Abenduaren 20ko hauteskundeei begira, aldaketa indartzeko aukera zuten Geroa Baik, EH Bilduk, Ahal Dugu-k eta Ezkerrak, baina, azkenik, erdibidean geratu dira. Interesgarria da Senaturako hautagaitza bateratuaren alde apustu egin izana, baina pena da ...
Errepresioak badu izenik
Liburu hau kolpe moral, politiko eta etiko handia da Nafarroako gizartearentzat". Horixe nabarmendu du Fernando Mendiola NUPeko irakasle eta historialariak, Sin piedad. Limpieza política en Navarra, 1936. Responsables, colaboradores y ejecutores lanari buruz. Fernando Mikelarena Zaragozako Unibertsitateko irakasle eta historialariak idatzi du (Bera, 1962), Pamiela etxearekin. 557 orritan, izen-abizena jarri die 1936ko errepresioaren erantzule, laguntzaile eta gauzatzaileei. Hamaika artxibotan eta iturritan arakatu du, bost urtez, eta herritarren esku jarri du emaitza. Ezagutu beharrekoa delako, haren hitzetan.
Bat egin du iritzi horrekin NUPeko irakasle eta Zuzenbidearen eta Erakundeen Historian katedradun Gregorio Monrealek. Zer gertatu zen jakiteko beharra nabarmendu du. Eta erantsi du horretarako balio duela Sin piedad liburuak. "Jauzi kualitatiboa egin du Mikelarenak lan honekin. Ez die bakarrik basoko zuhatzei erreparatu; zuhaitz bakoitzak basoan duen tokiari ere bai. Liburu hau irakurtzen duzunean, erantzuleen berri jasotzen duzunean, eta biktimen babesgabetasunaz eta haienganako krudeltasunaz jabetzen zarenean, zure sentimenduak azaleratzeko beharra sentitzen duzu; garbiketa politikoa jasan zutenenganako elkartasuna azaltzekoa".
1936ko altxamendu militarraren ondotik, errukirik izan ez zutenei egin die so Mikelarenak bere azken liburuan. Lan mardula da. Gogorra. Bai eta beharrezkoa ere. Gerra fronterik gabe, 3.000 pertsona baino gehiago fusilatu zituzten Nafarroan, eta bertze milaka eraman zituzten preso, gainera. Mikelarenak errepresioaren intentsitatea aztertu du, hain zuzen ere, eta zehaztasunez ikertutako bertze hainbat herrialdetako datuekin alderatu ditu Nafarroakoak. Emaitzak lehena bilakatzen du herrialde hori: "Bertze 37 probintziatan gertatu zenarekin alderatuta, eta errepresioa ezkerreko biztanle kopuruaren arabera neurtuta, hemen inon baino latzagoa izan zen", nabarmendu du egileak; gogoratu du altxamendua gertatu eta egun gutxira Nafarroa frankisten kontrolpean zela jada.
"Nafarroa, bertze behin, laborategi bilakatu zuten". Horixe salatu du historialariak, eta, horregatik, hain zuzen ere, auzia modu integral batean aztertzeko beharra jarri du mahai gainean. "Kontuan hartzen ohi ez diren arduradunei so egiteko garaia da. Biktimak biktima dira biktimarioak badirelako". Eta biktimario horiek diren aldera begiratu du Mikelarenak bere liburuan.
"Laguntzaile anonimoak"
Erantzuleak, laguntzaileak eta gauzatzaileak. Azpititulu hori hautatu du Mikelarenak bere liburuarentzat, hainbat ardura mota bereizten ahal direlako, haren hitzetan, 1936ko garbiketa politikoan: "Lehen mailan dira agintari militarrak", nabarmendu du historialariak. Erreketeen eta falangisten buruzagiak kokatu ditu bigarrenean; eta hirugarren maila batean, berriz, "bertzeak hiltzeko prest" zirenak. "Heriotza eskuadroiak osatu zituzten; Iruñeko Aguila, edo Tuterako Escuadra Negra, adibidez". Baina bada arduradun gehiago, Mikelarenak liburuan jaso duenez: "Laguntzaile anonimo haiek guztiak". Altxamenduaren ondotik, bizilagunaren aurka egiteko prest agertu ziren haiek.
"Zer gertatu zitzaion jende horri? Zer gertatu zen jende hori modu horretan brutalizatzeko?", galdetu dio Mikelarenak bere buruari; liburuan erantzuna ematen ahalegindu da historialaria. "Nik uste dut erantzule nagusien estrategia izan zela ardura banatzea; erregimenarentzat errazagoa izan zen eskuak odolez zikindu zituzten haien babesa jasotzea, eta, horrela, taldea batzea". Gehiago erran du Mikelarenak: "Saiatu ziren ahalik eta jende gehien biltzen, arlo guztietan errugabe joko zituztela ziurtatzeko; arlo juridikoan, memoriaren arloan, bai eta historiarenean ere". Bereziki egin dio so Mikelarenak "pertsona arrunten" kasuari. "Pertsona horiek saiatu ziren, neurri handi batean, haien burua zuritzen, errepikatuz, adibidez, erlijioaren izenean egiten zituztela egiten zituztenak. Erantzule nagusiek jakin zuten gisa horretako laguntzaileak haien ondora biltzen, eta, modu horretan, haien isiltasuna bermatzen".
Herritarren brutalizazio prozesu hori Erriberan hasi zen mamitzen, Mikelarenak agerian utzi duenez. "Boluntario errekete eta falangista anitzek parte hartu zuten herritarrak atxilotzeko miaketetan".
Buruzagi karlisten eta falangisten erantzukizuna jarri du Mikelarenak agerian, eta "Nafarroako eliteko ordezkariek ere" errepresio prozesuan parte hartu zutela nabarmendu du. "Ez da zuzena garbiketa politikoaren ardura guztia karlisten eta falangisten buruzagien esku jartzea; karlisten eta falangisten artean ordezkaritza bazuten eliteko kideak ere baziren gertatzen ari zenaren erantzule. Botereari eutsi nahi zioten".
Han eta hemen bilatu ditu Mikelarenak liburua osatzeko datuak. Hamaika artxibotako agiriak aztertu ditu, tartean hainbat espetxetakoak. Errepresioan parte hartu zutenek idatzita utzitako lekukotasunak ere baliatu ditu historialariak. "Barasoaingo bizilagun baten fitxan, adibidez, 43 urte zituen eta bost seme-alabaren aita zen gizon horrek onartu zuen behin Iruñera joan zela hainbat pertsona fusilatzera".
Jose Maria Jimeno Juriok 1970eko hamarkadan herriz herri jaso eta grabatutako lekukotasunak erabili ditu Mikelarenak, halaber. "Historialariak gaitasun aparta erakutsi du, gainera, han eta hemen jasotako datu hutsekin informazio zati sendoak osatzeko", nabarmendu du Gregorio Monrealek. Iturri horiek eman diote liburua osatzeko aukera Mikelarenari. Historiografian hutsuneak badirela salatu du, hala ere. Nahita isilarazitako testuak eta agiriak. Kontakizunetik at utzi nahi izan dituzten erantzukizunak. Arrastoa utzi dute, ordea, eta Fernando Mikelarenak tira egin dio, sendo, hariari. Memoriari ezarritako giltzarrapoa, behingoz, irekitzeko.
“Guk egin nahi ez dugun lana egiten dute xerpek”
Gailurrak, bailarak eta lagunak izaten ditu zain Koldo Aldazek, beti, Nepalen (Iruñea, 1956). Dozenaka aldiz joan da, mendiaz gozatzera, eta mendian lan egitera, gidaria baita. Nepalgo pobrezia ikusi du aurrez aurre, eta, hango herria laguntzeko, Lukla-Lodge fundazioa sortu zuen, duela hainbat urte. Udaberrirako ari da hurrengo bidaia prestatzen. Bidaia solidarioa izanen da.
Nolakoa izan zen Nepalera joan zinen lehen aldi hura?
Indiatik joan nintzen Nepalera lehenengo aldiz, 1983 edo 1984an. Indiara espedizio batera joan ginen, eta, itzuli baino lehen, Nepal ezagutzea erabaki genuen. Katmandu, orduan, toki mitikoa zen. Turismoa urte gutxi lehenago hasi zen hara joaten.
Zer sentitu zenuen?
Orduan dena nahiko bukolikoa zen, oraindik ere. Antzinako giroa zegoen, adibidez, Katmandun. Musikariak aritzen ziren hainbat auzotako izkinetan, musika tradizionala jotzen. Erdi Aroko hiria ematen zuen. Ederra zen. Ez zuen zer ikustekorik oraingo giroarekin.
Anitz aldatu da?
Bai. Mendiz inguratutako herria da Nepal. Ia ez dago errepiderik. Jendea mendiko herrixketan bizi da, eta oinez mugitzen da toki batetik bertzera. Turista gehienak mendiren bat igotzera edo trekking egitera joaten dira harat. Turismo mota horrek ekarri du hotelak eta aterpeak egitea, eta, noski, horrek izan du eragina herriko egunerokoan.
Mendizaleen artean ere gertatu dira aldaketak?
Bai. Lehen, jende hagitz gaztea joaten zen, abenturazalea. Orain, ezberdina da giroa. Orain, Nepal mundu guztiarentzako toki bilakatu da.
Aldatu da mendia ulertzeko modua?
Trekking jarduerak ez dira anitz aldatu, baina mendi garaiak menpean hartzeko espedizioak, berriz, bai. Erabat. Orain zinemetan ikus daitekeen Everest filmak balio digu gertatzen dena ulertzeko. Munduko mendirik garaiena da Everest, eta espedizio komertzial batean batere esperientziarik ez duen jendea joan daiteke. 2000. urtean Everestera joan nintzen, eta han bazen kranpoiak nola jarri ez zekien jendea. Nik ikusi nuen hori. Beheko kanpalekuan ari ziren kranpoak nola jarri ikasten. Hori ikaragarria da. Gu Himalaiara joaten hasi ginen garaian pentsaezina zen hori gertatzea. Orduan Himalaiara onenak bakarrik joaten ziren, esperientzia handiko mendizaleak.
Orain dirua duen edozeinek du 8.000 metroko mendi bat igotzeko aukera?
Dirua ez da inportanteena, ilusioz eta gogoz gauza handiak lor daitezkeelako. Baina egia da dirua duenak, gaur egun, baduela aukera Everest igotzeko. Ordaindu, eta gailurreraino ere eramaten dituzte. Xerpek eramaten diete dena. Bai eta oxigenoa ere. Botila aldatu ere egiten diete.
Zer deritzozu zuk horri?
Bertze hainbat arlotan gertatzen dena gertatzen da mendian ere; jarduera erabat komertziala bilakatzen denean, bere funtsa galtzen du. Argi dago hori ez dela jada kirol jarduera bat. Horrek, kirol erronkaren ikuspuntutik, ez du inolako zentzurik. Egia da lehen ere erabiltzen zela oxigenoa, baina baliatzen zen bertzelako baliabideak eskasak zirelako. Gaur egun, adibidez, bada xerpa talde bat izotz handiko zatira joan, eta mendizaleentzat prest uzten duena. Eskalak eta sokak jartzen dituzte mendizaleen lana errazteko. Himalaiako doktore erraten diete xerpa horiei. Lehen horrelakorik ez zen.
Zer harremana dago mendizaleen eta xerpen artean?
Xerpak dira Nepalgo heroiak. Guk egin nahi ez dugun lana egiten dute haiek. Han jaio dira, eta erraztasun handiagoa dute, noski, egokitzeko. Bertze lan aukerarik ere ez dute. Zamaketari edo gidari izatea. Ingelesez ez dakienak, adibidez, zaila du gidari bilakatzea, eta zamaketari lana du irtenbide bakarra. Ez dut egoki ikusten, hala ere, 12 edo 13 urteko haurrak erabiltzea zamaketari gisa. Eta gertatzen da hori. Nahiko ohikoa da. Ez baitute bertze lanik. Protestak ere izan dira; Everesten, adibidez, egon zen elur-jausi handi haren ondotik, xerpek salatu zuten agentziek egiten zizkieten aseguruen baldintzak ez zirela onak. Eta gailur garaienetan aritzen diren xerpak dira, hain zuzen, hobekien kobratzen dutenak. Are okerragoa da zamaketarien egoera. Bada egoera hori hobetzeko interesa. Gobernua ere ari da urratsak egiten.
Menditik kanpo, nolakoa da Nepal?
Trekking egiteko ibilbide batetik gertu diren mendiko herrixketan turismoa da jarduera nagusia. Bakoitzak ahal duena egiten du turismo horri etekina ateratzeko. Turismoa, finean, diru sarrera nagusia da Nepalen, nazioarteko laguntzaren ondotik. Herri izugarri pobrea da. Bakartuta bizi diren herrixketan, turismoarekin hartu-emanik ez dutenetan, nekazaritzari eta abeltzaintzari esker bizi dira. Horiek dira mendiko herrixketako populazioaren %80 edo. Bizimodu latza da, baina duina.
Eta hirietan?
Bertzelakoa da giroa hango hiri apurretan. Miseria nabarmena da, eta pobrezia, begi bistakoa.
Horrek bultzatu zintuen Lukla-Lodge izeneko fundazioa sortzera?
Lukla izeneko herri horretako xerpa familia bat ezagutu eta gero sortu zen asmo hori. Pasang izeneko haurrak amarekin joan nahi zuen, baina ez nion utzi. 12 urte zituen. Espedizioa amaituta, Pasang Iruñera ekarri nuen. Hamar urtez egon da gure etxera etortzen. Orain gidaria da bera. Kontua da Pasang ezagutu eta gero haren familia laguntzeko aterpea eraiki genuela haien lurretan. Haientzat, eta inguruko bertze herritarrentzat ere bai. Ingelesa irakasteko tailerrak eta gisakoak egitea zen asmoa. Baina bertan behera gelditu da, oraingoz, egoeraren larritasunak bultzatuta.
Nepalen gertatutako lurrikaren ondorioz?
Hala da. Zorionez, aterpea zutik da, baina inguruko bertze etxe anitz behera erori dira. Eta herrixkak berreraikitzen laguntzen ari gara. Gure fundazioaren bidez jasotzen dugun euro bakoitza zuzenean doa Nepalera. Guk bertzelako gasturik ez dugu. Datorren udaberrirako, gainera, trekking solidario bat antolatzen ari naiz. Asmoa da nire gidari lana doan eskaintzea. Norberak ordainduko du bere bidaia eta aterpeko gastua. Turismoa da haien jarduera nagusia, eta sustatu egin behar dugu.
Iritzia: Alde Zaharreko liburutegia
Urteak dira jada Iruñeko Alde Zaharreko liburutegiaren aferarekin bueltaka gabiltzala gu, auzokideok; gu, liburuzainok. Eta anitz dira jada gaiaren inguruan idatzitako lerroak. Egia da, baina, orain puntu berri batera iritsi garela: duela egun batzuk Iruñeko Alde Zaharreko liburutegi publiko baten aldeko lantaldeko kide batek, denen izenean pentsatzen dut, eskutitz bat argitaratu zuen, eskatuz, bertzeak bertze, pribatizatua dagoen eta printzipioz aurki kudeaketa publikora bueltatuko den liburutegi honek "berezitasun" bat izatea: liburutegiaren eta bizilagunen arteko partaidetza bermatzea, hau da, "liburutegi komunitarioa" izatea, irekia, parte hartzailea, integratzailea eta berdintasunean oinarritua, eskuragarria, gardena eta kulturalki bizia.
Ez dakit noiz galdu zen lantalde honek zeukan auzokide eta liburuzainen arteko elkarlana, baina argi dago galdua dagoela. Bertzenaz, eskutitz horretan ez zen erranen auzoak nahi duena "liburutegi komunitario bat" denik. Eta ez ezaugarri horiek guztiek izan behar ez dituelako, baizik eta ezaugarri horiek guztiek "liburutegi publikoa" definitzen dutelako. "Berezitasunik" gabe. Hori da liburutegi publiko bat: irekia, parte hartzailea, herri edo auzoaren parte dena. Herriaren zerbitzu publiko bat, beraientzat eta beraiena, gaian adituak diren profesionalek kudeatua: liburuzainek.
Nondik dator, beraz, kontzeptuen nahaste hori? Auzokideek zergatik uste dute liburutegi publiko batekin ez dela nahikoa eta zergatik ari dira eskatzen "berezitasunak" dituen liburutegi bat? Bada, urteetan Nafarroako Gobernuak eta haren bitartez Nafarroako Liburutegien Sareko buruek ez dituztelako liburutegiak beharrezkoak diren baliabide ekonomiko, material eta pertsonalekin hornitu. Beraiek izan dira liburutegietan "sinetsi" ez duten lehendabizikoak, eta liburutegi publikoari lotuta joaten diren ezaugarri horiek guttinaka kentzen joan dira, herriari sinetsaraziz liburutegi publikoak liburuz betetako eraikinak bertzerik ez direla.
Horregatik, pozgarria da ongi hornitutako liburutegi publikoetan sinesten (eta amesten) duen herritar bezala, Alde Zaharreko bizilagunak herri aldarrikapen hori egiten ari direla ikustea. Urteak pasata ere hor jarraitzen dutela, tinko eta eutsiz. Egiazki pozgarria da. Baina liburuzain gisa hemendik ozen erran nahi dut eskatzen ari direna ez dela deus berezirik, baizik eta beraien lantaldearen izenak argi uzten duen bezala, liburutegi publiko baten alde egiten ari direla. Eta hor gaudela gu ere, kolektibo profesional bezala, borroka beraren bidetik pausoak ematen, baliabide ekonomiko, material eta batez ere pertsonalak eskatzen, profesionaltasunetik herriarena den zerbitzu publikoa kalitatez eskaini ahal izateko.
Lortuko dugulakoan nago, gauzak aldatzen ari baitira. Ez da erraza izanen, baina elkarlana eta auzolana alde ditugulako, auzokideek eta liburuzainek lortuko dugu. Eta liburutegi publiko bat zer den —zer beharko lukeen— gehiago jakin nahi duenarendako, irakur dezala Pautas sobre los servicios de las bibliotecas públicas.
Indarrak batu dituzte UPNk eta PPk, berriro
Hauteskundeetarako aliantzen mugimenduak bete-betean harrapatu du eskuineko espektro politikoa ere. Urriaren 30ean, Espainiako hauteskunde orokorretara —bai Kongresura eta baita Senatura ere— elkarrekin aurkezteko hitzarmena sinatu zuten UPNk eta PPk Iruñean. Baldintza ezberdinetan bada ere, 1989tik hona legealdiz legealdi aurkeztu dira batera bi alderdiak, eta horietan guztietan lehen indarra izan dira Nafarroan.
Oraingoan, hasiera batean UPNrentzat mesedegarriagoa izan daitekeen akordioa sinatu dute. PPk berak onartu du hitzarmen "eskuzabala" dela. Izan ere, Kongresurako zerrendan UPNrentzat izango dira lehen bi postuak. Horrek diputaturik gabe utziko luke PP Nafarroan, itxura batean asko jota bi ordezkari baino ez baitituzte lortuko bi alderdiek —guztira, bost eserleku banatzen dira herrialdean—.
Trukean, Senatuko zerrendaren lidergoa PPren eskuetan utzi du UPNk, baina horrek ez du zuzenean esan nahi lortuko luketen senataria PPkoa izango denik—Aldaketak beste hirurak eskuratuko lituzkeela aurreikusiz—, senatariak banaka bozkatzen baititu hautesleak. Alegia, gerta liteke, nahiz eta ohikoena ez izan, Senaturako zerrendan UPNren ordezkaria denak —Patxi Yanguas, kasu honetan, hirugarren doana— izatea koalizioaren senatari.
PPk, edonola, balizko inbestidura batean Mariano Rajoyren alde egiteko konpromisoa lortu du UPNren partetik, eta balio handiko keinua da hori, legealdi berrian aurreikus daitekeen egoera estuaren aurrean. Edonola, erregionalisten gain utziko du beste behin protagonismoa PPk, Nafarroako marka propioa gehiago hondoratuz.
UPNk ere epe ertainera paira dezake PPrekin aurkeztea —murrizketekin eta hainbat neurri polemikorekin lotuta dagoelako hura—, eta, gainera, bere estrategiaren noraeza adieraz dezake aliantzak, Nafarroako Itun Ekonomikoa zalantzan jarri duen alderdiarekin batuta.
Edonola, joan den astean alderdiko kontseilu politikoak gehiengoz onartu zuen PPrekin batera aurkeztea. Itunaren alde egin zuten UPNko kideen %75ek. Ostiralean ituna sinatu zuten Mariano Rajoyk eta Jose Javier Esparzak, eta Espainiako Gobernuan kargua errepikatuz gero Espainiako Konstituzioaren laugarren xedapen iragankorra bertan behera uzteko konpromisoa agertu zuen PPko buruak. Esparzak, berriz, akordioa goraipatu du, "Nafarroa blindatzen duelako". Iñigo Alli eta Carlos Salvador (UPN) izango dira Kongresurako hautagaiak, eta Juan Cruz Perez Lapazaran eta Cristina Sanz (PP) Senaturakoak.
PSN, iraun nahian
Ezker-eskuin izandako aliantzek ataka zailean jarri dute PSN. Nafarroako Parlamentuan ordezkaritza duten zazpi alderdietatik, hura izango da Espainiako Hauteskundeetara bakarrik aurkeztuko den bakarra. Ia baztertua du Senaturako ordezkaritzarik lortzea, eta Kongresuan duen diputatuari eustea izango du lehentasun. Jesus Mari Fernandez izango da Kongresurako hautagaia. Senatukoa, Toni Magdaleno.
Ametsak mende erdia bete du
Iruñeko Alde Zaharreko etxebizitza estu batean sortu zen, duela 50 urte, Uxue ikastola, Nafarroako lehendabizikoa. Hamabost ikastetxek osatzen dute sarea, gaur egun, 600 profesional eta 6.400 ikaslerekin, eta 4.200 familiaren babesarekin. Haiekin ospatu nahi du Nafarroako Ikastolen Elkarteak orain arteko mende erdiko bidea, eta, horretarako, bertzeak bertze, liburu batean jaso ditu bide horretan egindako urratsak. Fermin Erbiti kazetariak idatzi du Ametsa egia izenburuko lana.
Ederki ezagutzen du Erbitik ikastolen egunerokoa. San Fermin ikastolako lehendakaria izan zen, 2007tik 2011 bitarte. Liburuak, hala ere, bertze hamaika historia eta istorio ezagutzeko aukera eskaini dio. Eta gozatu duela nabarmendu du. Ikastolak martxan jarri zituztenen ahalegina eskertu du, eta hamaika oztopori egin behar izan ziotela aurre gogoratu. "Dena zuten kontra: ez ziren legezkoak, irakasleek titulurik ez zuten, materiala ere ez. Baina aurrera egitea lortu zuten". Euskaraz ikasteko apustuaren alde egin zuten, administrazioak aukera hori ukatzen zuenean, eta ez ziren helburua lortu arte gelditu. Ametsa egia bilakatu arte. Bulegoetan borrokan aritu ziren bultzatzaileak gogora ekarri ditu Erbitik, eta, batez ere, ikastolak abian jarri ahala gelak bete zituzten andereñoak. Ikastoletako gela haiei arnasa eman zieten emakumeak.
"Pili Gartxitorena da argazkian ageri dena. Liburuan jasotako irudi guztien artean bat aukeratu beharko banu, horixe izanen litzateke". Berako Labiaga ikastolako lehendabiziko andereñoa izan zen Gartxitorena berroetarra. Andereño Pili, Beran ezagutu zuten guztientzat. Lehen belaunaldiko ikasleen artean ageri da goiko argazkian, udalak herriko etxean utzitako aretoan. Hamasei urterekin ailegatu zen Labiagara, eta arrasto sakona utzi zuen ikasle eta gurasoengan.
Bertze hainbat emakumek hasitako bideari jarraitu zion Gartxitorenak. Duela 50 urte Iruñeko Alde Zaharrean sortu Uxuen ere, andereño batek hartu zuen ikasleen ardura: Mikele Gastesik. Hamabi neska-mutikorekin ekin zion lanari; 40 izan ziren gero; bai eta 300 ere. Ikastola bitan zatitu, eta enborrak bi ezpal eman zituen: San Fermin eta Paz de Ziganda ikastolak, Iruñerriko zentro nagusietako bi, gaur egun.
Mikele Gastesi andereño izan zuen hura Nafarroako lehendabiziko ikastola izan zen, baina hura ere ez zen hutsetik sortu. Aurretik ereindako uzta jaso zuen, duela mende erdi. Erbitik nabarmendu du halabeharrez aipatu behar dela 1877. urtean Arturo Campionek eta bertze hainbatek sortutako Nafarroako Euskara Elkargoak egindako lana. Elkartean bat egin zutenen kezka zen euskararen galera Nafarroan, eta ahalegin berezia egin zuten Iruñean euskara indartzeko.
Ahalegin horrek eman zuen fruiturik: 1936ko gerra aurretik, egungo ikastolen aurrekoak, euskal eskolak jarri zituzten martxan Iruñean (1931-1936), Lizarran (1933-1936) eta Elizondon (1935-1936). Eskola horietan ere emakumeek hartu zituzten gelak: Maite Saiza aritu zen andereño, Iruñean; Petra Azpiroz, Lizarran; eta Pilare Alba, Elizondon.
1936ko Francoren altxamenduak bertan behera utzi zituen euskal eskolen aldeko asmoak. Frankismoak iraun zuen bitartean, hala ere, Uxue ikastola martxan jarri baino lehen, izan zen euskaraz irakasteko bertzelako saiorik.
"Diputazioak bultzatuta, Euskal Akademia sortu zen 1950. urtean; eta Vianako Printzea erakundean ere sortu zen euskararen aldeko saila, diputazioaren babespean hura ere", gogoratu du Erbitik. Erakunde horiek lagundu zituzten euskararen aldeko urratsak, eta 1963. urtean, Irantzu ikastolaren sorrera ahalbidetu zuten. Jose Antonio Mugerza gipuzkoarra izan zen bultzatzaile nagusia. Tolosatik Itziar Orbea andereñoa ekarri zuen Iruñera, ikastolako arduradun. Baina eskolak bide hagitz motza egin zuen. "Zabaldu behar zuten egun berean itxiarazi zuten".
Hainbat ekitaldi, ospatzeko
Irantzuren lekukoa hartu zuen Uxue ikastolak, 1965. urtean. Eta haren ondotik sortu ziren gainerakoak. Egungo sarea osatu arte. "Euskara berpizten lagundu zuten, eta pedagogia eredu berria ekarri zuten", nabarmendu du Erbitik. Adibide gisa aipatu du ordura arte mutilak eta neskak ez zirela gelan elkarrekin aritzen. "Kooperatiba gisa sortu ziren ikastolak, gainera, eta gurasoen parte hartze zuzena ekarri zuten ikastetxeen egunerokoan", erantsi du.
Erbitiren liburuaz gain, Nafarroako Ikastolen Elkarteak antolatu du bertzerik ikastolen 50. urteurrena ospatzeko. Euskal Herriko ikastolen artean igeriketa txapelketa eginen dute igandean, adibidez, Iruñean. Datorren asteazkenean, berriz, jardunaldi pedagogikoa eginen dute. Iruñeko Kondestablearen jauregian izanen da, 19:00etan.
Mende erdia ospatzeko ekitaldi nagusia, hala ere, hilaren 19an eginen du elkarteak, Iruñeko Zentral aretoan. Ikastolek 50 urteko bidean lagun izan dituzten pertsona guztien lana eskertuko dute. Aurrera begira, betiere. "XXI. mendeko gizartean tokia dugu", erran du ikastolen elkarteko zuzendari Josu Reparazek.
Ura negozio bilakatzeko bidea
Franco diktadorea bizirik zen Irati ibaiko ura urtegi batean jasotzeko aukera lehendabizikoz aipatu zutenean. 1980ko hamarkadan eman zioten bultzada Itoizko proiektuari, eta 2004ko urtarrilean hasi ziren betetzen. Nafarroako Gobernuak hasieratik sustatu zuen ur hori hegoaldera eramanen zuen ubidea, urtegiaren osagarri, eta 2001. urtean, azpiegitura horren lehendabiziko harria jarri zuen orduko Espainiako Ingurumen ministro Jaume Matasek.
Hamalau urte joan dira, eta denborak eta datuek agerian utzi dute Nafarroako eta Espainiako gobernuen azpiegitura horren aldeko diskurtsoak oinarri ahula zuela. Uraren Kultura Berria Fundazioko kide Rosario Brinquisek Itoizko urtegia-Nafarroako ubidea binomioaren "bideragarritasunik eta errentagarritasunik eza" agerian utzi zuen 2012an, proiektuari buruz Zaragozako Unibertsitatean egindako analisi ekonomikoan. Lan horrek UNEDeko Ekonomia falkultateko Aquae fundazioaren saria jaso du orain. Bere analisiaren emaitzak berretsi ditu Brinquisek, eta ezbaian jarri du, gainera, Kontuen Ganberak egin eta asteon Nafarroako Parlamentuan aurkeztutako txostena.
Nafarroako ubidearen lehen fasea egina dago; eta lehen fase horren hedapena egiteko proiektua ere martxan da. Kolokan, berriz, bigarrena. Hain zuzen ere, Nafarroako Gobernuak erran du bigarren fase hori berraztertzeko beharra dagoela. "Ez dago bermatuta, egun duen diseinuarekin, kalitatezko ura emanen duenik, herritarrak zigortuko ez dituen prezio batean", erran du Uxue Barkos presidenteak. PSNk, UPNk eta PPNk ohiko diskurtsoari eutsi diote, eta funtsezkotzat eta estrategikotzat jo dute ubidea Nafarroarentzat.
Negozio txarra
Estrategikoa. Hitz hori da Nafarroako ubidearen auzian giltzarri nagusietako bat. Parlamentuko oposizioko taldeekin bat egin du Brinquisek, eta azpiegitura estrategikoa dela onartu du. Ez, ordea, Nafarroarentzat. "Enpresa pribatuentzat baizik". Nafarrentzat, ehunka milioi jaten dituen zulo beltza. "Herritarrek ez dute batere negozio onik egin Itoizko urtegiarekin eta ubidearekin".
Brinquisek 30 urteko eperako azterketa egin zuen bere txostenean. Haren arabera, urtegia eta ubidearen lehen fasea kontuan hartuta, 1.359 milioi eurokoa izan da eraikuntza lanak egiteko inbertsioa. 625 milioi euro urtegiari dagozkio; 594,5 milioi euro, ubidearen lehen faseari; eta 383,7 milioi euro, berriz, lehen fase horretako ureztatzeko eremuari. Ubidearen lehen fasea kontuan hartuta, gainera, kostuen %27 berreskuratzeko gaitasuna baino ez du proiektuak.
Binomio gisa garatu diren azpiegitura horiek piztu dute enpresa pribatuen interesa, ordea, administrazio publikoak lagun. Brinquisek argi eta garbi erran du. "Lehen fasea zabaltzeko proiektua martxan da, eta bigarrena bertan behera utziko dutenik ere ez dut argi, nahiz eta dirurik eta urik ez dagoen. Proiektuak eutsi dio, hura bultzatzeko interesa izan duelako enpresa publiko batek; ura aberastasunarekin eta garapenarekin lotzeko diskurtsoak arrakasta izan ohi duelako herritarren artean; eta enpresa pribatuen interesa piztu duelako porlanaren eta uraren pribatizazioaren negozioak".
Proiektua bultzatu duen enpresa publikoa Intia da. Erakunde horrek ubidearen garapenean bete duen rola aztertzea ezinbertzekotzat jo du Brinquisek, egungo egoera ulertzeko. "Intiak interes ekonomiko zuzena du. Enpresa horretako ureztatze sailak ubideari esker ateratzen du bizimodua". Brinquisek nabarmendu du, hain zuzen, Kontuen Ganberak Intiako datuak hartu dituela bere txostena osatzeko. "Bere horretan eman ditu". Onartu du "harritu" egin duela txosten horrek. "Batetik, datuak falta direlako, adibidez, kostuei buruz; eta jasotako datuen analisia ez dutelako egin, bertzetik".
Horri buruz adibide bat aipatu du Brinquisek. "Intiako datuen arabera, ubideak 360 lanpostu ditu urtean, lehen fasean; 22.000 hektareako eremua da; hor, lehorrekoak ziren lehen lur zati guztiak, eta ureztatzekoak dira orain; hor sortu beharko litzateke lanpostu gehien, beraz. Proiektua martxan jarri zutenean, hain zuzen, 8.000 izanen zirela erran zuten ubidearen bultzatzaileek. Lehen faseko hogei ustiategi aztertu ditu Nafarroako Gobernuak, eta ondorioa alderantzizkoa da, ordea. Lanpostuak suntsitu direla".
Kontuen Ganberak txosten horren berri eman duela onartu du Brinquisek. "Baina aipatu bertzerik ez dute egin. Datu horiek ez dituzte bertzeak bezainbertze nabarmendu; eta ez dute aztertu, gainera, agindutako 8.000 lanpostuekin zer gertatu den". Nekazarien etekinei buruz ere, zalantzak mahai gainean jarri ditu Brinquisek: "Kontuen Ganberaren txostenak Intiak emandako datua jaso du: hektarea bakoitzeko mila euroko etekina. Inongo nekazarik ezin du horrelako datu bat onartu. Haien estatistiketan ere ageri da —egungo prezioen arabera— 100 edo 150 eurokoa dela etekina, hektarea bakoitzeko".
Uraren giltza
Ubideak Itoizko ura garraiatzen du; ur hori nekazarien lurretara eramateko, hala ere, azpiegitura hori ez da nahikoa. Ubidetik ureztatzeko sarera eraman behar da ura, hain zuzen ere, eta hor aurkitu dute enpresa pribatuek bilatzen zuten aukera. Hor dago Brinquisek aipatu interes estrategikoa. "30 urterako kontzesioa jaso dute; uraren pribatizaziorako giltza haien esku dute. Finean, enpresa pribatu batek saltzen du ura. Lanak egin dituzte presio bidezko banaketa sarea osatzeko. Haien gain dago ureztatu beharreko eremua, eta haiek egin eta bideratu behar dituzte hango obrak eta dagozkien mantentze lanak".
Lan horiek ordaintzeko, itzalpeko ordainsari sistemaren alde egin zuen Nafarroako Gobernuak. Lehen fasean gobernuak berak jarri zuen martxan proiektua, eta lur zatiak batu zituen. Lehen bi sektoreetako obrak egin zituen, gainera. Enpresen esku gelditu zen gainerakoa: lehen fasea amaitzea, bai eta lehen fase horren hedapeneko lanak egitea ere. Azken hori martxan da, oraindik.
Lan horiek ordaintzeko, itzalpeko ordainsari sistemaren arabera urtean kanon bat pagatzen die gobernuak enpresei: batetik, ureztatze eremuan dagoen hektarea kopuruaren arabera; eta, bertzetik, kontsumitutako uraren arabera. Nekazariek ere ordaindu behar diete enpresa horiei: "Legez, presio bidezko banaketa sarearen balioaren %15 aurreratu behar dute", azaldu du Brinquisek.
Ez da hori nekazariek ordaindu beharreko bakarra: "Nekazariek, hasteko, Ebroko Ur Konfederazioari ordaindu behar diote 34 euroko kanon bat; bertzetik, Canasari ordaindu behar diote, kopuru zehatz bat hektarea kopuruaren arabera, eta bertze bat kontsumitutako uraren arabera; azkenik, ureztatze eremuen kontzesioa duten enpresei ordaindu beharrekoa dago. Ureztatzen ez duen nekazari batek urtean 140 euro inguru ordainduko ditu, hektarea bakoitzeko; ureztatzen duenak, berriz, 240 inguru". Enpresek, hala ere, gobernutik jasotzen dute diru gehien: "Gobernuak urtean 13 milioi inguru ordaintzen badu, ureztatzaileek 500.000 euro inguru".
Ubideak gehiago kendu die nekazariei, hala ere, Brinquisen hitzetan. "Bertze hainbat arlotan murrizketak eragin dizkie, dena ubideak eraman duelako". Herritar guztiek galdu dutela erantsi du. "Paisaia, kohesioa, zoriontasuna galdu dugu obra honekin".
“Hezkuntzak tortura tresna bilakatu du irakurketa”
Ezaguna da nerabe eta gazteen irakurketaren gaineko interes falta. Baina jakina izateak ez dio kezka kentzen Victor Moreno idazle eta kazetariari (Alesbes, 1951). Preferiría no leer (Pamiela) liburu berrian arakatu du arazoaren arrazoietan. Identifikatu ditu jatorri asko, baina, dioenez, ez du oraindik errezeta magikorik. "Kabinete bat" muntatuko luke bestela, "irakurleak ekoizteko".
"Irakurle izateko ez da nahikoa irakurtzen jakitea". Zer gehiago behar da, hortaz?
Jakinen banu, aspaldi muntatu izanen nuke kabinete bat, irakurleak seriean ekoizteko. Ez, benetan: inork ez daki. Pertsona bakoitza kasu ezberdina da. Ez dago irakurle bihurtzeko formula edo bide bakarra. Izan ere, irakurketaren esperientzia kontu indibidual eta zehatza da. Ondorio orokorrak ateratzea falazia litzateke, eta kaltegarria izango litzateke fenomenoa ulertzeko. Anitz dira irakurketarako bideak. Baldintza objektiboek badute eragina, noski, baina subjektiboak dira nagusi. Besteak beste, izaera, emozioa eta hizkuntza DNA; oso gutxi dakigu horri buruz.
Argi dago irakurketaren ontasunei buruzko diskurtsoak ez duela nerabeengan eraginik izan. Zergatik?
Diskurtso hori ez dagoelako enpirikoki baieztatzerik. Ba al da heldurik nerabeen aurrean aurkeztu eta "ikusten ari zaretena nik irakurritakoaren emaitza da" esango lukeenik? Itzela litzateke barre algara, norbaitek hori eginen balu. Inor ez da irakurritakoaren emaitza. Gainera, ontasun horiek ez dute nerabea erakarriko. Nerabe bati esatea irakurriz gero kritikoagoa, sortzaileagoa, pertsona hobea, demokratagoa, kosmopolitagoa, etikoago edota, are, solidarioagoa eta sexyagoa izango dela, gezur sorta bat osatzea baino ez da. Ez dira kontu frogagarriak.
Diozunez, irakurketaren efektu sendagarriei buruzko diskurtsoa zabaldu da azkenaldian.
Bai, irakurketaren efektuei buruzko diskurtsoak kategoria hori eskuratu du azken urteetan. Nolabaiteko farmakopea bilakatu da irakurketa, edozein gaixotasun edo gabezia existentzial zein intelektual sendatzeko gai dena. Edozein min arintzeko balio du irakurketak, osasunaren berme da. Bada Stevenson efektuaz, Agatha Christie efektuaz edo Cervantes efektuaz mintzo denik. Lehenengoa irakurtzen duena ez da sekula ustela izango, adrenalina etikoa jaso izango duelako; bigarrena irakurtzen duena pertsona enpatiko eta solidarioa izango da, nahiz eta nobela bakoitzeko hilketa gehien egin duen autorea irakurri; eta hirugarrena irakurtzen duena kosmopolita eta unibertsala izango da, nazionalismo eta independentismo erradikalen etsai —agian horregatik ez du inork irakurtzen Kixote—. Efektu horiek guztiak egiazkoak balira, tentelena litzateke ez irakurtzea.
Erlatibizatu beharko genituzke irakurketaren efektuak?
Nik ez dut ukatzen irakurtzeak efekturik sortzen ez duela. Diodana da ongi legokeela esaten duenak irakurtzen aldatu egiten dela pauso bat ematea eta esatea zer libururekin esperimentatu duen halakorik. Irakurketaren diskurtsoa subjektibizatzea da kontua, gizabanakoaren eraldaketarako balizko mekanismoak deskribatuz. Nik gaur-gaurkoz ez diot pederasta bati inoiz entzun pederasta denik Sadeko markesa irakurri duelako, eta ez diot entzun GKE batean sartu denari Teresa de Avila irakurri ostean sartu dela.
Irakurketaren irudi aspergarria zabaldu ohi da. Erreala al da?
Badira liburu astun eta aspergarriak, baina aspergarritasunaren kontzeptuak lotura du norberak irakurtzen duenean jartzen dituen helburuekin. Helburua dibertitzea bada, logikoa da ez irakurtzea Sanchez Ferlosioren artikulu bat edo Benjamin Jamesen nobela bat. Irakurketa tortura mota bat izan daiteke. Berdin idazterakoan. Literaturaz geroz eta gutxiago jakin, geroz eta aukera handiagoak irakurtzen aspertzeko. Baina norbera irakurlea denean, dakienean zer irakurle mota den, arraroa izango da aspertzea, ongi baitaki zer irakurri. Irakurtzea ekintza bakartia, autista, intimoa eta hausnarkaria da. Astuna? Aspergarria? Esan beharko da norbera zer liburu eta autorerekin aspertzen den. Liburu eta irakurle batek talka egiten dutenean, norena da errua?
Zer ardura du hezkuntza sistemak nerabeen irakurketarekiko interes faltan?
Hezkuntza sistemak ikasleen ulermen eta interpretatze gaitasuna ebaluatzeko bitarteko gisa landu du irakurketa, ez ongi pasatzeko helburu gisa. Ez da hitz egiten modu askean irakurritako liburuez. Hezkuntza sistemak tortura tresna bihurtu du irakurketa nerabe askorentzat. Eta egin lezakeen onena klasikoetaz ahaztea da. Hezkuntza sistemak ukitzen duen klasikoa gorrotatzen dute nerabeek.
Irakurketak gaur egungo gizarte azkarrarekin bat ez datozen balio eta uneak eskatzen ditu. Posiblea da hori?
Posiblea da, eta, gainera, hala beharko luke. Hezkuntza sistemak ez luke bakarrik ikaslearen irakurtze gaitasuna garatu beharko; irakurketa pertsonal eta partekaturako espazioak atondu beharko lituzke, ohiko parametroetatik urrun, non pertsona bakoitzak nahi duena irakurri ahal izango duen, galdetegi baten eraginik gabe. Irakurketa egin egiten da, ez da esaten. Hezkuntza sistemak irakurketa pertsonalerako praktikak eskaini beharko lituzke, isiltasunean, presarik gabe, trukean ezer eskatu gabe, presiorik gabe, azterketarik gabe. Era berean, besteekin partekatutako irakurketak ere bultzatu beharko lituzke, norberak irakurtzerakoan izandako emozioak adiera ditzan. Hau guztia posible ez den bitartean, ikaslea irakurketarekiko jarrera ezkorrarekin aterako da hezkuntza sistematik. Eta, gero, gizarteak egingo du gainontzekoa.
Esan ohi da irakurketak kontzientzia soziala eragiten duela, eta ezkerrera hurbildu. Egia al da hori?
Kontzientzia sozial bikaina izan daiteke sekula libururik irakurri gabe. Tradizioz, ezkerra beti izan da eskuina baino ezjakinagoa, kultura gutxiagokoa, eta askoz gutxiago irakurritakoa. Irakurtze hutsagatik inork ez du irakurtzen ez duenak baino kontzientzia sozial eta politiko handiagoa hartzen. Irakurtzeak ez du inor ezkerrekoa egiten. Are gehiago, gotzain asko irakurle sutsuak dira, eta jainkoari baino ez diote botorik ematen, eta jainkoa eskuinekoa da betidanik. Eta ez dezagun ahatz Federico Trillo fatxa Shakespeareren itzultzailea izandakoa dela. Halako jarrera konduktistekin egin dezakegun hoberena da pikutara bidaltzea, kakatara. Hori da haien leku naturala. Edozein gizarte klasetan edozein indibiduo izan daiteke sortzaile eta kritikoa.
Kartzelarik ez Riau-riauaren harira epaitutako bost lagunentzat
2012ko uztailaren 6an izan zen, arratsaldeko laurak aldera, Iruñeko Udaletxe plazan. Orduko alkateak, UPNko Enrique Maiak, sanferminetako lehen eguneko Riau-riaua ospatzeko asmoa iragarria zuen lehendik. Korporazioa udaletxetik irtetekoa zenean, ordea, istiluak piztu ziren plazan bildutako hainbat pertsonaren artean, eta bertan behera gelditu zen ekitaldia. Hurrengo egunetan, hainbat pertsona atxilotu zituen Poliziak, eta, orotara, bederatzi lagun auzipetu zituzten, gertakarien harira.
Azkenean, horietako bostek epaiketa izan zuten joan den astean, Iruñean. Akordioa erdietsi zuten han auzipetuen defentsak eta fiskalak. Horren arabera, zigortuak izan dira bost auzipetuetatik lau, baina batek ere ez du kartzelan sartu beharko. Orotara, hamabost hilabeteko kartzela zigorra ezarri diote epaitutako bati, eta hamabi hilekoa beste biri. Laugarrenari zigor ekonomikoa ezarri diote, eta absolbitu egin dute auzipetutako azkena.
Kartzelarako zigorrak, beraz, ez dituzte bete behar izango epaitutakoek. Azken arrazoi hori dela-eta bat egin du defentsak akordioarekin, nahiz eta Mikel Auza auzipetuak dioenez ez dauden ados hitzarmenak jasotako edukiarekin. "Riau-riaua boikoteatzeko talde antolatua ginela dio akordioak, eta hori ez da egia". Dioenez, "lagun batzuekin" egon zen bera Udaletxe plazan, eta lagun horiek ez dituzte epaitu. Gainera, berarekin batera plazako istiluetan egon izana leporatuta zigortu dituzten bi pertsonak ez zituen aurretik ezagutzen. "Beraz, ez da egia talde antolatua ginenik".
Kronologikoki zerrendatu ditu Auzak 2012ko uztail hartako gertakariak. Azaldu duenez, "tentsiozko giroa" zen Iruñean urte hartako sanferminen hasieran. Bi egun lehenago Gora Iruñea plataformaren jai gunea debekatu zuen udalak, eta, Auzak dioenez, "ordurako ere martxan ziren gobernuan zein udalean funtzionarioen gaineko murrizketak". Giro horretan zen ospatzekoa Riau-riaua. "Hainbat jende elkartu ginen plazan, politikoki oso ezberdinak, eta bazen zerbait gertatuko zen sentsazioa. Udaltzainen sindikatu batek ere txosten bat egin zuen, eta eskatua zuen ekitaldia bertan behera uzteko, baina alkateak ez zuen kasurik egin. Horri lotu behar zaio egun horretan jendea goizetik hasten dela edaten. Dena elkartu zen: alde batetik, alkohola, eta, bestetik, hainbat aldarrikapen eta ideologia ezberdin".
Testuinguru horretan piztu ziren istiluak, eta kolpeak izan ziren plazan zeuden hainbat lagunen artean. Ados dago horrekin Auza, baina ez du uste "hainbesterako" izan zenik. Are gehiago, "beste urte batzuetan, 1991n eta 1996an, istiluak askoz handiagoak" izan zirela uste du. Horregatik, gertakariak "handitu" izana leporatu dio Auzak UPNri. Kasua puztu izana, nolabait.
UPN, "etekin politiko" bila
Hain zuzen ere, UPNk gertakari horietatik "etekin politikoa" atera nahi izan duela uste du Auzak. Larrutik pairatu zuen hark, hezkuntza publikoko irakasle gisara, aurreko Nafarroako Gobernuaren kanpaina. "Batetik, mediatikoki ikaragarrizko kanpaina bizi izan nuen nire kontra. Bestetik, Jose Iribasek ere bere kanpaina propioa jarri zuen martxan, ni hezkuntzatik kanporatzeko. Ikuskatzaileekin elkartu zen lehenbizi, eta Nafarroako Administrazio Auzitegira jo zuen gero. Jo eta ke ibili zen, baina azkenean erran zioten ez zuela zer eginik. Eta orduan, geroxeago, lista beltzen kanpainari ekin zion; hezkuntzan genbiltzan ezker abertzaleko hainbaten kontra jo zuten".
Orain, sanferminetan izandako gertakari horietatik hiru urtera iritsi da epaiketa, baina Auza ez dago ados prozeduraren planteamenduarekin berarekin. Dioenez, Udaletxe plazako liskar horretan parte hartu zuten "guztiak" epaitu beharko lituzke auzitegiak, "bai eskuinekoak eta baita gu ere". Alde horretatik ere ikusten du auzia interes politikoetara lotzeko ahalegina.
Akordioarekin bukatu da prozedura, baina oraindik ere UPN "etekin politiko bila" ari dela uste du Auzak. "Orain arte bilatu izan du, eta egun hauetan ere hori ikusten ari gara". Zerrendatu ditu, besteak beste, Joseba Asiron alkatea Iruñea Askatasunez taldearekin biltzeagatik UPNk egindako kritikak, baita Mari Jose Beaumont Nafarroako Gobernuko Justizia kontseilariaren kontra egindako salaketak ere, Auzaren beraren kontra aurreko gobernuak abiatutako akusazio partikularra bertan behera uzteagatik. Auzipetuak dioenez, "gobernu berriak txosten bat egin zuen, eta ikusi zuen Riau-riauan nik izandako jarrerak ez zuela zerikusirik nire hezkuntzako lanarekin". Horren haritik, Nafarroako Gobernuari eta Iruñeko Udalari "eskerrak" eman zizkion Auzak joan den astean, auzitegitik ateratakoan hedabideentzat egindako adierazpenetan.
Nor da nor: Nafarroako ubidearen eragileak
Itoizko urtegiak hasieratik eragin zituen inguruko herritarren protestak. Baina oposizio horrek ez zuen proiektua geldiaraztea lortu. Nafarroako ubidea eraikitzeko urratsak egiten hasi zirenean ere, azpiegitura horren kontrako iritziak jarri zituzten ...