Kattalin Barber
Nafarroako Gobernuaren babespeko etxebizitzak kudeatzen dituen fundazioa da Xilema. Adingabeekin eta bazterketa egoeran dauden pertsonekin lan egiten dute, batez ere. Asteon protesta egin dute langileek, enpresak "lan baldintza onargait...
Lur Albizu Etxetxipia
Zer egin, nola erakarri, nola ekarri jendea euskarara. Antzeko galdera egin zigun duela ez asko Reyes Ilintxetak Euskalerria Irratian. Heldu den ikasturterako hezkuntzako aurrematrikulazioaz arituko ginela imajinatzen dut. Eta ez da erraza erantzutea.
Iruditzen zait ez dela erraza erantzutea, alde batetik, euskararantz jendea, erdaldunak erakartzeko mila eta bat modu asmatu behar ditugula uste dudalako. Eta, bestetik, gure esku bakarrik ez dagoelako: aspaldikoa da hemen, Nafarroan, euskararen (eta, kasu honetan, zehazki D ereduaren) kontrako kanpaina eta zalaparta. Horri ez zaio erraz bueltarik emanen; geure burua defendatzen saiatzearekin nahikoa lan daukagu.
Ez dut gogoan zer esan genuen egun horretan irratian. Baina ematen du D ereduak ez duela, geografikoki behintzat, aurrerapauso handirik emanen. Aurten, batzuk eta askotarikoak izan dira D ereduaren alde egin diren kanpainak: Sortzen, hainbat toki entitatetako Euskara Zerbitzuak, ikastolen elkartea, gobernuarena… hautsak harrotu eta euskararen kontrako alderdiek (Ezkerra, besteak beste) nahikoa zarata atera dute, jakina, gobernuaren kanpaina dela eta. Duela urte batzuk arte UPNk egiten zuen hori egiteagatik. Lau behintzat aipatu ditut, eta seguru baten bat ahaztu zaidala. Lau kanpaina desberdin, bakoitza bere berezitasun, euskarri eta ezaugarriekin. Gustu, nahi eta behar diferenteetarako. Baina eremu ez-euskaldunean ez da aldaketa handirik egon, matrikulazioari dagokionez. Zenbait eskola eta udalen jarrerak, beldurrak eta, batzuetan, kontrakotasunak, ez dute lagundu. Kanpainak beharrezkoak dira.
Baina estrategia aldatzen hasi behar dugu; gehiago hitz egin behar dugu, egon, kezkak azaleratu eta geure lubakietatik atera. Esperientziak partekatu eta lehentasunak markatzen hasi. Eta hezkuntza lehentasuna da. Eskolarik gabe nekez helduko da euskara zenbait tokitara. Nekez aldatuko ditugu jarrerak eta urrunago izanen dugu euskararen herria. Izan gaitezen zintzoak: bi urte eskas besterik ez zaizkigu geratzen. Bestela, akaso beranduegi izanen da. Eta bi urte besterik ez zaizkigu geratzen eskubide urraketa sistematikoekin bukatzeko. Zonifikazioa desagerrarazi eta maila bereko herritar izateko (paperean, behintzat), Vascuenceren Legea iraganeko kontu bihurtzeko. Euskaldunak ahalduntzeko. Gobernua babesten ari den horietako bati kontuak eskatu eta errespeta gaitzan exijitzeko.
Asko geratzen zaigu aurretik eta lan handia egin beharko dugu, denborak gure kontra jokatuko duelako. Arrazoi asko eta askotarikoak ditugu eta ezagutzen ditugu euskarara hurbiltzeko, badakigu zer eman digun euskarak eta zer ematen digun, eta ez da gutxi. Zenbat irabazten dugu euskararekin? Nola irekitzen dizkigu bidezidor, bidexka, bideak? Nork bere erantzuna du: niri euskarak eman dizkit bizipenak, mundua begiratzeko moduak, lagunak, egin eta egoteko erak. Euskara gabe beste bat nintzateke. Euskarak mundu asko oparitu dizkit, ez dit ezer kendu. Probatu ez duenari ateak irekitzen asmatzen dugunean jakinen dugu aurrera egiten.
Edurne Elizondo
Euskal Herriko Bilgune Feministak elkartasuna espetxeko atariraino eramanez ospatu du bere 15. urteurrena. Martxa egin zuten 300 inguru emakumek, asteburuan, Valladolideko (Espainia) kartzelan preso direnei babesa helarazteko. Han izan ziren Bullerak taldeko kideak ere. "Sekulakoa izan zen; bozgorailu handiak genituen, eta presoek aukera izan zuten ekitaldi osoa entzuteko". Elkartasuna, ziegaraino.
Bullerak taldeak ere kartzela izanen du hizpide datorren astean, Emakumeak, bollerak, transak eta espetxea izenburuko jardunaldietan, hain zuzen ere. Hilaren 23tik 25era eginen dituzte, Iruñeko Txoko Feministan. Valladoliden bezala, preso guztiak eta espetxe sistema bera jarri nahi dituzte antolatzaileek eztabaidaren erdigunean.
"Euskal gatazkaren harira, askotan hitz egin da preso politikoei buruz, eta azkenaldian, gainera, emakume presoen inguruko hainbat jardunaldi ere egin dituzte. Konturatu ginen, ordea, irakurketa horietatik kanpo gelditzen zirela heteroarauaren barnean ez diren bestelako subjektuak, bollerak eta transexualak", azaldu dute Bullerak taldeko kideek. Horregatik, oraindik ere ezkutuan gelditzen den errealitate ikusezin hori azaleratzen saiatuko dira jardunaldien bidez. Espetxea barrutik ezagutu dutenek eta erakunde hori aztertu dutenek hartuko dute hitza.
Kartzelako hormen bi aldeetatik antzekoa da erakunde horren inguruan egiten den hausnarketa orokorra: espetxeak heteropatriarkatuaren parte direla, eta, ondorioz, emakumeentzat zigor bikoitza ekartzen dutela; emakume izateagatik, bai eta emakume lesbiana edo transexuala izateagatik ere. "Genero erakunde bat da kartzela; sistema erabat androzentrikoa", nabarmendu izan du Maria Ruiz Torrado antropologo eta ikertzaile feministak. Esparru horretan, emakumeak aldi berean "biktimizatu eta kriminalizatu" egiten ditu espetxeak, aditu horren hitzetan: "Estigmatizazio berezia gertatzen da; espetxean direnak, nolabait esanda, anti-emakumeak dira, han nagusitzen den ikuspegi hegemonikotik begiratuta".
Horri buruz zer erran badu Amaiak. Nahiago du bere izena ez eman. Barrutik ezagutu du kartzela, eta sufritu du zigor moral horren zama. "Espetxean direnak, finean, emakume estereotipo bati lotutako ezaugarriak ez dituzten andreak dira; arau sozialak hautsi dituztenak. Horrek zigor berezia ekartzen du", azaldu du. Bekatu da, finean, arau horien kontra egitea, delitua bainoago.
Amaiak eskertu egin du Bullerak taldeak kartzelari buruzko jardunaldiak antolatu izana, haren ustez espetxeko hormen artean gertatzen dena zabaltzeko aukera ematen dutelako gisa horretako ekinaldiek. Argi eta garbi erran du: "Pertsona guztien berezko espazioa askatasuna da; gure izaeraren kontra egiten du, beraz, espetxeak. Emakumeontzat izaten dira, gainera, kartzela barruko baldintzarik gogorrenak".
Espaziorik kaskarrenak eta txikienak izaten ohi dira emakume presoentzat. "Finean, espetxea gizonezkoentzat diseinatuta eta pentsatuta dago", berretsi du Ruiz Torradok. Kartzelako hormek ezkutatzen duten horri buruz, baina, ezer gutxi dakite pareten bertze aldean bizi direnek. Jardunaldiak prestatzeko, espetxea ezagutu dutenekin mintzatu dira Bullerak taldeko kideak, eta haien ahotik entzun dituzte errealitate horren berri ematen duten pasadizoak. "Preso egondako emakume batek azaldu zigun espetxean protesta egiten hasi zirela kartzelako gizonei patioko espazioa txikitu nahi zietelako; bat egin zuten haiekin erabaki horren aurka. Funtzionario baten ahotik jakin zuten, ordea, gizonena baino anitzez ere txikiagoa zela emakumeena".
Ondoan gertatzen zenaren berri ez zuten espetxe horretako emakumeek. Herritarrek ere ez dute ezagutzen. "Garai batean, hirietako erdigunean ziren kartzelak, baina hirietatik kanpora ateratzea da oraingo joera. Iruñekoa da horren adibide. Espetxera ailegatzeko autobusik ere ez dago", erran dute Bullerak taldekoek.
Bakardadea eta bazterketa
Kartzelak, bazterrean, eta bazterketa espetxeko hormen artean ere. Amaia preso politikoa izan zen, eta bere uste politiko eta sozialak indartu baino ez zituen egin espetxe barruan, nabarmendu duenez. Kanpoan elkartasun eta babes sare zabala izateak anitz lagundu ziola aitortu du. Bertzelakoa da, ordea, preso diren bertze emakume anitzen eguneroko errealitatea. "Preso sozialen artean, bereziki emakumeen artean, bakardadea eta bazterketa dira eguneroko kontu", azaldu du. Ateratzen direnean ere aurrera egin ahal izateko gutxieneko baldintzak falta dituztela nabarmendu du preso ohiak.
Preso sozialen eta politikoen lekukotasunak jaso ditu Ines Herrero ikasketa feministetako eta genero ikasketetako adituak. Esparru jakin bati egin dio so, hala ere: emakume presoen arteko harreman sexuafektibo eta desira lesbikoaren inguruko gogoetari, hain zuzen ere. Herrerok aitortu du "ezjakintasunetik" abiatu zuela bere lana. "Ez nuen espetxeetan gertatzen zenaren berri. Bollera naiz, eta lotu nahi nuen desiraren auzia espetxe barruko emakumeen erresistentziarako estrategiekin; galdera anitz nituen, eta argitu nahian osatu nuen nire lana", azaldu du adituak.
Desira bere zentzurik zabalenean aztertu du Herrerok, eta emakumeekin egindako elkarrizketen bidez baieztatu du desira hori presente dagoela espetxean. "Mugarri bat da, gainera, emakume horientzat". Preso diren emakumeek ez dute deus kontrolatzen kartzela barruan. "Desira, beraz, erresistentziarako tresna bilakatzen da; emakumeek erabakitzen dute beren gorputzekin zer egin nahi duten". Emakumeen arteko harreman sexuafektiboez harago, laztan batek, patioan korrika egiteak, gutun bat idazteak, norekin egon edo norekin ez erabakitzeak, halako urratsek ematen diete bidea espetxe barruko giro arrotzean aurrera egiteko.
Lesbianek espetxean estigmaren zama gainean dutela azaldu du Herrerok. "Ezkutuan aritzen dira anitzetan". Azaldu du, halaber, emakumeek hartutako espazio batean sistema patriarkalaren jokabideak errepikatzen direla, neurri batean, gizonen rola betetzen duten emakumeen bidez. "Inguru arrotz batean aurrera egiteko estrategia bat da". Adituak erantsi du preso sozialen kasuan izaten direla bakarrik sentitzen diren emakumeak; inolako babesik ez dutenak, gainera, edo babes hori galdu dutenak. "Preso politikoen artean bada taldea osatzeko joera; elkarri babesa ematekoa. Zigorraren zama, hala ere, handiagoa izaten da haientzat, eta preso sozialekin bat egiten ere ez diete uzten funtzionarioek, zenbaitetan. Kanpoan, baina, babes zabala jasotzen dute".
Denboran atzera egin du Raquel Osborne soziologoak bere lanetako anitzetan, eta preso politikoen eta sozialen arteko bertzelako harreman bat deskubritu du, frankismoaren garaiko espetxeetan. "Politikoek ez zuten sozialekin bat egiten; sozialen artean anitz ziren prostituzioan aritzeagatik espetxeratutakoak. Haien arteko aldea nabarmentzen zuten preso politikoek; nolabaiteko garbitasunari eutsi nahi zioten", azaldu du Osbornek. Harriduraz hartu ditu egungo hainbat historialarik orduko kartzelen inguruan egindako azterketak, eta historialari horiek ere frankismoaren garaiko preso politikoen garbitasuna defendatzen dutela azaldu du. "Eztabaidak izan ditut haiekin; erran izan didate beren presoak zikintzen ditudala nire diskurtsoarekin", erantsi du Osbornek.
Frankismoaren garaiko espetxeak aztertzerakoan emakume presoen artean gertatzen ziren harreman sexuafektiboak jorratu ditu Osbornek, hain zuzen ere. Borondatezko eta bortxazko harremanak jarri ditu mahai gainean. "Garai batean, mojak izaten ziren presoen zaindari, eta badira mojen eta presoen arteko harremanen lekukotasunak. Noski, kasu horretan harremana ez da berdintasunezkoa; presoak, finean, giro arrotz eta bortitz batean bizi ziren, eta ahul ziren sistemaren aurrean".
Anitzez ere arrotzagoa eta bortitzagoa zen espetxea emakume transexualentzat. Bizi zuten errealitatearen gordintasuna nabarmendu du Osbornek. "Arau heterosexistaren eta heteropatriarkalaren aurka egiten zuten emakumeok; sistemak gizonezkoen espetxeetara bidaltzen zituen, 2000. urtean legea aldatu zuten arte".
Frankismoaren garaia ikertu du soziologoak, eta 1970eko hamarkadaz geroztik gaur arteko errealitatea jorratzeko dokumental bat prestatzen ari da orain, bertze hainbat aditurekin batera.
Abolizionismoa
Gogoetarako hamaika gai ematen ditu espetxe sistemak. Kartzelen eta zigor prozesuen labirintoan emakumeek betetzen duten tokiari buruzkoa jarri izan du mahai gainean Paz Frances Nafarroako Unibertsitate Publikoko ikertzaile eta Salhaketako kideak. "Emakumea desoreka egoeran dago esparru horretan. Zentzuzkoena da feminismoetatik gogoeta orokor eta sakona egitea zigor prozesuei eta espetxeari buruz".
Francesek argi du zigor boterea botere patriarkala dela. "Zigor esparrutik ematen den erantzunean beti agertzen dira boterea, patriarkatua eta zigorra, hain zuzen ere". Ondorioz, Salhaketako kideak nabarmendu du gatazkak konpontzeko, boterearen erabilera bazter utzi, eta bertzelako alternatibak mamitzen hasteko ordua dela. "Argi dago proiektu abolizionistak ez duela lerro zehatzik, oraindik ere, baina oinarri sendoak ditu, eraiki ahal izateko".
Espetxea ezagutu eta gero, Amaiak ere bere egin du gatazkak konpontzeko bertzelako alternatibak lantzeko beharra. "Uste dut Euskal Herrian gai garela bazterketarik gabeko tresnak garatzeko arazoei eta delinkuentziari aurre egiteko".
Egungo espetxe eta zigor sistematik abiatuta, hala ere, gogoeta bat jarri du preso ohiak mahai gainean, indarkeria matxistari buruz: "Gaur-gaurkoz uste dut feminizidio gisa har ditzakegun erasoen erantzuleentzat espetxea dela dugun alternatiba bakarra; kartzeletan, hala ere, gora egin du gisa horretako presoen kopuruak, eta espetxe askotan jada ez dira beste presoen artean gutxiengo bat. Horrek ekartzen du kartzelak arrisku eremu bilakatzea, eta kontuan izan behar dugu gizon horiek gizartera itzuliko direla. Feminista gisa, eta zigor sistema zalantzan jartzen duen pertsona gisa, uste dut erronka dela indarkeria matxistari nola aurre eginen diogun pentsatzea; espetxearekin erantzuteko tentazioa aztertu beharko genuke".
Azterketarako eta gogoetarako aukera emanen dute datorren asteko jardunaldiek. Hori da helburua. Abiapuntua argia da: "Espetxea, sistema gisa, munstro patriarkal bat da", nabarmendu dute Bullerak taldekoek. Zuzenean egin nahi diote so. Barrutik eta kanpotik ezagutu dutenei hitza eman. Ezkutuan dena azaleratzeko. Oraindik ikusezina dena eztabaidaren erdigunean jartzeko.
Edurne Elizondo
Txerriak hazi eta hiltzen zituzten, garai batean, orain Pepa, Ramon, Marisa eta azken horren hilabete bateko bost kumeen aterpe diren hormen artean. Txerriak dira haiek ere, baina etxaldeko eta hiltegiko paretak bazter uztea lortu dute,...
Kattalin Barber
Historiaren gordailu da Ibero, eta denboran atzera egiteko aukera ematen du hango burdinolak. Hondatuz joan da, hala ere, urteen poderioz; desagertzeko zorian egon da. Urteak dira Leitza eta Goizueta Nafarroako Gobernuari laguntza eskat...
Tania Arriaga Azkarate
Gizarteak teknologia eraldatzen du, eta teknologiak gizartea, etengabeko hartu-eman batean. Antzinako Grezian, Tekne hitza erabiltzen zuten gure burutik ateratzen ziren artefakto fisiko zein idealak izendatzeko; kanibalismo mentalari, alegia. Egun, jakin badakigu teknologiaren arloan iraultza disruptiboa bizitzen ari garela. 60ko hamarkadan asmatu zutenetik, Internetek, pittinka-pittinka, aldaketa planetarioa eragin du. Sareak jan gaitu, eta guk jan dugu Sarea. Sarea saretu zaigu, antropofagia grinatsuan.
Manuel Castells soziologoak, Oxford University Pressen eskutik, Communication Power liburua argitaratu zuenetik badira zortzi bat urte. Katalanak ederki azaltzen zituen masa-komunikabideak eta masa-norbera (mass-self) komunikazioaren arteko ezberdintasunak. Lehen ereduak garai bateko egunkari, telebista eta irrati kateen ereduari erantzuten dio. Adibidez, azken ehun urte pasatxoan, Diario de Navarra-k Nafarroako herritarrei mezu monolitikoak igorri dizkie: bat ari, askok irentsi. Bigarren ereduan, enpresa, eragile soziala edo norbera, gailu, konexio zein jakinduria minimoa izanez gero, igortzaile ahaltsua izan daiteke milaka jarraitzailerekin.
Normala denez, aldaketa honek edukian ere eragina izan du. Berriak, ikus-entzunezko ekoizpenak, argazkiak, iritziak, kanalak, kateak eta aplikazioak ikaragarri ugaldu dira. Kopuru handitze horrek bere alderdi argiak eta ilunak ditu: orokorrean, aniztasuna egon badago, baina kalitatea topatzea gero eta zailagoa zaigu. Informazioaren arloari dagokionez, kazetaritzak pairatzen duen prekaritate itogarriak ez die inongo mesederik egiten zehaztasunari, inpartzialtasunari, independentziari, gizatasunari eta ardurari. Are gehiago, oraindik ere arau horiek jarraitzen dituzten komunikabiderik balitz, beste zenbait oztopo saihestu beharko lituzkete; maldatsuena, ziurrenik, unibertso zabalean ikusiak izatea. Ariz ariz ikasten da, eta bozgorailua erabilita hitza zabaldu nahi duen oro estrategia batekin hala bestearekin saiatzen da.
Bizitzaren arlo guztietan listatxoak direnez gero, badira ikasgai hau ere lehenbailehen eta edozein preziotan gainditu nahi dutenak, baita haien arima alderdi ilunari salduta ere. Lehendabizi, marka digitala sortzen dute, identitate argia eta trinkoa, pitzadurarik gabekoa. Hau da, 0 edo 1, oso 0 edo oso 1, oso-oso 0 edo oso-oso 1, oso-oso-oso 0 edo oso-oso-oso 1. Bigarrenik, politikan, komunikazioan, star system-ean jarduten badira, antza, zuzentasun politikoak ez duenez funtzionatzen, diskurtso probokatzailea erabiltzea eraginkorrena da. Ikus, bestela, Trump bera edo kazetaritza espainolaren prosa zipotudadun idazleak; sarraskijale ase-ezinak, ezberdinari eraso egin eta iraintzen dutenak fan erreplikanteen bila. Blade Runner-en ez bezala, pantailaren bestaldean, gizabanako-kontsumitzaile-aspertu-odol zalea zipotudismo gogorra goratzen dago, azken zaskari irri eginez eta hurrengo iraina birtxiokatzen.
Euskal unibertso komunikatiboan zipotudoak egon diren arren, oraindik, egurtu daitekeena soilik iraintzen dute —ospetsua izan nahi dudanean izenak eta gaiak emanen ditut—, eta betiko jarraitzaileak dituzte. Eragile sozialak, aitzitik, euskaldun komunikatzaileak oraindik egiten ausartzen ez direnak egiten ari ote dira? Hori galdetzen diot neure buruari Leioako Gizarte eta Komunikazio Zientzien Fakultatean Ipar Korea laudatzeko hitzaldiak antolatzen dituztenean.
Edurne Elizondo
Zauri handi bat nekez senda daiteke tiritekin. Gaitz larriek, anitzetan, ebakuntzak behar dituzte, eta ebakuntzak egiteko, gela eta baliabide egokiak behar dituzte zirujauek. Metafora hori baliatu dute Nafarroako Ospitale Guneko larrial...
Kattalin Barber
Ez dira Iruñean jada, baina bizkar zorroa esperientziaz beterik eraman dute Haitira. Hamalau egunez, herri horretako 11 eta 16 urte bitarteko bederatzi gazte egon dira Nafarroan. Haitiko Port-au-Prince hiriburuko L'Ecole de Musique Saint Triniteko hari orkestrako kideak dira, eta Karibeko doinuz bete dituzte emanaldiak. Biolina, biola, txeloa eta kontrabaxuarekin han eta hemen izan dira beste errealitate batzuk ezagutzen. Atzo hartu zuten sorterrira itzultzeko bidea.
Alvaro Santiago Iruñeko Joaquin Maia eskolako irakasleak eta L'Ecole de Musique Saint Triniteko irakasle kolaboratzaileak antolatu du bisita, beste pertsona batzuekin batera. Santiagok duela sei urte ezagutu zuen lehen aldiz Haiti, eta, ordutik, urtero joaten da uda garaian. "Port-au-Princeko eskola honek orain dela 50 urte musika programa bat sartu zuen hezkuntza curriculumean. Haitin hau ez da oso ohikoa, baina eskolak musikaren aldeko apustua egin zuen", azaldu du. Arazoak izan zituen arren, aurrera egin du musika eskolak, eta Santiagoren aburuz, musikak balio izan du ikasleek elkar ezagutzeko eta integratzeko: "Gizarte funtzioa egiten du argi eta garbi musikak. Eskola familia bezala hartzen dute ikasleek, eta eguneroko arazoen aterpetxea da". Musikaren bidez, integrazioari bide egiten diote.
L'Ecole de Musique Saint Trinite ez da eskola "ohikoa" Haitin. Han ikasten dute 1.500 haur inguruk, eta ez dago desberdintasunik haien artean. "Herrialde guztiz desorekatua da Haiti, baina eskolan hori desagertzen da: guztiak berdinak dira, ez dago maila sozialik". Adierazi duenez, edonork aukera du bertan ikasteko. Oasi bat da Haitin, eta musika funtsezkoa da eskolan. Eskolak udan antolatzen dituen kanpaldiei esker hasi zen Santiago haiekin harremanetan.
Ia hilabete osoko musika udalekuak izaten dira; irakasle kolaboratzailea da iruindarra. "Gozamena da; normalean, udan gaztetxoek ez dute egitekorik, eta, kanpaldi horri esker, haien egunerokoak zentzua hartzen du", adierazi du. Eskola hiriburukoa izan arren, herrialde osoko haurrek parte har dezaten saiatzen dira. Musikaren bidez, landa eremuko eta hiriko gazteak elkartzea da xedea. "Hirian biolentzia da nagusi; herrietan, aldiz, urritasuna da arazoa".
Joan den urteko udalekuetan sortu zen Iruñera etortzeko asmoa, eta urtarrilaren 27an iritsi ziren Haitiko bederatzi nerabe, lau irakasle eta arduradun bat. Ideia Haitin sortu bazen ere, "ezinbesteko" laguntza jaso dute Iruñean. Iruñeko Sagrado Corazon eskola, Mendillorriko Bideberri haur eta gazteen elkartea eta Kantuz taldea eta Mari Jose Gastearena Mendillorriko bizilaguna, besteak beste, aipatu ditu Santiagok. "Hau guztia posible izan da lagun askori esker".
Hain zuzen, 14 egun hauetan, Haitiko haurrek hiru kontzertu eman dituzte, baina horretaz gain, hamaika ekitaldi eta jardueratan parte hartu dute: "Horixe izan da onena; programa ofizialetik kanpo gauza asko sortu dira. Txalaparta ikastaroa egin zuten Uharten, eta hango zaharren egoitzan kontzertua eman zuten, adibidez". Giro ezin hobean egon direla erran du irakasleak. Asteazkenean, esaterako, San Fermin ikastola ezagutu zuten, eta Burlatako musika eskolan kontzertua eman zuten. Iruñerria afrikar jatorriko "erritmo exotiko eta konplexuz" bete dute.
Eskola solidarioa
Iruñeko Joaquin Maia musika eskolak programa solidarioa du. Horren bidez, beste hezkuntza ildo bat jorratu nahi dute, eta eskolako ikasleak hainbat egoera sozial eta ekonomiko gogorren inguruan sentsibilizatu nahi dituzte. Haitin garatzen ari den proiektua laguntzen dute horrela. "Haitiko gazteak hona etorri dira guri irakastera; guk harrera egin diegu, baina beste guztia haiek jarri dute", gogorarazi du Santiagok. Iruñeko ikasleek musikaren "beste dimentsio hori" ikustea nahi dute. Eskolako ikasleekin kontzertua emateaz gain, Haitiko Orkestrak Iruñeko Orfeoia eta Nafarroako Orkestra Sinfonikoa ere ezagutu ditu. "Atsedenik hartu gabe egon dira 15 egunak, baina merezi izan du; pozik joan dira". Hortaz, oraingo bidaia elkarlan baten abiapuntua izatea gustatuko litzaioke Santiagori. "Espero dugu aurrerantzean horrelako bisitak errepikatzea".
Izan ere, duela 50 urte baino gehiago sortutako orkestra hau musika hezkuntzaren adibide bat da, gizarteratzeko, lankidetzarako eta aurrera egiteko bide gisa.
Kattalin Barber
Energia bera zer den argitzen saiatu da Xabier Zubialde Sustrai Erakuntza fundazioko kidea Hacia la soberanía energética: crisis y soluciones desde Euskal Herria izenburuko liburuan (Txalaparta, 2017). Edonon dago energia, eta herritar guztien parte da; bizitzeko ezinbestekoa da, eta funtsezko eginkizuna du gizartean. Azkenaldian, hain justu ere, guztien ahotan egon da argindarraren prezioaren igoera. Inoizko prezio garestienetakoa hartu du hotz handiagoa egin duen asteetan. Zubialderen ustez, zenbait faktoreren emaitza izan da igoera. Analisi politikoa eta teknikoa egin du.
Orain dela 20 urte pribatizatu zen Espainiako eredu energetikoa eta, egun, ondorioz, esku gutxiren menpe dago energia. "Enpresa pribatuak dira gehienak, eta ezin dugu jakin nola kudeatzen duten energia, publiko egiten ez dutelako". Energiari buruz erabaki gehienak "itzalean" daudela dio Zubialdek. Horregatik, eskaera zehatza egin du adituak: energiaren kudeaketa publikoa izatea, gizarteak erabaki guztien jakitun izateko.
Beste arrazoi batzuk eman ditu Sustrai Erakuntza fundazioko kideak. Urtarrilean kontsumoak asko egin du gora, tenperatura zero graduren inguruan ibili delako, eta argindarra sortzea gehiago kostatu da. Zubialderen ustez, hiru "kasualitatek" bat egin dutelako egin du gora prezioak. "Batetik, neguan gaudelako gas natural gehiago erabili dugu etxea berotzeko. Bestetik, gas naturala garestitu da Frantziako hainbat zentral geldirik daudelako, eta, ondorioz, eskaerari erantzuteko, argindarra bitarteko garestiagoekin ekoitzi behar da". Zubialdek aipatutako hirugarren kasualitatea agintariek onartu dutena izan da: euri gutxi egin du, eta haize gutxi egon da. Hori dela eta, energia berriztagarriak ezin izan dira nahi adina erabili.
Aljeriako krisi energetikoa izan du hizpide Zubialdek, argindarraren ingurukoen testuingurua azaltzeko. Herrialde horretatik ekartzen da gas natural gehiena, hain zuzen ere, eta, azkenaldian, "puntu gorenera" iritsi da. "Zaila egiten zaie gas naturala sortzea. Horregatik garestitu da, eta horrek eragin du argindarra garestitzea ere".
Argindarraren prezioaren igoerak menpekotasun energetikoa utzi du agerian, finean. "Alde batetik, ikusi dugu eredu pribatu bat dela hau guztia kudeatzen duena, eta, beste alde batetik, Frantzia eta Aljeria herrialdeekiko menpekotasun ikaragarria dugula". Gizarteak gero eta energia gehiago kontsumitzen duenez, menpekotasuna gero eta handiagoa da.
Argitaratu berri duen liburuan kontzeptu horiek guztiak argitzen saiatu da Xabier Zubialde, energia bera biluzten, hain zuzen ere. Alde horretatik, burujabetza energetikoa du ardatz: "Askotan, kontzeptuak nahasten ditugu. Burujabetza energetikoari buruz hitz egiten dugunean, ez dugu hitz egiten energia motei buruz. Askok energia berriztagarriei buruz hitz egiten dute, baina sakonago goaz: interesatzen zaigu nork hartzen dituen energiari buruzko erabakiak, nola, zein ondorio eta zein helbururekin. Hori argitzen saiatu naiz". Baliabideen kontrola, eredu energetikoa, eta eredu horrek zer eragin dituen pertsonengan eta ingurumenean, eta kontu horiei guztiei buruz erabakitzeko ahalmena nork izan behar duen biltzen du burujabetza energetikoak, haren hitzetan. Horregatik, plangintza publiko eta demokratikoaren alde egin du.
Zubialderen iritziz, ez dira "beharrezko urratsak egiten ari" burujabetza energetikorantz. Francoren garaian gaur egun baino burujabetza energetiko handiagoa zela dio. "Aurrerapausoak ez, atzerapausoak eman dira urte hauetan guztietan". Gizarte ereduak hartzen dituen erabakiek energia eskaera desberdinak sortzen dituzte, eta horrek ondorioak ditu eredu energetikoan: "Eredu energetikoak gizarteak eskatzen duena ematen du". Izan ere, herri batek duen gizarte eredua eredu energetikoari lotzen zaio, eta alderantziz, Zubialdek nabarmendu duenez.
Etorkizun "gordina"
Abiapuntu gisa, Euskal Herriaren eredu energetikoari buruzko diagnostikoa egin du Zubialdek. Euskal Herriaren eredu energetikoa aipatzean, energia produzitzen, eraldatzen eta kontsumitzen den modua ulertu behar da. "Gertatzen ari dena mahai gainean jarri dut". Eta ez da oso baikorra izan: krisi ekonomikoaz eta krisi energetikoaz jardun du. Bi krisiak ezin dira bereizita ulertu: "Krisi energetikoaren lehen olatua 2008ko krisi ekonomikoa da. Itzalean dagoen eta mundu mailakoa den krisi energetiko horrek sortuko ditu beste krisi ekonomiko batzuk". Harago joan da Zubialde, eta zehazten saiatu da: datorren urtean baliteke beste krisi ekonomiko bat hastea. "Egoera larria da, eta, zoritxarrez, laster beste krisi bat izanen dugu". Baliabideak agortuz doaz, eta energia mugatua da.
Bi krisiek zergatik dauden "hain lotuta" argitu nahi izan du Xabier Zubialdek: "Sortu dugun gizarte ereduak eskatzen du energia kopuru handia. Energia eta ekonomia erabat loturik daude. BPG barne produktu gordinak gora egiten duen heinean, energia kontsumoak ere gora egiten du. Aldi berean ari dira dantzan gorantz eta beherantz". Hortaz, agintariek BPGak igo behar duela esaten dutenean, horren atzean ere ageri da energiaren kontsumoak gora egin behar duela.
Etorkizun "gordina" aurreikusten du Zubialdek, eta panorama gordin horri alternatibak eta erantzunak eman behar zaizkiola argi du. Horri buruz hitz egiten ariko da datorren asteartean, hilaren 14an, Iruñeko Katakrak liburu dendan antolatukotako mahai inguruan. Zubialderekin batera, Antonio Aretxabala geologoa eta Pablo Lorente Sustrai Erakuntzako kidea egonen dira.
Jon Barberena
Asfaltoan leitu dut bizikleta gainetik Aroztegia gelditu aldarria. Hanken gisara burua ere mugimenduan hasi zait, eta izan nuen lehen errepideko bizikleta etorri zait burura. Bizikleta zaharra zen. Peugeot markakoa. Plater bakarra eta hiru piñoi zituena. Pendizak neketan gainditzen nituen. Ohartzerako pedalak gogor-gogor paratzen ziren, eta aski gostarik ailegatzen nintzen goitiraino. Ez zen punta-puntakoa, baina ikaragarri maite nuen. Anaia zaharrenari oparitu zioten 10. urtebetetzean, eta haren gainean ibiltzen zen, batean Lucho Herrera zela, bertzean Marino Lejarreta zela... pedalak oinetan eta ametsak buruan.
Hala ere, gorputza handitzearekin batera, bizikleta ttipi geratu zitzaion anaiari. Orduan nik eskuratu nuen nire belauneko zaurien eragile izanen zen altxor preziatu hura.
Modu horretan hartu nituen anaiaren Playmobil, txandal eta galtza batzuk. Arropak edo jostailuak ahal zen neurrian zaindu eta ondorenari uzten zitzaizkion orduan. Eta pedalkadaz pedalkada zalantzak etorri zaizkit burura. Ez dakit gure ondorengoei zer nolako Baztan utziko diegun. Zalantza dut teilatu gorriz, mendi berdez eta harrizko etxez jositako bailara euskaldun hau behar bezala zainduko ote dugun.
Herri galdeketa egin, proiektu urbanistikoaren kontra agertu eta gorrak diren politikoak baldin baditugu, zer-nolako erantzunak jasoko dituzte etorkizunean? Auzitegiak proiektua legez kontrakoa zela erran eta behin betiko erabakia argitaratu aitzin, gobernuak proiektua udalaz gaindiko edo UGEP deklaratu baldin bazuen, zer-nolako balio politikoak utziko dizkiegu? Eta oraingo gobernuak antzinakoaren lepo beretik baldin badu burua, nola definituko dute aldaketa etorkizuneko hiztegiek? Nola adierazpen askatasuna? Herritarren hitza errespetatzea helburu zuen prentsaurrekoaren ondotik salaketak paratzen baldin badira?
Baztango hamaseigarren herria bihur daiteke Aroztegia. Lekaroz guztiz desitxuratuko duena, euskarari kalte egin eta herriaren ohiturak eta izaera errotik aldatuko dituena. Azken urteetako krisi ekonomikoaren eragile izan den bertze kolpe urbanistiko bat paratuko da herritarren nahiaren gainetik. Norbaitek pentsatuko du aldaketak onartzen ez ditugula. Iraganean preso bizi garela edo. Baina gurea ez da bailara estatikoa. Aldaketak onartu eta behar ditugu. Sustraiak iraganari lotuak ditugu, baina adar berriak, etorkizunerantz begira. Herri baten izaerak bizirik iraun nahi baldin badu, egokitzeko eta aldatzeko gaitasuna behar du: hizkuntza mailan, ohituretan, azpiegituretan... Prest gaude! Baina ez dugu 228 etxebizitza dituen herri huts bat nahi! Ez dugu izaerarik gabeko herri erdalduna nahi! Asteburuetan bakarrik zabalduko dira etxe horietako pertsianak, eta nekez sartuko dituzte haurrak gure eskoletan. Nekez parte hartuko dute eguneroko ohituretan eta solastatuko dira euskaraz.
Etorkizuneko aitatxi-amatxien izenak egungo Asier, Eider, Xuban edo Garoa izanen dira. Gure izen modernoak modaz pasako dira. Zahartzarora ailegatzen garelarik ez ote zaigu kontzientzia zimurtuko azalarekin batera? Ez diezaiegun gure bilobei desitxuratutako inguru arrotza utz. Herriaren hitza errespetatzen eta aditzen ez duten politikariak utzi eta izaerarik gabeko hamaseigarren herri grisa utzi, kolore berdea poeten sorburu izan den bailara eder honetan.