Uxue Rey Gorraiz
Sorginkeriaren akusazioak munduan milaka eta milaka lagunen bizitza baldintzatu zuen joan diren mendeetan. Aparteko botereak edukitzea, akelarreetara joatea eta deabruarekin elkar hartzea leporatzen zitzaien ustezko sorgin horiei. Era ...
Edurne Elizondo
Emakume azkarra zen, ausarta; aitzindaria". Horixe erran du Alberto Barandiaran kazetariak Xole Erbiti buruz (1942-2009). Barandiaranek idatzi du Erbitiri buruzko biografia, Bidegileak bilduma itxi duena. Eusko Jaurlaritzak 1987. urtean jarri zuen martxan egitasmo hori, eta, geroztik, launa liburuxka biltzen dituzten 68 sorta argitaratu ditu: 272 biografia denera. "Polita da bilduma Erbitiri buruzko lanarekin amaitu izana", erran du Barandiaranek.
Bildumaren helburua izan da euskalgintzan aitzindari izan diren pertsona eta taldeen pentsaera, bizitza eta lana ezagutaraztea, eta Xole Erbiti izan zen horietako bat, zalantzarik gabe: helduleku sendo bat eman zion euskarari ia deus ez zegoenean. "Lan isila eta apala" egin zuen, ezinbertzekoa. Soka luzea ekarri zuen, ultzamarrak bidea hasi zuelako: Nafarroako lehendabiziko euskara teknikaria izan zen.
Ultzamako Ilarregin jaio zen Xole Erbiti Arbilla, 1942. urtean. Berueteko eskolan aritu zen irakasle, Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Zerbitzuko Euskara saileko teknikari postua lortu baino lehen. "Irakasle izateko oposizioa ez zen izan Erbitik gainditutako bakarra; Espainiako Ogasun Ministerioan lan egiteko postua ere lortu zuen", azaldu du Barandiaranek. Erbitik, baina, bide berri bat hastea erabaki zuen, ausardiaz, eta oposizioa irabazi eta gero, 1973ko martxoaren 9an, Nafarroako lehen euskara teknikari bilakatu zen. 35 urtez aritu zen lanean Hezkuntza Departamentuan, 2007an erretiroa hartu zuen arte.
Euskararekin konpromisoa
Duela bost urte egin zioten Alberto Barandiarani Erbitiri buruzko biografia idazteko proposamena, eta kazetariak lan horri esker deskubritu ditu euskara teknikariaren figura eta bidea: "Informazio gutxi zegoen; lankide izan zituenekin eta familiakoekin hitz eginda osatu dut biografia".
Izan ere, Erbiti ez zen inoiz nabarmendu. Lan isila baina etenik gabea egin zuen euskararen alde, jokaleku zail batean. Zaila zen, batez ere euskara teknikariak ia hutsetik egin behar izan zuelako bere bidea: "Garai hartan, ikastolak sortzen ari ziren herri askotan; ez zegoen argi zer egin behar zen, ez zen araudirik, ez zen helduleku izan zitekeen legerik, diru laguntzen inguruko hamaika zalantza baziren... Testuinguru horretan aritu zen Xole Erbiti lanean", nabarmendu du Barandiaranek.
Bertze lanak baztertu eta euskara teknikari bilakatuta, hizkuntzarekin zuen konpromisoa erakutsi zuen Xole Erbitik: "Etxean jaso zuen euskararen aldeko jarrera hori, eta txikitatik utzi zuen agerian. Eskolan, adibidez, irakasle erdaldunak zituzten, baina ikaskideei euskaraz egiteko esaten zien Erbitik beti, haiena euskara zela", kontatu du biografiaren egileak.
Barandiaranek erantsi duenez, bertze batzuen konpromisoari esker sortu zen Erbiti euskara teknikari lanetan aritzeko aukera: "1960ko hamarkadaren bukaeran, hor aritu ziren Jose Maria Satrustegi, Pedro Diez de Ulzurrun, Javier Urmeneta eta beste euskararen alde zerbait egin nahian; sortu zen Principe de Viana aldizkaria, sortu zen euskarazko aldizkari bat, eta herriz herri ibili ziren euskara ezagutzen zuten umeei diplomak ematen. Batzuetan iruditzen zait orduan euskararekiko jarrera hobea egon zela, 1970eko hamarkadaren ondotik ezagutu ditugun garai batzuetan baino".
Giro horretan sortu zen Erbiti Nafarroako lehendabiziko euskara teknikari bilakatu zuen postua. "Euskal Herrian ere lehenengoetarikoa izango zen", erran du Alberto Barandiaranek. Hastapenean irakaskuntzaren esparruan Erbitik egindako lana ere nabarmendu nahi izan du kazetariak: "Ikastolak sortzen hasi zirenean, gora egin zuen irakasle euskaldunen premiak, noski. Irakasleek, euskaldunak izanda ere, ez zuten inolako formakuntzarik euskal kulturaren edo literaturaren arloan, eta Erbitik antolatu zituen gabezia horiei aurre egiteko ikastaroak".
1972an, Nafarroako Diputazioak hitzeman zuen baliabideak jarriko zituela euskara irakaskuntzan sar zedin, eta ahalegin pribatuak lagunduko zituela. 1973ko udan antolatu zituen Xole Erbitik irakasleentzako lehendabiziko euskara ikastaroak, Jon Oñatibia kazetari eta irakaslearen zuzendaritzapean. Euskal Herri osoko 63 lagunek eman zuten izena ikasle gisa. Gehienak emakumeak ziren. "Adituen eta irakasleen artean, berriz, ia denak gizonak. Irakasleentzako ikastaroen inguruko argazkietan gizonek inguratuta agertzen zen Erbiti beti. Berdin gertatzen zitzaion Euskaltzaindiko batzarretan. Emakume izateak ere ekarri du, segur aski, hain ezagun ez izatea".
Barandiaranen liburuxkak egin dio aitortza Xole Erbitiren bizitza osoko lanari. "Erakusteko kate bat dela dena; deus ez dela hutsetik sortzen".
Edurne Elizondo
Aurrera segitzen du herrialdean meategi bat martxan jartzeko Muga proiektuak; eta aurrera segitzen du, aldi berean, egitasmo hori bertan behera uztea helburu duen plataformak. Udan egin dituzte bi aldeek azken urratsak: administrazioak ...
Lur Albizu Etxetxipia
Kontua da ez dugula etorriko zaiguna ezagutzen. Edo ezagutzen dugula, baina ez nahikoa. Eta helduleku bila ibiliko garela aste eta hilabete hauetan. Helduleku bila pasatzen dugulako bizitza: nondik jo esanen digutenen bila. Nora j...
Edurne Elizondo
Ba al dakizu suhiltzaile bakarra dagoela, une honetan, Altsasuko parkean?". Galdera hori egin zuen Victor Rubiok sare sozialen bidez, hilaren 21ean. Suhiltzailea da, eta LAB sindikatuko kidea. Rubiok salatutako egoera ez da berria, ara...
Edurne Elizondo
Amaitu dute aurtengo kanpaina, eta egindako lanak puzzlea osatzeko bertze pieza bat eman die: indusketan parte hartu duten Aranzadi zientzia elkarteko kideek uste dute labe gisa ere erabili zituztela Aurizko Zalduako aztarnategian aurki...
Uxue Rey Gorraiz
Hemen izanen dira beste behin. Bardea aireko maniobra militarretarako agertoki izanen da berriz heldu den astelehenetik ostegunera, bi egunak barne, Bardeako Komunitateak bere webgunean aditzera eman duenez. Bardeako tiro eremuaren kontrako ekintzaileen haserrea piztu du berriak, eta, sumindurik, salatu dute "erabat zentzugabea" dela halako maniobrak egitea, eta are gehiago orain, hegaztiek habiak egiten dituzten eta pandemia oraindik ere gizartea astintzen ari den garaian.
Bardeako Komunitateak argitaratutako oharrean ez dago zehaztua nolakoak izanen diren maniobrak, ez eta benetako sua erabiliko duten ere. "Benetako hegaldiak" izanen direla besterik ez dute adierazi. Hori horrela, informazioa "lausoa eta nahasia" dela salatu dute tiro eremuaren kontrako zenbait ekintzailek. "Deus gutxi dakigu, oso anbiguoa da eman duten informazio urria", salatu du Noemi Solanas Bardenas Ya taldeko kideak. Gaineratu du, bestalde, ez dela horrelako zerbait gertatzen den lehen aldia. "Aspaldi hasi ziren horrelakoak. Ez genuke nahi honetara ohitu, baina, zoritxarrez, ohiko bihurtzen ari da ez jakitea benetan zer egiten ari diren", azaldu du Solanasek, eta erantsi du azkenaldian urtean gutxienez bizpahiru aldiz egiten dituztela tiro ariketak bertan.
Bardeako Tiro Eremuaren Kontrako Batzarreko kideek ere gogor kritikatu dute militarren itzulera. Bozeramaile den Milagros Rubiok azaldu du albisteak "zeharo harriturik" utzi duela, eta esan du "sekulako okerra" dela orain halakoak egitea. "Beti iruditu zaigu baliabide ekonomikoak bonbak jaurtitzeko erabiltzea dirua zentzugabeki xahutzea dela, baina orain are eta larriagoa da hori egitea", salatu du Rubiok, eta azaldu du premiazko zerbitzuetara bideratu beharko litzatekeela diru hori. Iritzi berekoa da Solanas, eta "lehentasun kontua" dela azaldu du: "Erabakiak bistan utzi ditu sistema kapitalista batean bizitzearen ondorioak; agerikoa da gerra politikei ematen dietela garrantzia".
Hala ere, gizartea osasun krisian eta haren ondoriozko krisi ekonomikoan murgildua egotea ez da, ekintzaileen ustez, Bardeako tiro eremuaren erabilera militarra orain "bereziki desegoki eta zentzugabe" bihurtzen duen arrazoi bakarra. Noiz eginen duten ikusita, plataformek azaldu dute ariketek kalte handia egin diezaioketela inguruan bizi diren hegaztiei, hilabete hauek izaten baitira habiak egiteko eta kumeak hazteko garaia.
"Espeziearen arabera aldaketak egon badaitezke ere, estepako hegazti gehienak habiak egiten ari dira oraindik. Gainera, Duponteko hegatxabalen kolonia tiro eremuaren toki berean dago; beraz, nabarmen eginen diete kalte maniobra militarrek". Eduardo Navascuesenak dira hitzak, Erriberako Ekologistak Martxan taldeko kidearenak. Kezkaturik ageri da, eta argi esan du "izugarrizko hipokrisia" dagoela erabakiaren oinarrian; izan ere, Bardeako sarbide batzuk itxita daude otsailaz geroztik herritarrentzat eta turistentzat, fauna babesteko. Hegazkinei, berriz, ez zaie bidea oztopatu. "Militarren jardueretarako baimena emateko problemarik ez dute izan", esan du Navascuesek.
Nafarroako Parlamentuan ere agerian gelditu dira tiro eremuari buruzko jarrera kontrajarriak: atzera bota dute azpiegitura horren aurkako mozioa. Ezkerrak aurkeztu, eta Geroa Bai, EH Bildu eta Ahal Dugu taldeen babesa jaso du. Navarra Sumak eta PSNk kontra bozkatu, eta galarazi egin dute mozioak aurrera egitea.
Bozketaren emaitzak ez ditu erabat harritu tiro eremuaren kontrako ekintzaileak. Milagros Rubiok nabarmendu du Nafarroako Gobernuak ez duela inoiz urrats irmorik egin Espainiako Gobernuari presioa egiteko.
"Menpekotasuna"
1951n jarri zuten martxan tiro eremua. Ordutik, zenbait akordio sinatu dituzte Espainiako Gobernuko Defentsa Ministerioak eta Bardeako Komunitateak —hemeretzi udalerri, Erronkariko eta Zaraitzuko ibarrak eta Olivako monasterioa dira komunitateko kideak—.
2008an sinatu zuten egun indarrean dagoen akordioa, eta 2018an berritu zen, automatikoki, 2028ra arte. Orduan, aurrekontua bikoiztu egin zen, gainera: Bardeako Komunitateko kideek 14 milioi euro jasotzen dituzte. Ordainketa horrek dirua jasotzen dutenengan sortzen duen "menpekotasun ekonomikoa" salatu du Bardenas Ya taldeko Solanasek. "Errealistak gara, zaila izanen da, baina ez dugu amore emateko asmorik", esan du Rubiok. Ez dute nahi Bardea izatea gerrak prestatzeko toki bat.
Amets Aranguren Arrieta
Sant Pol de Mar-en izan naiz joan den astean, Juliaren etxean. Hara heldu eta bere lagun taldearekin elkartzean, pertsona berri bat ikusi eta galdetu diot Juliari: "Nor da hori?". "Adria da, gurekin elkartzen da orain", erantzun dit. Ez nuen ulertzen. "Zure betiko lagun taldean, zure kuadrillan berri bat dagoela? Baina nola? Eta zergatik? Nondik atera da? Ez du kuadrillarik?". Berak ez zituen nire galderak ulertzen. Normal. Lagun talde/ kuadrillaz hasi gara hizketan eta defendaezina defendatzen saiatu naiz (nahiko ridikulua, egia esan).
Gordinki esanda kuadrilla instituzio itxia da, idatzi gabeko lege eta arauak dituena. Hortik kanpo lagunak daude, baina beste maila bateko lagunak (gero ez da horrela). Tristea da oso, baina garrantzitsua da markatzea nor bai eta nor ez den kuadrillakoa.
Areta eta Ibairekin elkartu naiz eta gaia atera diet, ea nola bizi (izan) duten haiek kuadrillaren fenomenoa. Alde onekin hasi da Areta. "Zerbaiten parte izateak animoa igotzen dizu"... Baina "betiko lotzen zaitu", eta hori alde onetik baina txarretik ere ikus daiteke. Kuadrilla etiketa beraren kontra agertu da Areta, lagunen eta kuadrillaren arteko bereizketa behartu horren kontra. Gainera, "kuadrillatik ihes egitea zaila da oso, eta baita arraroa ere", gehitu du. Infidelitate kasuak gertatzen dira. Hala sentitzen dute askok. Pentsa zein den panorama. Ibai herriko kuadrillaz aritu da eta hirikoarekin egin du konparaketa. Bera adinekoekin elkartzen da herrian. Berdin da zeintzuk diren haien zaletasunak, interesak, pentsaera… Hori tokatu zaio eta punto. "Badu alde on bat: bestela ezagutuko ez zenukeen jendearekin tratatzen duzu", dio. Baina ez dira lagun hautatuak. "Zer esanen ligukete gu hiruroi musika talde bat sortu gabe hainbestetan elkartuko bagina? Arraroa litzateke…", bota du Aretak.
Kuadrillak babestu egiten zaitu. Baina zein puntutaraino da babesa eta ez muga? Lau urte pasa ditugu guk bereizirik, bakoitzak punta batean ikasi duelako. Lau urte izan ditugu libre. Asko egin dugu kuadrillarekin kontsultatu gabe. Orain bakoitzak badu beste mila mundu taldetik kanpo. Hor ikusten da lehenago zertan genuen babesa eta zertan muga. Sektarismoak ez du laguntzen.
Haizegoak antzeko zerbait kontatu dit; alde onak aipatu ditu gehienbat: lagun talde horrekin beste inorekin baino bizipen gehiago izatea eta elkarren arteko konplizitatea. Eta azpimarratu du "sekula" ez duzula izanen inorekin "kuadrillarekin duzun bezain harreman estua". Talde "itxi" batean egotearena ere sentitu du txarrera, baita taldearekiko dependentzia ere. Nahiak gehitu du kuadrilla batzuetan, partaide denak ez egotekotan, ez dela planik egiten, falta denarekiko "errespetuagatik" edo. Leku berri batera heldu eta lagunak egin nahi izatean ere sentitu du igual kuadrilla batean sartzen ari zela eta haiek ez zutela nahi.
Lagunok… Bada zer pentsatua. Kuadrillen abolizioarena ez da erronka makala. Portzierto, Haizegoa eta Nahia nire kuadrillakoak dira. Julia, Areta eta Ibai lagunak, baina ez kuadrillakoak.
Edurne Elizondo
Hokoke, hokoke!". Ozen entzun da oihua; ozen abestu dute Azkoiengo Huerta de Peraltako langile marokoarrek beren borrokaren ikur bilakatutako kanta. "Ez dugu inoiz atzera eginen", erran zuen enpresako langile batzordeko buru El-Husine J...
Edurne Elizondo
Lehendabiziko lana da beretzat, eta sumatzen zaio esperientziak bete egin duela. Eman dizkion aukerekin, bai eta bidean aurkitutako zailtasunekin ere. "Oso bide aberasgarria izan da", kontatu du Eloy Orzaiz musikariak, Pau Casals: miralls- reflets aurkeztu berri duen diskoari buruz. Piano jotzailea da Orzaiz, eta Naaman Sluchin biolinistarekin batera grabatu du Casals biolontxelo jotzaile kataluniarra omendu nahi duen lana. Bien artean pentsatu eta prestatutako disko bat da, eta diru bilketa publiko bat egin eta gero gauzatu ahal izan dute.
Beren diskoa grabatzeko, 5.000 euroko diru bilketa publikoa jarri zuten martxan Orzaizek eta Sluchinek; jaso dute hurbilekoen laguntza, espero bezala, baina Orzaizek atseginez nabarmendu du Casalsen omenezko lanak piztu duela bertze jende anitzen interesa ere. Egileen interesaren lehen txinparta, berriz, Casalsen partitura jakin batek piztu zuen: musikariaren biolin eta piano sonatak. Lan horrek ekarri du disko batekin burutu den prozesua.
Iruindarra da Orzaiz, eta, Iruñean eta Donostiako Musikenen ikasketak egin eta gero, Herbehereetarako bidea hartu zuen lehendabizi, eta Suitzarakoa gero. Zortzi urte eman ditu nafarrak Basilea hirian, hain zuzen, eta handik Iruñera itzuli da orain, Nafarroako Goi Mailako Musika Kontserbatorioko klabezin irakasle aritzera.
"Basilean ezagutu nuen Naaman [Sluchin]; hasieratik izan genuen harreman ona, baina gauza bat da lagunak izatea, eta beste bat elkarrekin jotzeko bat egitea eta gustura aritzea". Musikariek lortu dute, eta, horregatik, Orzaizek jakin zuenean Sluchinek Casalsen lan baten partitura bat bazuela, mamitzen hasi ziren lan horren inguruan disko bat egiteko proiektua. Sluchinek Pradako Pablo Casals jaialdian jaso zuen konpositorearen partitura. "Casalsen erbesteko sonata da", azaldu du Orzaizek.
Izan ere, Francoren diktadurari ihes egin, eta Roselloko Pradan (Herrialde Katalanak) bilatu behar izan zuen aterpe Casalsek. Frankismoaren aurka egin zuen beti, gogor. San Juanen (Puerto Rico) zendu zen, 1973. urtean. "30 urteko erbestean izan zuen pieza hori bidelagun. Apenas dagoen lan horren grabaziorik, eta musika klasikoaren munduan ia ezezaguna da", kontatu du piano jotzaileak.
Casals, Gaubert eta Manen
Casalsen sonatarekin batera, bertze bi pieza jaso dituzte Orzaizek eta Sluchinek aurkeztu berri duten diskoan: batetik, Philippe Gauberten biolin eta piano sonata; eta, bertzetik, Joan Manenen Kapritxo katalana. Bi musikariok lagun izan zituen Casalsek; Parisen ezagutu zuen Gaubert; hiri horretako Ecole Normaleko irakasle izan zen, kataluniarrarekin batera. Manen, berriz, herrikide izan zuen Casalsek, eta lagun minak izan ziren biak. Musikaren esparruan ere anitzetan aritu ziren elkarlanean.
Casals eta haren lana dagokien testuinguruan jarri nahi izan dituzte Orzaizek eta Sluchinek egin duten diskoaren bidez. Horregatik, hain zuzen ere, xehetasunak zaindu nahi izan dituzte, lanak bere zentzu osoa lor dezan. Horren adierazgarri da diskoa grabatzeko aukeratutako tokia: "Casalsen sorterrian grabatu genuen, El Vendrellen". Tarragonako herri horretan jaio zen Casals, 1876. urtean, eta haren izena duen auditoriuma aukeratu zuten Orzaizek eta Sluchinek diskoa prestatzeko.
La Ma de Guido etxearekin plazaratu dute diskoa musikariek. "Lau egunez aritu ginen grabatzen; hamar edo hamabi orduko saioak egiten genituen. Dena grabatzen zen, eta, une oro, hamaika mikrofonok inguratuta geunden. Ez zen lan erraza izan, baina esperientziak merezi izan zuen", gogoratu du Orzaizek.
Diru bilketan parte hartu zutenak hasiak dira Casalsen omenezko diskoak jasotzen. Lanaren berri emateko antolatutako kontzertuak, baina, bertan behera gelditu dira koronabirusaren pandemiak eragindako osasun krisiaren ondorioz. "Kataluniako hainbat auditoriumetan jo behar genuen, baina krisiak betean harrapatu gaitu. El Vendrellen egin behar genuen kontzertua hurrengo urtean eginen dugu; gainerakoak bertan behera gelditu dira", erran du Eloy Orzaizek, triste samar.
Izan ere, diskoaren eta musikarien helburu nagusia jotzea da, eta beren emanaldien bidez Casalsen eta gainerako musikarien lanak ezagutaraztea eta zabaltzea. Kontzertuak egiteko aukera berrien zain, diskoa dute Orzaizek eta Sluchinek hori egiteko. Kontent dira emaitzarekin, eta, batez ere, Casals omentzeko pentsatu, prestatu eta gauzatutako beren proiektua burutu ahal izan dutelako.