Nafarroa

Iritzia: Zinemaldian, bai
2020-09-182020-09-17Albisteak, Iritzia, Nafarroa

Iritzia: Zinemaldian, bai

Lohizune Amatria

Aitortuko dizuet. Duela bost urte esan zigutenean ez nuen sinetsi: "Donostiako Zinemaldian aurkeztuko dugu". "Baina zer diote? Zinemaldian? Erotuta al daude?". Mikel Zabalzaren auziaren inguruko dokumentala egiteko idea familiari proposatu zigutenean baieztatu zuten; eta, noski, sendiarentzat gauza pentsaezina zen hori. Ez dut uste orduan inork imajinatuko zuenik osabaren historia pantaila handian idatzirik, duela 35 urte egunkarietako albiste solte eta euskal herritarren bizipen izan zirenak bildurik. Nik ez behintzat.

Eta azken emaitza zein izanen zen zalantza horrekin, hasi ziren lanean. "Kaixo, Lohizune! Gogoratuko duzunez, zurekin eta zure amarekin pare bat kontu grabatu behar ditugu. Zer moduz datorkizue urriaren 28an?". Hasi ginen lanean, eta aurreikusi gabe ezagutzen ez nituenak ezagutzen hasi nintzen: amak inoiz kontatu ez zizkidanak eta nik inoiz galdetu ez nituenak. Osabaren heriotzaren urteurrena gerturatzen den bakoitzean etxean nabaria da hutsunea. Mina. Eta, horregatik, agian, inoiz ez gara gaiaz asko hitz egitekoak izan. Honek, baina, zeharo aldatu du egoera: azken bost urte hauetan sufrimenduaren inguruan hitz egiten ikasi dugu, kalean, kamera aurrean, baita etxean ere. Eta oraindik ere ari gara horretan.

Gogorra da hurbilekoak sufritzen ikustea, gogorra ere egin zutenaren testigantza zuzena entzutea. Bide honetan izan nuen Ion Arretxe ezagutzeko plazera. 1985. urteko azaroaren 26an atxilotu zuten Arretxe ere. Atxilotu eta torturatu. "Nik ez nuen Mikel Zabalza ezagutu, baina Mikel Zabalza ezagutzen dut. Badakit bizitzea maite zuela", esan zuen duela bost urte. "Ez nuen Mikel Zabalza ezagutu, baina beti gogoratuko dut Mikel Zabalza, eta maite dut". Guk ere beti gogoratuko zaitugu, Ion; eskerrik asko hitz egitera ausartzeagatik.

Haren hitzak parafraseatuz, nik ez nuen nire osaba ezagutu, baina ezagutzen dut; eta hori herriak egin duen memoria ariketa kolektiboari esker gertatu da. Nik ez nuen auziak gure herrian sortu zuen samina ezagutu, baina ezagutzen dut. Sentitu dut. 35 urte igaro dira, eta erakunde arrotzen dokumentuetan idatzita dagoena gezurra izaten jarraitzen duen arren, egia ez da ahaztua izan.

Horren erakusle izanen da asteartean Donostiako Principe aretoko pantaila handian ikusiko dena. Bai, azkenean, Zinemaldian izanen da osabaren historia. Bost urte luze izan dira, gorabeheratsuak. Bidean itxaropena eta indarra galdu dugu une zenbaitetan; baina beti izan da baten bat erortzen ari zen horri eskua luzatzeko. Horregatik eskerrak eman nahi dizkiet Non dago Mikel? filma posible egin duten guztiei: egileei lehenik, baina baita ere diru bilketan parte hartu zuten guztiei, bileraz bilera ibilitakoei, dokumentalerako txartelak edota kamisetak saldu zituztenei, erosi zituztenei, haien doinu, hitz eta artea oparitu digutenei…

Isiltasun eta gezurrei memoriarekin erantzun diegu, elkarrekin. Memoria zer den galdetu zidaten behin; niretzat nire osaba da; eta Mikel herriak egiten du orain. Jarrai dezagun horretan.

Musika, dena astintzeko
2020-09-112020-09-11Albisteak, Nafarroa

Musika, dena astintzeko

Edurne Elizondo

Erresistentzia ekinaldi bat". Horixe da Iruñean hasi berri den NAK Nafarroako Musika Garaikideko Jaialdia, egungo koronabirusaren pandemiaren jokalekuan. Halaxe nabarmendu du Garaikideak proiektuko kide eta jaialdiko zuzendari Yolanda Campos konpositoreak: "Kultura aldarrikatzeko garaia dugu oraingoa".

Eta kultura aldarrikatzeko, duen balioa emateko, eta, kulturaren bidez "gizartea astindu eta pentsamendu kritikoa bultzatzeko", atzo hasi eta hilaren 20ra bitarteko programa prestatu dute Garaikideak kolektiboko kideek: eboluzioaren eta iraultzaren ideiak uztartuz, musika klasikoaren eta abangoardiaren arteko loturak jorratuko dituzte, erakusteko deus ez dela hutsetik sortzen. "Klasikoa beti dugu erreferente; jaialdiaren bidez, omenaldi bat egin bainoago, argi utzi nahi dugu badakigula gure musika sorkuntza nondik datorren", erran du Camposek.

Musika "pasio" du konpositoreak, eta, horregatik, martxoan ezarritako itxialdiak eragin zizkion kezkak erabat uxatzea lortu ez badu ere, "esperantzaz" egin dio aurre azken hilabeteotako lanari. "Argi genuen egun batetik bertzera dena aldatu eta jaialdia bertan behera gelditzen ahal zela; baina parte hartzaile guztien babesa sumatu dugu, denen aurrera egiteko gogoa, eta indar horrek bultzatu gaitu gure bidean segitzera".

2010. urtetik

Garaikideak proiektua 2010ean jarri zen martxan, egileen eta jotzaileen arteko topaketa batean. Hego Euskal Herriko eta Errioxako eta Aragoiko (Espainia) zenbait musikarik egin dute bat taldean, geroztik. 2015. urtea "giltzarri" izan zen Garaikideak-eko konpositoreentzat eta interpretatzaileentzat, urte horretan erabaki baitzuten NAK jaialdia antolatzen hastea. Ordura arte, urtean obra bat sortzea eta aurkeztea zen kideen zeregin nagusia. 2015etik, eta jaialdiaren bidez, entzuleak musika garaikidera hurbiltzeko asmoz ari dira lanean. Martxoan, Garaikideak proiektuaren hamargarren urteurrena ospatzeko, Valentziako Mostra Sonora jaialdian egotekoak ziren taldeko musikariak, baina osasun krisiak zapuztu egin zuen aurrenekoz herrialdetik eta Euskal Herritik at aritzeko aukera hori.

Atzo hasi zen aurtengo programari ere eragin dio pandemiak ekarri duen egungo egoerak. Urrian, Nafarroako Goi Mailako Musika Kontserbatorioko 35 ikaslerekin hasi ziren lanean jaialdiko arduradunak, baina, krisiarengatik, ikasleek etxera joan behar izan zuten martxoan, eta haiekin egin behar zuten proiektua hurrengo urtera arte atzeratu behar izan dute. "Asmoa dugu, halere, kontserbatorioko musikariekin lanean segitzeko", azaldu du Yolanda Campos zuzendariak.

Jaialdia prestatzeko aurrez aurreko bilera eta saio anitz Interneten bidez egin behar izan dituzte Camposek eta gainerako konpositoreek eta interpretatzaileek, itxialdia arintzeko neurriak martxan jarri arte. "Aukera eduki bezain pronto hasi ginen elkartzen". Izan ere, kideen arteko komunikazioa eta elkarlana dira Garaikideak proiektuaren oinarri, eta lan egiteko modu hori ederki islatzen dute urtero prestatu eta estreinatzen duten obran.

Aurtengoa hilaren 19an aurkeztuko dute, Baluarte auditoriumean, 20:00etan. Ars Nova musika korrontea hartu du (R)Evolución II izenburuko lanak abiapuntu. "Italian eta Frantzian garatu zen mugimendu hori, XIV. mende hasieratik XV. mende bukaerara arte. Erdi Aroko musikaren arau zurrunak hautsi egin zituen Ars Novak, eta Errenazimentuko musikarako zubi bilakatu zen", azaldu du Camposek.

Lau konpositorek egindako lau piezak osatzen dute obra: Yolanda Camposen Ars, David Cantalejoren Color, Ignacio Fernandez Galindoren De Subtilitate, eta Sonia Megiasen KR2: Kriam Nama. Garaikideak proiektuko konpositore dira Campos, Cantalejo eta Fernandez Galindo. Megias, berriz, propio gonbidatu dute jaialdiko antolatzaileek. Berak konposatutako pieza Garaikideak-eko interpretatzaileek joko dute: Ainara Martinez, Aitor Urkiza eta Xabier Olazabal (txistuak) eta David Johnstone (biolontxeloa); ahotsa, berriz, Megiasek eta Eva Guillamonek osatutako Dua de Pel taldeak jarriko du.

2018. urtean aritu zen Megias aurrenekoz NAK jaialdian. Itzultzeko aukera "biziki eskertu" du, eta txalotu du, batez ere, antolatzaileen ahalegina. "Ikaragarria da; kulturaren arloan gertatu dena benetako hondamendia da. Kontzertu eta proiektu anitz gelditu dira bertan behera. Hori ikusirik, zoragarria da NAK jaialdiaren gisako ekinaldi batek aurrera egitea", erran du konpositoreak. Bere piezari buruz, "zaharra eta berria" lotzen dituela nabarmendu du. "Gaztela-Mantxako folklorea eta Euskal Herrikoa ere nahastuko ditugu, gure ahotsen eta txistuaren bidez".

Txistuaren garapena

Aitor Urkiza Garaikideak-eko interpretatzaileak argi du txistuak ederki egin duela bat proiektu horretako asmoekin eta aritzeko moduekin. Txistuak berak izan duen garapena nabarmendu, eta tresna "bizia" dela erran du. "Urtzi Iraizozen eskutik sartu zen txistua Garaikideak-en; ia urtero aurkeztu ditugu txistuarentzat osatutako pieza berriak. Aurten, 19ko Garaikideak-en kontzertuko lau piezetatik hiruretan agertzen da txistua", erran du.

Aurtengo NAK jaialdiko ildo nagusiari egin dio so Urkizak, eta nabarmendu du txistua musikaren garapenaz eta aldaketez hitz egiteko "tresna egokia" dela. Camposek mahai gainean jarri duen ideiarekin ere bat egin du: "Deus ez da hutsetik sortzen; aurretik ezarritako arauak hausteko ere, ederki ezagutu behar dituzu arau horiek. Sortzaileek, finean, oinarri klasikoa hor dute nahi bezala erabiltzeko, edo garatzeko".

Ars Novak musikaren arloan eragindako iraultza hartu dute (R)Evolución II obrako konpositoreek beren piezak osatzeko abiapuntu. Gaiaz harago, musikarekin batera Martin Etxauri Txo!? bideo sortzaileak oholtza gainean eginen duen lanak emanen dio batasuna obrari. Iaz ere NAK jaialdiko hainbat saiotan aritu zen Etxauri, eta, Yolanda Camposen eskutik, "gogoz" hartu du aurtengo aldian parte hartzeko aukera. Bideo sortzailea da Etxauri; hau da, irudia du lan tresna nagusi. Baina musikaren arloan ere badu formakuntza, eta horrek anitz laguntzen duela nabarmendu du. "Finean, ni ere interpretatzaile bat naiz".

Etxauri ohituta dago bertze norbaitek sortutakoarekin lan egitera, baina prozesuan piezak bere egiten ditu; are gehiago, bere parte hartzeak ere eragiten dio azken emaitzari. Izan ere, bat-batekotasuna da sortzaileak erabiltzen dituen tresnetako bat, eta, ondorioz, "obra ezberdina" da jotzen den bakoitzean. Are gehiago erran du: "Pieza, berez, estreinatu arte ezin izanen dugu bukatutzat jo". Yolanda Campos konpositoreak bat egin du Etxaurirekin. Bien arteko lanak erakusten du beren hartu-emanek elikatzen dutela obra. "Interpretatzaileek ere badute zer erran, noski; haiek dakite inork baino hobeki jotzen duten tresnak zer eman dezakeen", erantsi du Etxaurik.

Sortzaileak maite du interpretatzaileak zuzenean entzutea, entseguetan. "Grabazioak ere erabiltzen ditut; entzungailuak jarri eta paseo luzeak ematen ditut obrak barneratzeko; baina zuzenean baino ezin dugu une horretako sentimendua jaso, eta hori funtsezkoa da niretzat".

Entseguen garaia amaitu da. Martxan da jaialdia. Gaur, Klexos Ensemble izanen da Baluarte auditoriumean, 20:00etan, Electric Motions obra aurkezten. Bost piezak osatutako ikuskizuna da. Bihar, berriz, 20:00etan karmeldarren komentuan, Requiem for my friend aurkeztuko dute: Iruñeko Ganbera Abesbatzarekin ariko dira Jose Luis Etxetxipia organo jotzailea eta Dorota Grzeskowiak sopranoa.

Hilaren 17an, FeedBack hirukotea ariko da Iruñeko Kondestablearen jauregian, 20:00etan: Feedback Evolution izenburuko lana aurkeztuko dute. Biharamunean, hilaren 18an, gazteenentzat propio prestatutako saioa eginen dute NAK jaialdian, Enigma hirukotearen eskutik. Civicanen eginen dute, 18:00etan.

Hilaren 19an, Garaikideak-ekoen kontzertua ez da izanen eguneko saio bakarra: Hardware Musical izenburuko tailerra hasiko dute —19an eta 20an eginen dute—, batetik, eta, bertzetik, haur eta gazteentzat prestatutako ekinaldien osagarri, "kontzertu sinestesikoa" eginen dute, 18:00etan, Civicanen. Atena Fundazioko kideak eta Iruñeko Planetarioko Miren Karmele Gomez ariko dira. Gomezek sinestesia du: bi zentzumen edo gehiago loturik agertzen direneko fenomeno neurologikoa da.

Pandemia dela-eta saio guztietan mugatua izanen da ikusle kopurua. Sarrerak eskuratu ahal izateko informazio osoa jaialdiaren webgunean dago: Nakfestival.com.

Lerro eteneko sormen bideak
2020-09-112020-09-10Albisteak, gaiak, Nafarroa

Lerro eteneko sormen bideak

Edurne Elizondo

Kontu zail batera etorri naiz". Arazorik gabe onartu du Angel Errok ez zaiola erraza bere lanaz hitz egitea. Iruñean, Civican fundazioak antolatutako Letrakide programan aritu da bere obraz: ez irakurleak jasotzen duen azken emaitzaz, baizik eta liburua irakurleen esku jarri aurreko prozesuez: idazteko moduez eta letren bidez azaldu nahi dituenez. Horretarako, Lerro etena (2004-2018) bere azken liburua hartu du abiapuntu (Elkar, 2019). Lerro etenez jositako bidea baita Errok literaturan eta bizitzan egindakoa, egileak jendaurrean eta maskara jantzita azaldu duenez.

Civican egoitzako patioan aritu da Erro, eguraldia eta egungo osasun krisiaren jokalekuan baimendutako ikus-entzule kopuru mugatua lagun. "Ohitu beharko dugu halako tokietan aritzera". Karrikara eraman ditu koronabirusak kultur ekinaldi anitz, eta hortxe, karrikan, herabetasun puntu batekin, ireki egin du Errok bere kontuen, bere liburuen eta bere literaturaren oharrak gordetzen dituen kutxa.

"Pixka bat zaila da", berretsi du. Civican erakundeko euskarazko irakurle klubeko arduraduna da idazlea aspalditik, baina bere buruaz aritzeko hartu du hitza, oraingoan. "Ez nago ohituta".

Poema liburuak dira Errok idatzitako lehendabiziko biak: Eta harkadian ni (Elkar, 2002) eta Gorputzeko humoreak (Alberdania, 2005). 2019an argitaratu zuen Elkarrekin orain arteko azkena: Lerro etena (2004-2018). 2005eko eta 2019ko liburuok lerro etenez osatutako bere sormen prozesuaz mintzatzeko erabili ditu Angel Errok: batetik, balio izan diote kronologikoak ez diren gertaeren arteko harremanak sortzeko; eta, bertzetik, agerian utzi dute idazlearen genero aldaketa. Poesiaren lerroa eten, eta dietarioarena hasi du egileak bere azken liburuarekin. Baina zintzo jokatu nahi izan du irakurleekin: "Tranpa egin dut". Memoriak ez duelako bide kronologikoa egiten Lerro etena liburuko orrietan, eta liburua "eginda" zegoela sentitu duelako idazten hasi aurretik. Eta gehiago erran du: "Idazten sufritzen duten idazle horietakoa naiz ni; emaitza bat lortu nahi duzu, eta emaitza hori eskuan duzula disfrutatzen duzu; baina, horrat iristeko, nik sufritu egiten dut".

Aspaldiko koaderno bat

Denboraren perspektibak emandako kokapenetik egin dio so Errok Lerro etena osatzen duen "ernamuinari": "Kasualitatez eta etxe aldaketa batean aurkitu nuen koadernoa; nire oharrak eta nire gauzak gordeak zituen".

Garai jakin bateko kontuak jaso zituen Errok aurkitutako koaderno horretan, eta, haiei berriz ere so egin zienean, konturatu zen amaren gaixoaldiak eta Gorputzeko humoreak liburua kaleratzeko prozesuaren azken txanpak bat egin zutela: editoreak liburuari buruz bidalitako zuzenketen ingurukoak idatzi zituen amak ospitalean emandako garaiari buruzkoekin batera, bertzeak bertze. "Baina amari buruz idazten nuen ez barrua husteko, baizik eta egunero gertatzen zena jasotzeko. Ohar horiek berriz ere irakurri nituenean ohartu nintzen poema liburua sortzeko prozesuaren bukaerak amarenarekin bat egin zuela, hilabete horretan hil baitzen. Horrek ukitu ninduen, eta iruditu zitzaidan adierazgarria izan zitekeela, polita. Horrek eraman ninduen hautatutako generoaren alde egitera".

Dietarioa osatu du Errok bere lerro etenen bidez. Eta dietarioak, ezinbertzean, niaren literaturara eraman du. Eta egin du hausnarketa: "Garai batean eleberriak zuen freskotasuna galdu egin du: garai batean, dena har zezakeen edukiontzia zen eleberria, baina fosildu egin da". Dietarioan aurkitu du Errok aitortzak, hausnarketak eta bertze jasotzeko euskarria. "Esku libreagoa izaten dute idazleek dietarioetan eta egunerokoetan. Irakurle gisa maite dudan genero bat da", erran du.

Aitortzak, hausnarketak, eta memoria. Lerro eteneko memoria. Horixe gorde du Erroren azken liburuak. Memoria ez da kronologikoa, ezta Erroren liburua ere. "Gure memoria ez baita lineala; kronologikoak ez diren gertaeren artean harreman magikoak sortzen ditugu". Lerro eten horiek maite ditu idazleak; lotura magikoek osatutako memoriak. Baina ezin izan du isildu: "Hamalau urtekoak jaso ditu liburuak; gehiegi, jarraian jartzeko".

Lerro etenen arteko harreman magiko eta bitxien aldekoa dela berretsi du Errok. Liburua osatzeko, baina, harriari puskak kentzen dizkion eskultorearen gisa aritu behar izan du, "autozentsuraren bidetik": "Niretzat katartikoak izan zitezkeen testu guztiak ez ziren egokiak liburuarentzat". Eta, halere, "gehiegi biluzi" ote den pentsa dezake irakurleak, egilearen ustez. "Nik badakit zer ez dudan sartu, eta ez zait iruditzen gehiegi biluzi naizenik".

Bere idazteko moduaz aritzea zaila zaiola aitortuz hasi du Errok solasaldia. Argi utzi du, bukatu arte, bere burua lerro eten baten gisa ikusten duela, eta bere memoriako lerro etenak ageri direla bere testu guztietan. Erroren sokak lotutako lerro etenak.

Gizakiak azken aukera direnekoa
2020-09-112020-09-10Albisteak, gaiak, Gizartea, Ingurunea, Nafarroa

Gizakiak azken aukera direnekoa

Edurne Elizondo

Beren senak gizakiengandik urruntzen ohi ditu naturan bizi diren animaliak. Gaixo edo zaurituta direnean, ordea, ezin mugitu edo minez daudenean, gizakiak bilakatzen dira euren aukera bakar, salbatzeko. "Hartzen uzten badigute, hagitz gaizki diren seinale", azaldu du Ilundaingo fauna zaintzeko zentroko arduradun Enrique Castiensek. Nafarroako Gobernuko Ingurumen Departamentuko Bioaniztasun Zerbitzuko burua da Castiens, eta argi erran du: "Jasotzen ditugun animalien erdiek baino ezin izaten dute naturara itzuli, suspertzea lortu eta gero".

Helburu nagusia hori da: artatzen dituzten animaliak euren berezko habitatera itzultzea. Anitzetan, baina, egindako ahaleginak hutsean gelditzen dira. Uztailean, adibidez, Iruñeko Udaleko langileek enara azpizurien bederatzi habia jaso zituzten, Buztintxurin, eraistekoak ziren eraikin batetik, eta, denera, hamahiru arrautza eraman zituzten Ilundaingo zentrora: "Bi txita bertzerik ez ziren jaio; bat berehala hil zen, eta bertzea, jaio eta zenbait egunera", azaldu du Castiensek.

Babestutako espezie bat da enara azpizuria, eta legez babestuta daude hegaztion habiak ere; hala ere, anitzetan, suntsitu, eta lurrera botatzen dituzte. "Jendeak pazientzia gutxi du: etxe ondoko habiak suntsitzen dituzte, gorotzak traba egiten dielako. Gero, kexu dira eltxoak etxean sartzen zaizkielako. Kontraesan handi bat da; izan ere, enarek, sorbeltzek eta saguzarrek, bertzeak bertze, eltxoak jaten dituzte", erran du Castiensek.

Hegaztiok jatekoa duten tokietan bilatzen dute habia egiteko lekua. Buztintxurin, eraikina eraisteko lanetan ari ziren langileak berandu ohartu ziren arrautzak han zirela: "Eraikina botatzen hasiak ziren; lanak geldituz gero, bazen arriskua ezbeharren bat gertatzeko. Horregatik hartu genituen habiak. Arrautzak, baina, jarri berriak ziren, eta ezin izan zuten aurrera egin", azaldu du Ilundaingo arduradunak.

Basa animalientzat

Ilundainen hartzen dituzten gizakiz bertzeko animalia gehienak hegaztiak izaten dira. Zentroko atea ez da hegazti guztientzat zabalik, halere. "Karrikan zauritutako uso bat aurkitzen baduzu, adibidez, ez dugu hemen jasoko", zehaztu du Castiensek. "Ezta karrikan aurkitutako eta zaurituta dagoen katu bat ere", erantsi du. Azken batean, Ilundainen ez dute artatzen "etxekotutako" animaliarik. "Haientzat, bertzelako baliabideak bideratzen dituzte erakundeek. Guk basa animaliak hartzen ditugu, mehatxatuta dagoen fauna". Bada salbuespen bat, halere: "Espezie exotiko guztiak jasotzen ditugu, bertakoei kalterik egin ez diezaieten".

Berezko habitatera itzultzeko aukerarik ez duten basa animalien kasuan, hainbat bide daude: "Aztore heldu bat hartzen badugu hegala erabat txikituta, adibidez, eutanasiaren alde egiten ohi dugu. Gisa horretako animalia batentzat, sekulako sufrimendua ekarriko luke itxita egoteak, jendaurrean. Pentsa: beldurrez egonen litzateke uneoro, eta gizakien ondotik ihes egiteko aukerarik gabe", erran du Castiensek. Egoera bestelakoa da jasotako hegazti mota arriskuan den espezie batekoa denean, adibidez. "Halakoetan, animaliok itxita hazteko programetan erabiltzen ahal dira".

Jasotako arrautzek aurrera egiten dutenean, bertzalde, Ilundaingo langileek bertze toki bat bilatzen ohi dute jaiotako txitentzat. "Ez dira hemen gelditzen; toki egokiagoak bilatzen ditugu". Toki horietako bat Arguedasko Sendaviva zoologikoa da, Castiensek adierazi duenez. Ekainean, hain zuzen, Nor talde antiespezistak zentro horren inguruko ikerketa bat aurkeztu zuen, eta agerian utzi zuen, bertzeak bertze, han bizi diren zenbait animalia gaixo direla, "zookosiak jota", eta arrautzaren zikloa azaltzeko egunero erakusten dituzten txitak bertze animaliei jaten emateko erabiltzen dituztela. "Ez dut horren berririk", azaldu du Castiensek. Erantsi du gero eta gehiago hausnartzen dela gizakien eta bertze animalien arteko harremanari buruz, eta argi erran du Ilundainen "gizarteak nahi dituen animaliak" artatzen dituztela. "Hurbil sentitzen dituen animaliak inporta zaizkio jendeari, batez ere".

Iritzia: Koloreztatzeko ardura
2020-09-112020-09-10Albisteak, Iritzia, Nafarroa

Iritzia: Koloreztatzeko ardura

Naiara Elola
Ez! Hori izan zen iragan ostiralean, duela astebete justu-justu, Bigarren Hezkuntzako ikasleek entzun zuten lehenengo hitza. Ia sei hilabete ikastetxera joan gabe igaro ondotik, itzuleraren eguna izan zen institutu askotan irailaren 4a. Ba...

Sorginkerien aitzakian eramanak
2020-09-042020-09-04Albisteak, Asteko Gaiak, Gizartea, Nafarroa

Sorginkerien aitzakian eramanak

Uxue Rey Gorraiz
Sorginkeriaren akusazioak munduan milaka eta milaka lagunen bizitza baldintzatu zuen joan diren mendeetan. Aparteko botereak edukitzea, akelarreetara joatea eta deabruarekin elkar hartzea leporatzen zitzaien ustezko sorgin horiei. Era ...

Helduleku sendo bat ia deus ez zegoenean
2020-09-042020-09-03Albisteak, Euskara, gaiak, Gizartea, Nafarroa

Helduleku sendo bat ia deus ez zegoenean

Edurne Elizondo

Emakume azkarra zen, ausarta; aitzindaria". Horixe erran du Alberto Barandiaran kazetariak Xole Erbiti buruz (1942-2009). Barandiaranek idatzi du Erbitiri buruzko biografia, Bidegileak bilduma itxi duena. Eusko Jaurlaritzak 1987. urtean jarri zuen martxan egitasmo hori, eta, geroztik, launa liburuxka biltzen dituzten 68 sorta argitaratu ditu: 272 biografia denera. "Polita da bilduma Erbitiri buruzko lanarekin amaitu izana", erran du Barandiaranek.

Bildumaren helburua izan da euskalgintzan aitzindari izan diren pertsona eta taldeen pentsaera, bizitza eta lana ezagutaraztea, eta Xole Erbiti izan zen horietako bat, zalantzarik gabe: helduleku sendo bat eman zion euskarari ia deus ez zegoenean. "Lan isila eta apala" egin zuen, ezinbertzekoa. Soka luzea ekarri zuen, ultzamarrak bidea hasi zuelako: Nafarroako lehendabiziko euskara teknikaria izan zen.

Ultzamako Ilarregin jaio zen Xole Erbiti Arbilla, 1942. urtean. Berueteko eskolan aritu zen irakasle, Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Zerbitzuko Euskara saileko teknikari postua lortu baino lehen. "Irakasle izateko oposizioa ez zen izan Erbitik gainditutako bakarra; Espainiako Ogasun Ministerioan lan egiteko postua ere lortu zuen", azaldu du Barandiaranek. Erbitik, baina, bide berri bat hastea erabaki zuen, ausardiaz, eta oposizioa irabazi eta gero, 1973ko martxoaren 9an, Nafarroako lehen euskara teknikari bilakatu zen. 35 urtez aritu zen lanean Hezkuntza Departamentuan, 2007an erretiroa hartu zuen arte.

Euskararekin konpromisoa

Duela bost urte egin zioten Alberto Barandiarani Erbitiri buruzko biografia idazteko proposamena, eta kazetariak lan horri esker deskubritu ditu euskara teknikariaren figura eta bidea: "Informazio gutxi zegoen; lankide izan zituenekin eta familiakoekin hitz eginda osatu dut biografia".

Izan ere, Erbiti ez zen inoiz nabarmendu. Lan isila baina etenik gabea egin zuen euskararen alde, jokaleku zail batean. Zaila zen, batez ere euskara teknikariak ia hutsetik egin behar izan zuelako bere bidea: "Garai hartan, ikastolak sortzen ari ziren herri askotan; ez zegoen argi zer egin behar zen, ez zen araudirik, ez zen helduleku izan zitekeen legerik, diru laguntzen inguruko hamaika zalantza baziren... Testuinguru horretan aritu zen Xole Erbiti lanean", nabarmendu du Barandiaranek.

Bertze lanak baztertu eta euskara teknikari bilakatuta, hizkuntzarekin zuen konpromisoa erakutsi zuen Xole Erbitik: "Etxean jaso zuen euskararen aldeko jarrera hori, eta txikitatik utzi zuen agerian. Eskolan, adibidez, irakasle erdaldunak zituzten, baina ikaskideei euskaraz egiteko esaten zien Erbitik beti, haiena euskara zela", kontatu du biografiaren egileak.

Barandiaranek erantsi duenez, bertze batzuen konpromisoari esker sortu zen Erbiti euskara teknikari lanetan aritzeko aukera: "1960ko hamarkadaren bukaeran, hor aritu ziren Jose Maria Satrustegi, Pedro Diez de Ulzurrun, Javier Urmeneta eta beste euskararen alde zerbait egin nahian; sortu zen Principe de Viana aldizkaria, sortu zen euskarazko aldizkari bat, eta herriz herri ibili ziren euskara ezagutzen zuten umeei diplomak ematen. Batzuetan iruditzen zait orduan euskararekiko jarrera hobea egon zela, 1970eko hamarkadaren ondotik ezagutu ditugun garai batzuetan baino".

Giro horretan sortu zen Erbiti Nafarroako lehendabiziko euskara teknikari bilakatu zuen postua. "Euskal Herrian ere lehenengoetarikoa izango zen", erran du Alberto Barandiaranek. Hastapenean irakaskuntzaren esparruan Erbitik egindako lana ere nabarmendu nahi izan du kazetariak: "Ikastolak sortzen hasi zirenean, gora egin zuen irakasle euskaldunen premiak, noski. Irakasleek, euskaldunak izanda ere, ez zuten inolako formakuntzarik euskal kulturaren edo literaturaren arloan, eta Erbitik antolatu zituen gabezia horiei aurre egiteko ikastaroak".

1972an, Nafarroako Diputazioak hitzeman zuen baliabideak jarriko zituela euskara irakaskuntzan sar zedin, eta ahalegin pribatuak lagunduko zituela. 1973ko udan antolatu zituen Xole Erbitik irakasleentzako lehendabiziko euskara ikastaroak, Jon Oñatibia kazetari eta irakaslearen zuzendaritzapean. Euskal Herri osoko 63 lagunek eman zuten izena ikasle gisa. Gehienak emakumeak ziren. "Adituen eta irakasleen artean, berriz, ia denak gizonak. Irakasleentzako ikastaroen inguruko argazkietan gizonek inguratuta agertzen zen Erbiti beti. Berdin gertatzen zitzaion Euskaltzaindiko batzarretan. Emakume izateak ere ekarri du, segur aski, hain ezagun ez izatea".

Barandiaranen liburuxkak egin dio aitortza Xole Erbitiren bizitza osoko lanari. "Erakusteko kate bat dela dena; deus ez dela hutsetik sortzen".

Lurra zula ez dezaten
2020-09-042020-09-03Albisteak, gaiak, Ingurunea, Nafarroa

Lurra zula ez dezaten

Edurne Elizondo
Aurrera segitzen du herrialdean meategi bat martxan jartzeko Muga proiektuak; eta aurrera segitzen du, aldi berean, egitasmo hori bertan behera uztea helburu duen plataformak. Udan egin dituzte bi aldeek azken urratsak: administrazioak ...

Iritzia: Zer jarri erdigunean
2020-09-042020-09-03Albisteak, Iritzia, Nafarroa

Iritzia: Zer jarri erdigunean

Lur Albizu Etxetxipia
Kontua da ez dugula etorriko zaiguna ezagutzen. Edo ezagutzen dugula, baina ez nahikoa. Eta helduleku bila ibiliko garela aste eta hilabete hauetan. Helduleku bila pasatzen dugulako bizitza: nondik jo esanen digutenen bila. Nora j...