erantzun du, eta inplikazio handia erakutsi du proiektuarekin, gainera. Ez dakit etorkizunean bildutako guztia kontsultatu ahalko den, baina guztiona da hau. Hori argi daukat.

Beharrezkoa zela uste duzu?

Bai, eta gainera gizarteak eskatu du prozesu hau guztia martxan jartzea. Honek ondare handia utziko du, historialariek ikertzen jarraitzeko, bai eta memoria historikoa hurrengo belaunaldiei transmititzen jarraitzeko ere. Orain dela gutxi arte ez da landu memoria historikoa eta errepresioa jasan zutenen kontua. Horretan lan handia egin dute hainbat elkartek eta gizarte eragilek. Haiek egindako lanari esker dakigu dakiguna. Honekin ere jorratu ahal izateko bide gehiago izanen ditugu. Hasieratik jendea prest azaldu da hitz egiteko, eta oraindik gogoa dute. Aitormen baten modukoa da. Barrenak askatzea garrantzitsua izan da haientzat; eskertuta agertzen dira lekukotza eman eta gero. "Gure familiak merezi zuen", esan digute behin baino gehiagotan. Horregatik, iritzi onak jaso ditugu, jendeak oso jarrera ona izan duelako, eta behingoz kasu egin diegulako, hain zuzen ere.

Zaila izan behar du, historia gordinak eta latzak direlako.

Beti egiten digute galdera hori, eta lankideekin komentatzen dugunean beti hiru gauza nabarmentzen ditugu, gure ustez gogorrenak: isiltasuna, beldurra eta tristezia. Isilik egon dira urte luzez, eta oraindik ere hitz egiteko beldurra dute askok. Oso gogorra da horrela bizitzea.

Iruñeko kasuak bakarrik ari zarete aztertzen?

Bai, oraingoz bai. Nafarroako beste herrietako pertsonak etorri dira bulegora, eta interesa azaldu dute. Harrera egiten diegu, eta haien kontaktua gordetzen dugu. Dena den, orain ezin diegu elkarrizketa egin. Baina aukera dugun heinean, gustatuko litzaiguke haiekin lasai eta zabal hitz egin ahal izatea. Entzuteko prest gaude, eta testigantzei balio izugarria ematen diegu.

Zentsurak ere baditu garroak
Ira 9, 20162016-09-08Albisteak, Gizartea, Nafarroa0

Zentsurak ere baditu garroak

Edurne Elizondo

Zeinen katolikoak zareten hemen, oraindik ere!". Lucio Urtubia militante anarkista ezagunarenak dira hitzak. H28 hilabetekari saretirikoa argitalpeneko kideen agerraldiarekin bat egin zuen, joan den astean, Katakrak liburu dendaren aurrean. Han erakutsi dituzte Nafarroako VII. Komiki Azokarako hautatutako hamalau marrazkiak, azokan parte ez hartzea erabaki baitute, antolatzaileek lanetako bi zentsuratu eta gero. Larunbatean hasi, eta urriaren 2a bitarte eginen dute azoka, Iruñean.

Torturari buruzkoa da bazter utzitako obretako bat; bertzea, berriz, Opus Deiren eta pedofiliaren ingurukoa. "Eztabaidaren beharra dugu, umorearen bidez, besteak beste", azaldu zuen Opusen inguruko marrazkiaren egile Asisko Urmenetak, Katakraken egindako agerraldian. Zakil batzuek osatutako olagarroa margotu zuen H28 aldizkarirako; zentsura salatzeko, berriz, itsasotik indarrez ateratako benetako olagarro baten gorpu hila erabili zuen marrazkilariak. Buru gainean jarri zuen, hitz egiten zuen bitartean.

Iruñeko Udalak hiriko EH Bilduk egindako txio baten bidez azaldu du auziari buruzko bere jarrera; batetik, argi utzi du azoka antolatzea Tiza elkartearen ardura dela, eta elkarte horrek erabakitzen dituela irizpideak eta edukiak; bertzetik, nabarmendu du oreka bilatu behar dela adierazpen askatasunaren eta artistek beren burua neurtzeko duten ahalmenaren artean.

"Zentsura ideologikoa da hau; frankismoan bezala, Elizari eta Guardia Zibilari buruzko marrazkiak zentsuratu dituzte". Patxi Uharte marrazkilariarenak dira hitzak. Argi eta garbi mintzatu da. Onartu du auziak "aspertu" egiten duela, eta kritikoak eta lotsagabeak diren lanen alde egin du. "Halakoak dira fanzineak, eta guk fanzine bat egiten dugu. Ezin dugu fanzine baten edukia txuritu, are gutxiago zentsura erabilita".

"Frankismoan ukiezinak ziren gaiak ukiezinak dira orain ere; ez bakarrik komikigintzan, artean, oro har, baizik", erantsi du Uhartek, eta gogora ekarri ditu, besteak beste, Abel Azkonaren eta Jose Ramon Urtasunen aurkako auziak. Epaitegietara eraman dituzte bi artistok, azken hilabeteotan, beren obrengatik. Azkonaren Amen izenburuko artelanak herrialdeko sektore katolikoenen haserrea piztu zuen, eta mezak eta elkarretaratzeak antolatu zituzten, karrikan eta erakusketa aretoan, obra salatzeko. Artzapezpikutzak eta Espainiako Abokatu Kristauen Elkarteak eraman zuten artista auzitara. Urtasunek, berriz, 1936ko gerra izan du ardatz Nafarroako Parlamentuan eta bertze hainbat tokitan zintzilikatu duen erakusketan. Jaime Ignacio del Burgoren salaketa jaso zuten lanek. Bi senide iraindu izana leporatu zion Del Burgok artistari.

"Hemengo kontua"

Elizak Nafarroan duen eragina aipatu du Patxi Uhartek. H28 aldizkariaren aurkako zentsurak herrialdeko egoerarekin duela lotura, alegia. "Hemengo kontua da". Abel Azkonaren aurkako kanpaina hasi zenean, Elizaren indar hori jorratu zuen Victor Moreno idazleak. "Elizak eragina du politikariek bidea ematen diotelako artzapezpikutzari politikaren, ekonomiaren, lan esparruaren auzietan edo era guztietako performanceetan esku hartzeko", erran zuen.

Artearen ustezko mugei buruz aritu izan da Haizea Barcenilla arte kritikaria ere: "Arteak baditu mugak, badirelako artea diren eta ez diren gauzak. Baina uste dut muga horiek aldakorrak direla, eta hala behar dutela. Artearen jokoetako bat da horiekin jolastea". Erantsi du "probokazio hutsak" ere ez duela balio.

Bizkaitik egin dio so egoerari Blanca Oria kazetariak; artean aditua ere bada, eta Elizaren eta artearen arteko tirabirak "aspaldiko kontua" direla nabarmendu du. Bat egin du Uharterekin, eta Nafarroan bertze toki anitzetan baino "serioago" hartzen da gaia, haren hitzetan. "Txantxa bat ere ezin da egin! Lasaitasuna behar dugu; bakoitzak eman dezala nahi duen iritzia obra bati edo bertze bati buruz, eta kito".

Ernesto Murillo Simonides marrazkilariari gertatutakoa ekarri du Oriak gogora, Elizaren inguruko tirabirak aspaldikoak direla azaltzeko. Murillo Nafarroako VII. Komiki Azokako gonbidatuetako bat da, hain zuzen ere; bere azken lanak erakutsiko ditu egunotan, Iruñean. 1980ko hamarkadaren amaieran, zentsurari aurre egin behar izan zion, Elizak haren lana salatu eta gero.

"Dibertigarria izan zen", erran du, orain, marrazkilariak, orduan gertatutakoak gogora ekarri eta gero. Murillok Pamiela etxeak argitaratutako komiki liburuen bilduma batean parte hartu zuen. "Makoki aldizkariak musikari buruz egindako zenbaki berezi batean argitaratutako lanak eman nituen Pamielaren liburu horretan, bertzeak bertze; pieza txikiak ziren, zinta bat eta orrialde erdiko marrazki bat, jota zaharrak eta Siniestro Total taldearen abesti bat ardatz hartuta osatuak". Apaizak eta Vatikanoa aipatu zituen Murillok bere obretan, bertzeak bertze.

Pamielaren liburua liburutegien sare publikora ailegatu zen. "Ez dut gogoan zein herritan izan zen, baina hango apaizak irakurri, eta Diario de Navarra egunkarira gutuna bidali zuen, haserre bizian. Gero, PPko kideek Nafarroako Parlamentura jo zuten, eta liburua liburutegi guztietatik kentzeko eskatu zuten".

Sozialistak ziren agintean, eta parlamentura azalpenak ematera deitu zituzten eguna ailegatu baino lehen liburu guztiak atera zituzten liburutegietatik. "Fiskalak ere jaso zuen nire kontrako salaketa bat, baina ez zuen aurrera egin", gogoratu du.

Artistak argi du botereak, edozein motatako botere dela, gezurrak izaten dituela ardatz. "Gertatzen dena ezkutatzen dute, eta ez dute maite jendeak horren berri izatea". Azkonaren aurkako protesten harira, eta, Elizak izan dezakeen eraginari buruz, halako auziek erakunde horri "mesede" egiten diotela erran du: "Halakoak baliatzen ditu ateratzeko, bere jarrerak sendotzeko". Artistek ere gauza bera egiten dutela erantsi du Murillok, halere. "Nahiko zentzugabea da dena".

Ira 9, 20162016-09-08Albisteak, Gizartea, Nafarroa0

“Eztabaida izan da gure artean; gehiengoak erabaki du”

E. Elizondo

Nafarroako VII. Komiki Azokaren antolatzaileek idatzi bat argitaratu zuten, joan den astean, H28 hilabetekari saretirikoa aldizkariko arduradunek beren bi obren aurkako zentsura salatu eta gero. H28-ko kideek aurkeztu eta bazter utzitako bi lanek erakusketako "lerro grafikoa eta edukia hausten" zutela nabarmendu zuten zabaldutako agirian Tiza elkarteko kideek. Argudio horri eutsi dio Patxi Anton azokaren antolatzaileak. Nafarroako Gobernuaren eta Iruñeko Udalaren laguntza jaso du ekinbideak, eta babesleen artean dira Diario de Navarra, El Corte Ingles eta Nafarroako Kutxa Fundazioa.

Zergatik erabaki zenuten bi marrazki horiek ez erakustea?

Pentsatu genuen hainbat sektoretako jendea mintzen ahal zutela. Iruditzen zaigu adierazpen askatasunaren eta irainaren arteko zalantzazko esparruan kokatzen direla lanak. Hala ere, hilabetekariko egileekin hitz egin dugu, eta mahai inguru bat egiteko aukera proposatu diegu. Ongi hartu dute ideia. Iruñeko Udaleko Kultura Saileko kideekin ere hitz egin dugu. Kontua da denon artean eztabaida egitea adierazpen askatasunari buruz, mugak izan behar ote dituen edo ez jorratzeko, bertzeak bertze.

Kasu honetan, muga zuek jarri duzue, eta muga horren arabera utzi dituzue bi obra erakusketatik kanpo.

Egileek zentsura salatu dute. Guk orain arte errandakoari eutsi nahi diogu. Azoka izaera zabala duen ekinbide bat da, eta iruditzen zaigu lan horiek min egiten ahal zutela, bazela irainduta sentitzen ahal zen jendea. Iruñeko Udalak berak erran du oreka bilatu behar dela adierazpen askatasunaren eta artistek beren burua neurtzeko duten ahalmenaren artean.

Bazter utzitako lanek erakusketaren lerro grafikoa hausten zutela erran duzue, eta nabarmendu duzue ez dela satirari buruzko erakusketa bat. H28, ordea, aldizkari satirikoa da. Hori jakinen zenuten lanak eskatu aurretik, ezta?

Hilabetekari horri buruzko erakusketa egiteko ideia Tiza elkarteko batzordeko kide batek jarri zuen mahai gainean. Erakusketaren helburua da Nafarroako fanzineen edo nafarrek egindako lanen berri zabaltzea. Ez da satira politikoari buruzko erakusketa bat. Lan horiek ez dute gainerakoekin bat egiten.

Zenbaitek uste dute fanzineek edo zuenaren gisako azokek lotsagabe izan behar dutela, hori dela halako euskarrien berezko izaera. Zer deritzozu?

Aurten, zazpigarren aldiz eginen dugu azoka, eta urteotan jende anitz etorri da Iruñera. Mongolia aldizkariko kideak izan ditugu; El Jueves aldizkarikoak ere bai. Manel Fontdevilla izan dugu azokan, monarkiari buruzko azala egin eta zentsura jasan zuen artista. Aurten, halaber, EHUren Tirabirak erakusketa izanen dugu; gure iragan gatazkatsuari buruzko zintekin osatutako erakusketa da. Era guztietako iritziei egin diegu tokia.

Babesleak galtzeko beldurra dago aurten bi lan baztertzeko erabakiaren atzean?

Ez dugu inolako presiorik jaso babesleen aldetik. Auzi honek eztabaida sortu du gure artean, eta gehiengoak erabaki du.