Edurne Elizondo
Nafarroako ijitoen elkarteen Gaz Kalo federazioko kideak hasi dira "aspaldiko" asmo bat egia bilakatzen: Palabra gitana (Ijitoen hitza) izenburuko proiektua jarri dute martxan, Labrit Multimediarekin batera, zaharren memoria jaso, gorde...
Tutera Kantuz-ek duela hamabost urte hasi zuen bere bidea, azaroan. Elena Etxezarreta lehen zuzendariaren bidez egin du bat Aramendiak. Euskara kultur ondare gisa aldarrikatu nahi dute.
Amets Aranguren Arrieta
Eskuak burura eraman ditu(gu) askok eta askok duela aste pare bat-edo CUPeko diputatu izandako Quim Arrufaten inguruko berriarekin. Tipoak alderdia utzi behar izan du egotzi zaizkion jarrera eta eraso matxistak direla eta.
Amorrua, inpotentzia, tristura, dezepzioa senti daitezke, baina sorpresa? Egia esan, eta ongi pentsatuta, sorpresarik ez, eta hori bai dela tristea —nahiz eta dena frogatu gabe dagoen oraindik—. Alderdi, mugimendu, antolakunde, talde… ezkertiar eta aurrerakoietako kideek ez dute horrelakorik egiten, feminismoa dute haien borrokaren ardatzetako bat. Ja. Oso urrutira joan gabe, inguruan gertaturiko pare bat kontatuko dizkizuet, ideia egin dezazuen. Ez dut izen errealik erabiliko.
Mirenekin izan nintzen duela urte batzuk Leitzako festetan. Katalunia aldean ezaguna egin den talde batek zuen gau hartan kontzertua. Kontzertuaren ondotik haiekin pare bat trago hartu eta Mirenek taldeko tipo batekin alde egin zuen txosnagunetik. Geroago deituko zigun. Deia jaso eta Mirenek, negarrez, zegoen lekura hurbiltzeko eskatu zigun mesedez. Txortan ari zirela, tipoak kondoia kendu zuen. Bukatzean ohartu zen Miren horretaz. Tipoak barkamena eskatu eta drogatua zegoela erabili zuen aitzakia gisa. Taldeak kantu bati esker lortu du ospea: emakumearen askatasuna aldarrikatzen duen kantu bati esker. Pentsa. Kantu hori entzuten dudan bakoitzean…
Martxoaren 8ko manifestazioan Gora borroka feminista! oihuak bota eta Me tacho de macho kamiseta daraman horrek ere suntsitu zuen psikologikoki Maddalen. Hark ez zuen Maddalenekin harremanik nahi, momentu horretan ez baitzuen harremanik izan nahi inorekin. Ados. Baina, aldi berean, exijitu egiten zizkion berak ematen ez zituen zaintzak eta gaizki sentiarazten zuen neska zaintza horiek ez bermatzeagatik. Era berean, zaintza edo hurbiltasun keinu minimo bat ikusi eta halakoak botatzen zizkion: "Nik zurekin ez dut deus, ez dizut ezer zor". Sekretuki elkartu behar izaten zuten, ez zezaten tipoa Maddalenekin ikusi, zer pentsatu behar zuten berataz bestela… Koldarkeriak eta umekeriak eraman zuten tipoa beste neska batekin hastean Maddaleni "esango dizudana ez zaizu gustatuko, baina zuk behartu nauzu (…)" edo "jo paretan, eman buruarekin kolpeak edo ez dakit (…)" bezalakoak botatzera. Pantailaz bestalde, noski. Baina bera ez da matxista, e, ez du inoiz emakumezko bat jo. Hau ere ikusiko duzue denetarik aldarrikatzen.
Alardean emakumezkoen presentzia onartzetik harago doa hau dena, ez dakit batzuk jabetzen diren. Maialen Lujanbiok duela hiru urte transexualitatearen inguruan bota zituen bertso famatu horiek txalotu zituztenen artean, zenbatek txalotzen dute hori bera bertso saiotik kanpo? Uste dugunek baino gutxiagok. Bada, horrekin bezala, beste gauza askorekin. Ez, ez gara hain aurrerakoiak.
Eta bai, holako jendearen izenak ere badira zerrenda honetan. Baita espero ez ditugunak ere: Quim Arrufat, Adibidez.
Edurne Elizondo
Kezka bada, eta informazio gutxi zabaldu den sentsazioa ere bai. Hori nabarmendu dute Irurtzungo kultur etxearen kanpoko aldean bat egin dutenek. Irurtzungo bizilagunak dira anitz, eta Arakilgo eta Larraungo ibarretakoak bertze asko. Irurtzungo Pikuxar elkarteak antolatutako saiora etorri dira, Lekunberriko industrialdera gasa eramateko egin nahi duten proiektuari buruz argibide gehiago jasotzeko asmoz.
Egin nahi duten gasbideak Aralar mendilerroko basoak zeharkatuko lituzke: Irurtzun ondoko Etxeberriko kontzejutik (Arakil) Lekunberriraino, Larraungo lurrak zeharkatuz. Nasuvinsak eta Nedgyak —lehengo Gas Navarra bultzatu dute, Lekunberriko industrialdeko enpresak hornitzeko. Ekologistek "eredu desarrollista" baten adibide "argitzat" jo dute proiektua. Arakil eta Larraungo hautetsiek, berriz, alternatibak eskatu dituzte. Ez dute Aralar ukitzea nahi; Babes Bereziko Eremua da mendilerroa.
Irurtzungo kultur etxeko mahaiaren bueltan egin dute bat Sustrai Erakuntzako Martin Zelaiak, Kalaxkako Mikel Saralegik, Ondare taldeko Javier Irigoienek, Arakilgo alkate Oihana Olaberriak eta Larraungo alkate Mikel Huartek. Informazioa zabaldu eta eztabaida piztu nahi dute, "herritarren indarra batzeko".
"Udal txikiak gara; ez dugu indarrik bakarrik aritzeko egin nahi duten sarraskiaren aurka". Olaberriarenak dira hitzak. 2019an izendatu zuten Arakilgo alkate, eta, ordurako, Aralarren egin nahi duten gasbide proiektua martxan zen. "Aurreko udalbatzak jaso zuen gaia; helegitea aurkeztu zuten proiektuaren kontra, baina ez zuten onartu".
Arakilgo eta Larraungo oraingo udalek berriro aurkeztu dute proiektuaren aurkako helegitea. Erantzunaren zain dira, eta, bitartean, gasbidea martxan jartzeko egitasmoak aurrera jarraitzen du. "Urtebetez egon da geldirik, baina oraingo osasun krisia baliatu dute berriz ere martxan jartzeko. Goitik behera ari dira, herritarron iritzia kontuan hartu gabe", salatu du Olaberriak.
Udalek Plazaola nahi dute
2017. urtekoa da Lekunberrira gasa eramateko lehendabiziko proiektua; 2019koa, berriz, bigarrena. Bultzatzaileek hiru alternatiba jarri zituzten mahai gainean, baina, hasieratik, baten aldeko apustu garbia egin zuten: Aralar mendilerroaren bidezko proiektuaren alde, alegia. Bertze bide batek proposatu zuen gasa Leitzatik eramatea; eta, hirugarrenak, Plazaolaren bidea erabiltzea.
Arakil eta Larraungo alkateek azken horren alde egin dute, hain zuzen ere. "Egun dauden azpiegiturak erabiltzea da kontua, ingurumenean eragin daitekeen kaltea ahalik eta gehien murrizteko", erran du Olaberriak. "Natura da gure balio nagusia; gasbideak hondatu eginen luke", erantsi du Larraungo alkate Mikel Huartek. Gasa garraiatzeko hodia metro eta erdira egonen litzateke lur azpian sartuta. "Horretarako, zortzi metro zabal litzatekeen bide bat egin nahi dute", azaldu du Larraungo alkateak.
Huartek gaineratu du Aralar zeharkatuko lukeen proiektu batek "zentzurik ez" duela, eta ezin dela justifikatu. "Batzuen interesak jarri dituzte ingurumenaren gainetik; denon indarrak batzea behar dugu hau gelditzeko".
"Behar ote dugu?"
Lekunberriko Kalaxka talde ekologistak eta Sustrai Erakuntza fundazioak testuinguru zabalago baten barruan aztertu nahi izan dute gasbidearen proiektua. Alternatibak bilatzeko aukeraz harago jo dute, eta bertze eztabaida bat jarri dute erdigunean: "Behar ote dugu gasbide bat?", galdetu du Kalaxka taldeko kide Mikel Saralegik.
Kalaxkako kideek Lekunberriko industrialdea handitzeko asmoen aurka egin dute azken urteotan, eta asmo horrekin lotu du Saralegik, zuzenean, Aralar zulatu nahi duen gasbide proiektua. 2016an erabaki zuen Lekunberriko Udalak industrialdea berriz handitzea; hau da, gasbidea egiteko lehendabiziko proiektua aurkeztu baino urtebete lehenago. Industrialdeak 40.000 metro koadro lur gehitzea da asmoa. "Horretarako beharrik ez zen eta ez dago, ordea; industrialdean badira orube hutsak oraindik ere", azaldu du Saralegik.
2016an egindako proiektuak ez zuen jendaurrean erakusteko tramitea bete, eta bazter utzi zuten, ondorioz, Kalaxkak aurkeztutako helegiteari esker. Bigarren bat prestatu zuen Lekunberriko Udalak. "Enpresen neurrira egindako proiektu bat da; nork bere orubea eskatu du proiektu horretan. Gutxi batzuen interesak nagusitu dira, interes orokorraren gainetik", salatu du Kalaxkako Mikel Saralegik.
Lekunberriko Udalak martxoan egindako osoko bilera batean eman zion oniritzia industrialdea handitzeko azken proiektuari. Udaleko agintariek beti nabarmendu dute "bizilagunentzako enplegua" sortzeko aukera ematen duela egitasmo horrek. Udalak onartu du badirela hutsik diren orubeak, baina industrialdea handitzeko aukera defendatu du, mugitu nahi duten enpresentzat hutsik diren horiek ez direlako "erakargarriak", ezta garatu nahi dituzten proiektuentzako "egokiak" ere.
"Modu zaharrak"
Saralegirekin bat egin du Sustrai Erakuntza fundazioko kide Martin Zelaiak, eta salatu du, ingurumenari buruzko diskurtsoak aldatu arren, "lan egiteko modu zaharrek" indarrean jarraitzen dutela Nafarroan. "Trantsizio ekologikoaz mintzatzen dira agintariak; krisi klimatikoaz, eta bioaniztasuna babesteko beharraz; hori erran, baina Lekunberriko gasbidearen gisako proiektuak babesten dituzte, justifikaziorik gabe", nabarmendu du.
Izan ere, Etxeberritik Lekunberrirainoko gasbidea egiteko proiektuak jaso du jada Nafarroako Ingurumen Departamentuaren ingurumen baimena. Arakilgo eta Larraungo alkateek ezin izan dute kezka bazter utzi. Proiektuak "mehatxatutako" ondarea galtzeko aukerak anitz kezkatzen du Ondare taldeko kide Javier Irigoien ere. 2014. urtean sortu zuten, Larraunen, bailarako ondare materiala eta immateriala babesteko eta zabaltzeko asmoz. "Gure ondarea lotuta dago garenarekin; ondarearen aurka egiten dugunean, garenaren aurka egiten dugu", erran du Irigoienek. Proiektuaren inguruko eztabaida pizten jarraitzeko prest dira Ondareko kideak; Kalaxkako eta Sustrai Erakuntzakoak ere bai. Udalek herritarrei egin diete deia, lanera batzeko.
Edurne Elizondo
Oinarria sendoa ez bada, gainean duen guztia eror daiteke behera. Horregatik atera dira herritarrak karrikara, bigarren aldiz hil honetan, herrialdeko osasun etxeetako "egoera kaskarra" salatzera, eta baliabideak eskatzera. Nafarroako Osasun Plataformak deitu ditu protestara; urriko lehendabiziko asteazkenean egin zuten aurreneko elkarretaratzea, eta hilaren 21ean eta 28an eginen dituzte azkenak.
"Koronabirusaren pandemiak agerian utzi du oinarrizko arreta dela osasun sistema publikoaren arlorik ahulena", nabarmendu du Nafarroako Osasun Plataformako bozeramaile David Mendazak. Erantsi du, batetik, agerian gelditu direla 2008. urteko krisi ekonomikoaren "aitzakiarekin" egindako murrizketen ondorioak; eta, bertzetik, oraingo osasun krisiarena "baliatu" duela egungo Nafarroako Gobernuak "telefono bidezko arretaren eredua ezartzeko".
Hau da, oinarrizko arreta "sendotu beharrean, ahuldu" egin du Nafarroako Gobernuak. Neurriak hartzea premiazkoa dela erran du Mendazak, eta "behar diren baliabideak" bideratzera deitu ditu Osasun Departamentuko arduradunak: "Barrakoiak jarri behar badituzte, jar ditzatela; bikoiztu ditzatela egiturak, ahal duten neurrian; egin ditzatela bi zirkuitu ezberdin, bat COVID-19rako eta bestea gainerako gaixoentzat; sendotu dezatela oinarrizko arreta, gaixoen eta langileen segurtasuna bermatuz".
31 kontratu berri
Aurreko asteko koronabirusari buruzko datu txarrek segida izan zuten aste honen hasieran: astelehenean, ia 600 positibo izan ziren, Nafarroako Gobernuak egun horretan emandako datuen arabera. Egungo errealitatea egindako "kudeaketa txarraren" ondorio da, neurri handi batean, Nafarroako Osasun Plataformako kideen hitzetan.
Mendazak datu bat jarri du erdigunean, horren adibide: "Martxotik 670 langile berri daude Osasunbidean, baina haietako 31 baino ez dira ari oinarrizko arretan". Aztarnarien kopurua ere "behar baino apalagoa" dela salatu du Mendazak: "Adituen arabera, Nafarroan 200 behar ditugu, gutxienez, biztanle kopurua kontuan hartuta; 50 baino gutxiago izan ditugu, ordea; eta denak ez dituzte propio kontratatu: langile askok aparteko orduak egin dituzte lan hori betetzeko".
Osasun etxeetan ere plataformaren salaketarekin bat egin dute langileek. Lesakako zentroko kideek, adibidez, oharra plazaratu dute "prekaritate egoera" salatzeko. Pandemiaren eraginez, egoerak "okerrera" egin duela erantsi dute. Urriaren 1az geroztik, hain zuzen, hainbat lanpostu hutsik dituztela jakinarazi dute; Lesakan ez ezik, Beran eta Arantzan ere, bertzeak bertze, badira bete gabeko postuak.
Iruñeko Sanduzelai auzoko osasun etxean ere egoera "kaskarra" da, langileek eta herritarrek salatu dutenez. Telefono bidezko arreta "inposatu" dietela argitu nahi izan diete osasun etxeko kideek bizilagunei, hain zuzen ere. Mendazak gogoratu du UPN saiatu zela, bere garaian, telefono bidezko arretaren eredua ezartzen. 2015ean boterea galdu eta gero, "ezin izan zuen egin".
Nafarroako Osasun Plataformak argi du gakoa dela osasun sistema publikoan ezarri nahi den eredua; duela hamar urte sortu zuten plataforma hori osasunaren esparruko hamaika eragilek, eta, orduan bezala, "prebentzioa eta hezkuntza" indartzeko beharra nabarmendu dute, eta "funtsezkotzat" jo dute oinarrizko arretak zeregin horretan duen rola. Oraingo gobernua deitu dute prebentzioaren eta hezkuntzaren eredu horrekin bat egitera.
Nafarroako Gobernuko Osasun kontseilari Santos Indurainek onartu du "oinarrizko arreta hobetzeko beharra", hain zuzen ere,eta neurriak iragarri ditu Nafarroako Parlamentuan egindako agerraldian: 11 osasun etxetako harrera zerbitzuko lantaldeak sendotuko dituzte, batetik; eta, bertzetik, hemezortzi erizain eta 26 teknikari kontratatuko dituzte. Indurainek garbi erran du: "Kontratu berriekin batera, zerbitzu telematikoak eta telefono bidezkoak sendotuko ditugu".
Uxue Rey Gorraiz
Bueltan da Iruñerriko Mintzakide egitasmoa. Bueltan da euskara praktikatzeko, euskara gozatzeko eta, azken batean, euskara bizitzeko aukerak zabaltzea helburu duen programa. Berriz ere, euskaraz hitz egiteko ohitura dutenak eta mintzapraktika egin nahi dutenak bilduko ditu egitasmoak, astean behin, eta ordubeteko hitzorduetan. Pandemia dela eta, bi eredu eskainiko dituzte aurten: aurrez aurrekoa eta Internet bidezkoa. Antolatzaileen esanetan, edozein aukera hautatuta ere, euskararen ibilbidean urratsak egitea da inportanteena.
1993an lotu zitzaion bideari Mintzakide. Bagera Donostiako euskara elkarteak sortu zuen proiektua. Urteek aurrera egin ahala, Euskal Herri osora zabaldu da, eta, zehazki, hamabosgarren aldia izanen du Iruñerrian. Iragan den urtean —hau da, hamalaugarrenean—, mila lagun inguruk hartu zuten parte.
Euskaraz "eroso eta gustura" aritzeko inguruak sortzeko abiarazi zuten Mintzakide. Haren sustatzaileak ohartu ziren euskal hiztunek bazutela horren premia, eta iruditu zitzaien ez zegoela hori asetzeko tresna egokirik; "hutsune bat" zegoen, alegia. Hala azaldu du Edurne Arrizibita Mintzakide egitasmoko langileak: "Oraindik ere, askok izaten dute ezintasuna beren egunerokoan euskara praktikatzeko". Dioenez, premia hori bereziki nabarmena izaten da euskara hezkuntza formalean ikasten dutenenetzat, baina argitu du "euskaldun osoentzat ere" biziki mesedegarria dela egitasmoa. Askotan, haren iritziz, euskarak apenas izaten baitu tarterik aisialdian.
Lasaiago, ausartago
Parte hartzaileek beren beldurrak uxatzea eta lotsak alboratzea erdietsi nahi du Mintzakidek, Arrizibitaren esanetan. "Hanka sartzeko beldurra izaten dute askok, eta, horregatik, batzuk ez dira ausartzen jendearen aurrean euskaraz aritzen. Horri kontra egin nahi diogu. Azken batean, hau ez da eskola bat, lasai aritzeko aukera bat baizik".
Mintzakide programako saioetan ez dago ikaslerik eta irakaslerik, ez eta testuliburu eta arbela aurrean aritu beharrik ere. Izatez, taldeak berak erabakitzen du zertan aritu asteroko hitzorduetan, lehentasunen eta zaletasunen arabera. Euskaraz komunikatzeko gutxieneko maila izatea da parte hartzeko baldintza bakarra.
Aurten, pandemiak behartuta, taldeak txikiagoak izanen dira: bospasei lagunekoak. Betiere, arduradunek bermatu eginen dute talde guztietan egon daitezela bidelariak eta bidelagunak: euskara praktikatu eta gehiago erabili nahi duten pertsonak eta egunerokoan euskaraz aritzeko ohitura dutenak. Bi profilak batzea da haien asmoa, elkarrekin aritzeko.
Bidelaria da Ruben Gutierrez Lakuntza, orain dela hiruzpalau urtetik. Euskaltegian ikasi zuen euskara, baina gerora ohartu zen "ezinbestekoa" zitzaiola euskaraz gehiago aritzea, hizkuntzan gehiago murgiltzea. Kontatu du programak "are erakargarriago" egiten duela hizkuntzan sakontzeko prozesua, eta gaineratu du Mintzakideren funtzionatzeko erak jende anitzi laguntzen diola euskaraz "ausartago" aritzen. Batik bat, argitu du bidelaguna ez dela ikusten irakasle modura, eta zuzentzailea baino gehiago "laguntzen duen pertsona" dela, izenak adierazi gisan.
Udako etenaldiaren ondotik, zabalik da egitasmoan izen emateko epea. Internet bidez egin daiteke, Irunerrikomintzakide.eus atarian, baita webgunean adierazitako hainbat leku fisikotan ere. Aurten, arduradunek gazteak eta bidelagun gisa aritu daitezkeen pertsonak animatu nahi dituzte bereziki, profil horien beharra izaten baita nabariena azkenaldian.
Edurne Elizondo
Biktimen ondoan izan da Fernando Rey (Iruñea, 1961), Foro Sozialak Nafarroako Parlamentuan egindako saioan. Aurreko egunetan eta asteetan ere mintzatu izan da haiekin, eta entzun ditu haien esperientziak: ETAk hildako Manuel Zamarreñoren alaba Naiara Zamarreñorenak, Guardia Zibilak hildako Josu Zabalaren iloba Belen Zabalarenak, ETAk hildako Juan Mari Jauregiren alaba Maria Jauregirenak eta estatu terrorismoak hildako Iñaki Etxaberen alaba Olatz Etxaberenak. Saioak utzitako "aje emozionalak jota" mintzatu da Foro Sozialaren barruan dagoen Baketik elkarteko kide Fernando Rey; "zubi lana egin nahi duen herritar bat" da.
Bigarrenez egin duzue indarkeriaren biktimen arteko solasaldia Nafarroako Parlamentuan. Zer moduz joan da?
Pozik atera nintzen. Egia da halako aje emozional bat utzi didala saioak, biktimen esperientziak ezagutu eta entzun eta gero. Pena da halako saioak jende gutxirengana ailegatzen direla, baina, aldi berean, parlamentuaren egoitzan eginda, oihartzun sozial handiagoa dute gero hedabideetan.
Inportantea da halakoak parlamentuan egitea?
Bai, badauka garrantzia. Bilatzen da erakunde publikoek behar bezalako garrantzia ematea memoriaren auziari. Pozik gara, iaz egindako saioan baino talde gehiago izan direlako aurten. Iazkoan, PSN eta UPN gelditu ziren kanpoan.
Oraingoan, PSN egon da.
Pozgarria da. Saioa bukatu zenean, PSNko Inma Juriorekin mintzatu nintzen, eta galdetu nion ea entzun ote zuen zerbait arrarorik. Ezetz erantzun zidan, oso ongi joan zela. Esan nion mezua beti izan dela bera, baina aurrekoan ez zuten entzun nahi izan.
Zer diote biktimek?
Batetik, besteari entzun eta bestearen larruan jarri beharraz aritu dira. Bestetik, memoria inklusiboaren garrantzia nabarmendu dute. Inportantea da ETAren biktimak aintzat hartzea eta dituzten eskubide guztiak bermatzea, baina estatuaren terrorismoak edo polizia taldeek eragin dituzten biktimak bazter utzi gabe.
Biktimen arteko aitortza?
Hori oso inportantea da. Bakoitzak gatazkaren bere kontakizuna izanen du, baina, gatazka hori edonola aztertuta ere, edonola deskribatuta ere, egon gaitezen ados, behintzat, bi gauzatan: biktima guztiek dituzte eskubideak, eta biktima guztiak hartu behar dira aintzat. Giza eskubideak edozein proiekturen gainetik daude. Ez zegoen eskubiderik eta ez dago justifikaziorik ETAk egin zituen izugarrikeriak egiteko, eta ez dago eskubiderik inor torturatzeko eta estatuak inor hiltzeko.
Paco Etxeberria auzi medikuak erran izan du ETAren biktimek erakundeen aitortza jaso dutela, baina ez, ordea, herritar askorena; estatuaren indarkeriaren biktimen kasuan, kontrakoa gertatzen dela, herritarren babesa bai, baina erakundeen aitortza ez dutela jaso. Bat zatoz?
Bai. Parlamentuko saioan ere horixe esan dute batzuek, erakundeen aitortzarik ez, baina herriaren parte handi baten babesa sentitu dutela. Egin dira urrats batzuk: Eusko Jaurlaritzak aitortza egin dio Iñaki Etxaberen familiari. Pausoak eman dira, nahiz eta oraindik biktima guztiek ez duten aitortza hori jaso. Beste aldean, berriz, ETAren biktimek izan dute erakundeen aitortza, baina ez dute herritarren parte handi baten babesik izan.
Biktima guztiak ez dira prest parlamentuan egindakoaren gisako saio batean parte hartzeko. Hori baliatzen dute batzuek?
Parlamentuan argi eskatu dute biktimek: "Mesedez, ez manipulatu". Biktimek dolu prozesu bat pasatu behar dute; sentitzen duten amorrua gainditzeko prozesua luzea da, eta traba handia da prozesu horretan batzuek manipulatu nahi izatea. Bada jendea biktimen eskubide guztiak aldarrikatu, eta gai dena aurrerapausoak emateko, eta besteen sufrimenduari ere begiratzeko.
Sumatzen duzu aldaketarik?
Prozesu guztietan argi-ilunak daude. Alderdien artean izan dira aurrerapausoak: PSN parlamentuan egon izana, adibidez, inportantea da. Martin Zabalza Bake eta Bizikidetzarako zuzendaria PSNkoa da, eta elkarrizketa multilateralak bultzatzen ari da. Hori da prozesuak duen argi bat.
Eta ilunak?
Lasaitu da pixka bat giroa; arazo gutxiago dago onartzeko indarkeria adierazgarri guztiak direla baztertzekoak, baina, aldi berean, jendea urrundu egin da arazotik. Eta ez litzateke ona izanen hau ahaztea, zauriak ongi sendatu gabe. Oraindik badira arazoak. Ona da parte guztiek onartzea indarkeria erabiltzea ez zela bidezkoa izan, eta egindako mina aitortzea, baina estatuak oraindik ez du egin.
Noizbait eginen du?
Segur aski, ez du inoiz eginen. Estatuak esanen du noizbait tortura erabili duela? Gauza jakina da estatu guztiek erabili dutela. Halere, onartuko du hori Espainiak? Bere egiturak erabili dituela talde terroristak antolatzeko? Zaila ikusten dut. Eta badira bestelako arazoak ere.
Zer-nolako arazoak?
Naiara Zamarreñok aipatu ditu, adibidez, presoei egindako ongietorriak. Esan du min handia egiten diotela; ongi iruditzen zaiola egitea; normaltzat jo du maite duzun hori kartzelatik atera delako poztea eta ongietorria egitea, baina ez heroitzat hartuz. Hor bada beste problematika bat. Presoen egoera beste bat da; zergatik ez diren etxetik hurbil. Arazo horiei heldu behar zaie.
Ez enkistatzeko?
1936ko gerrarekin gertatu da bilobek egin behar izan dutela memoria jorratzeko lana. Eskuinak esan du kontu zaharrak direla, eta aurrera begiratu behar dela. Ez dugu iraganean iltzatuta gelditu behar, baina justizia egin behar da, eta izugarrikerien irakurketa kritikoa egin behar da; hurbilagokoa dugun indarkeriarekin ere bai. Aurrera egin behar dugu, bai, baina irakurketa kritiko hori eginez. Zauriak ongi itxi behar dira, eta irakurketa kritiko eta multilaterala egin.
Baketik elkartean ari zara orain; Nafarroako Gobernuan ere aritu zinen aurreko legealdian.
Hutsetik hasi behar izan genuen gobernuan. Lan ona egin zen, baina motz gelditu zen arlo askotan. Halere, nik orduan ikasi nuen administrazioa astuna dela; presio politikoak badirela, eta ausardia falta izan dela. Zuhurtziaz jokatu behar da, bai, baina uste dut gutxieneko oinarri etikoak ezartzen badira ez diegula uko egin behar. Giza eskubideak denonak badira, denonak dira; berdin du biktima hori biktimario ere izan bada. Nik beti izan dut amets herri honen bakea, justizia eta askatasuna. Saiatu naiz inplikatzen; zubi lana egin nahi duen herritar bat naiz.
Lohizune Amatria
Polemika interesatu" bat ekarri nahi dut mahai gainera. Eraso sexisten aurkako hiriko sarreretako panelak kentzeko "erabakirik" ez dagoela esan du Enrique Maia Iruñeko alkateak. Ados, erabakirik ez dute hartu. Ukatuko lukeen arren, ordea, argi eta garbi erakutsi du alkateak kartelak kentzeko nahia badutela. Beharra ikusten dutela.
Kartel horietan idatzita dagoena "begi-bistakoa" dela esan dute, argudiatzeko kartelek "ez dutela zentzurik" edo "kentzea litzatekeela egokiena". Baina ez da hori benetako arrazoia. Maia alkateak garbiago erakutsi zuen eskuinak gaiarekiko duen jarrera kazetariek aferari buruz galdetu ziotenean. Haren ustez, herritar asko "suminduta" daude kartelekin, "eraso sexistei buruz hitz egitea baita Iruñeaz jasotzen den lehen irudia". Hortxe arazoa: irudia, esanen dutena.
Tamalez, gizarte honetan izendatzen ez dena ez da ikusten, eta ikusten ez dena ez da existitzen.
Ikusaraz dezagun, bada.
Espainiako Estatuan bizi diren 16 urte edo gehiagoko emakumeen %57,3k indarkeria matxistaren bat pairatu dute inoiz. Irail hasierako albistea da, Espainiako Gobernuaren Ordezkaritzak egindako Emakumeen aurkako indarkeriaren inkesta-ren emaitzak biltzen dituena. Bi emakumetik batek jasan du inoiz. Bitik batek. Ez gara intzidentziak alderatzen jarriko, baina nabarmentzeko moduko pandemia dela erakusten duelakoan naiz.
"Bere adineko beste edozein emakumek bezala", emakumeak erre egiten zuela, parrandan ateratzen zela eta lagunekin kafea hartzen zuela leporatu zion 2016ko sanferminetako talde bortxaketagatik zigortutako gizonetako batek biktimari auzitegian. Argazkiak egin zizkion detektibe agentzia batek uda hartan, eta, nahiz eta auziko epaimahaiak horiek frogatzat ez onartu, gehienen eskuetara iritsi ziren. Orain, emakumearen "bizimodu normala" erretratatzea, biktima zelatatzea, ez dela delitua ebatzi du justiziak.
Urriko albistea da. Bortxatzen gaituzte eta nola jokatu beharko genukeen esaten digute. Emakumeen giza eskubideak urratzen dituena baino, biktima da behin eta berriz epaitua dena, auzitegietan, kalean eta hedabideetan. Udako datuak eman berri ditu Foruzaingoak. Iazko datuekin alderatuta, erdira murriztu dira sexu erasoen salaketak. Testuingururik gabe irakurrita, pozteko moduko albistea dirudi. Baina salatu ez izanak ez du esan nahi erasoa gertatu ez denik. Koronabirusaren pandemia hasi zenetik, etxean egoteko gomendioa jasotzen ari gara, etengabe; eta badakigu etxea ez dela leku segurua guztientzat. Itxialdia bitartean, adituek ohartarazi zuten emakume asko tratu txarrak ematen dizkieten gizonekin itxita zeudela eta zaildu egin zitzaiela laguntza eskatzeko modua. Orain ere hala izanen delakoan naiz, baina honi buruz ez da hitz egiten.
Eta, bitartean, Maiak dio "hiritar arruntarentzat" gaindituta dagoela Iruñea eraso sexistarik gabeko hiria dela esan behar izatea. Ez omen naiz ni "hiritar arrunta", beraz. Eta, benetan, eskuinak hitzari ezarri dion adierarekin bada, ez dut izan nahi normala.
Edurne Elizondo
Kalean egon nahi nuen, borroka egiten zutenekin". Horixe erran zuen Joxe Lacalle Uharte argazkilariak (Etxauri, 1951), Memorias de Lacalle (Txalaparta, 2017) bere aurreneko liburua aurkeztu zuenean. Eta hori egin du beti: kalean egon, borroka egiten dutenekin. Egin eta Euskaldunon Egunkaria hedabideetan kontatu zituen borroka horiek, prentsa argazkilaria izan zen garaian, eta, orain, erretiroa hartuta, bere bigarren liburuan jaso ditu: Si te mandan una carta kaleratu berri du Txalapartarekin, intsumisioaren aldeko kanpainari buruz.
Argazkilari "desobediente" baten kronika da Lacallek intsumisioaren inguruan osatu duena. 1989. urtean hasi zen derrigorrezko soldaduskaren aurkako kanpaina, eta 2001eko martxoan amaitu zen, Espainiako Gobernuak zerbitzu militarra bertan behera uzteko dekretua sinatu zuenean. 1988koa da Lacallek liburuan jasotako lehenengo irudia, eta 2000. urtekoa, berriz, azkena. Argazkilariak karrikan jarraitu zituen intsumisoek urte horietan egindako urratsak, eta irudi bilakatu zituen.
"Hasieratik egin nuen bat haien aldarrikapenekin. Borroka karrikara eraman zuten, eta irudimena baliatuz, lortu zuten helburua betetzea", erran du Lacallek. 1970eko hamarkadaren hasieran deitu zuten argazkilaria soldaduska egitera, eta lau hilabetez egon zen kuartelean, Irunen (Gipuzkoa). "Bizkarra gaizki nuen, beti oinazeak jota, eta etxera bidali ninduten, azkenean". Garai hartan, Jehovaren Lekukoak ziren, batez ere, armadari uko egiten ziotenak, erlijioarekin lotutako arrazoiengatik. "Kuartelean, behin, hainbat gazte sartu zituzten ziegan, uniformea jantzi nahi izan ez zutelako. Jehovaren Lekukoak ziren. Ni bidali ninduten ziega zaintzera, eta sarjentuak erran zidan: 'Ihes egiten saiatzen badira, bota bi tiro'. Horixe izan zen nik armadarekin izan nuen esperientzia".
Soldaduska "gizon bilakatzeko" urratsa zen Lacalleren gazte garaian. "Izugarria zen. Nik ez nuen egin nahi, baina ez zen erraza uko egitea". Horregatik, militarren aurkako kanpaina hasi zenean, txalotu egin zuen gazteen ekimena.
Kontzientzia eragozpenaren aldeko ekintzaile talde baten protesta izan zen Lacallek soldaduskaren aurkako mugimenduaren testuinguruan jorratu zuen lehendabizikoa. "Aizoaingo kuartelean egin zuten, Espainiako armadaren egunean. Harrituta gelditu nintzen harat joan eta militarrak ikusi nituenean haurrei metrailetak nola erabili irakasten. Lauzpabost gazte sartu ziren, eta armadaren aurkako eskuorriak bota zituzten. Atxilotuta eraman zituzten, eta ni ere bai".
Intsumisoek Aizoainen egindako bertze protesta bat gogoan du Lacallek, militarrek bere lankide bati besoa hautsi ziotelako: "Ez zegoen ospitalera eramateko modurik, ez ziguten uzten. Hurrengo egunean, argazkilariok karrikan salatu genuen gertatutakoa; besoa hautsita atera zen lankideak ezin izan zuen hori egin, lana galtzeko mehatxua egin baitzioten".
Artxiboa digitalizatzen
Egun hartako argazkirik ez du Lacallek. "Karreteak kendu zizkidaten". Intsumisioari buruz, halere, ehunka irudi ditu gordeta. Erretiroa hartu zuenean, beti paperean egindako argazkien negatiboak digitalizatzen hasi zen, eta lan horren lehen emaitza izan zen 2017an kaleratutako Memorias de Lacalle.
Bere artxiboa digital bilakatzeko lanean murgilduta jarraitzen du Lacallek. 2018an, intsumisioaren aldeko mugimendua jarri zuen erdigunean, eta jasotako uztaren emaitza da oraingo Si te mandan una carta. Haren argazkiekin batera, intsumisioaren alde aritu zirenen testuak jaso ditu lanak. Tartean dira Toñin De la Cuesta intsumiso ohiaren hitzak. Kojon Prieto y los Huajolotes taldeko kide ohia ere bada De la Cuesta, eta talde horren kantak eman dio izena Lacalleren liburuari. "Behin Sarasate pasealekuan aritu ziren kantatzen", oroitu du. Manifestazioetako leloak ere gogoan dauzka Lacallek, eta ezin izan dio eutsi tentazioari: "Intsumisoak aurrera!", abesten hasi da.
Gazteen hamaika ekintzaren lekuko izan zen argazkilaria. Eta gertutik jarraitu zituen, halaber, intsumisoen alde haien lagunek eta senideek egindako urratsak. Sortu zituzten babes sareetan emakumeek bete zuten rola nabarmendu du. Liburuan ere hartu dute hitza. Hitzaurrea, adibidez, intsumisoen abokatu izandako Patricia Morenok sinatu du; eta liburu barruko orrietan jasota daude, bertzalde, Argiñe Salanuevaren hitzak. Unai Salanueva intsumisoaren arreba da. Espetxera itzuli behar zuenean, bere buruaz bertze egin zuen gazteak, 1997. urtean.
Kartzela, borroka gune
Iruñeko espetxe zaharra izan zen intsumisioaren aldeko mugimenduaren jokaleku nagusietako bat Nafarroan, han itxi baitzituzten derrigorrezko soldaduskari eta haren ordezko zerbitzuari uko egin zioten gazte anitz. Kartzela barruan ez zioten lan egiteari utzi, halere, eta, autoritarismoaren kontrako jarrera batetik, beren jarduera politikoari segida eman zioten, espetxean ere. Aldarrikapenerako toki bilakatu zuten, egin eta erakutsi zituzten pankarten bidez, bertzeak bertze; kanpoan, berriz, senideen astean behineko elkarretaratzeek eutsi zioten intsumisioaren aldeko borrokari.
Espetxe barrukoak eta kanpokoak argazki bilakatu zituen Lacallek. "Garai hartan, auzitegiaren eraikin berria egiten ari ziren, eta han sartzen nintzen, kartzelako patioan ziren intsumisoen argazkiak egitera; azkenean, harrapatu ninduten, eta zinpeko guardak jarri zituzten", gogoratu du. Ondoko etxe batean aurkitu zuen behatoki berria Lacallek.
Espetxeko atarian, halaber, kanpaina osoko unerik gogorrenetako bat gertatu zitzaion argazkilariari, 1993an. "Atean intsumisoen aldekoak zeuden pankarta batekin; auto bat pasatu zen aurretik, ziztu bizian; gelditu, eta pistola eskuan zuela atera zen barrutik gizon bat. Polizia zen, eta tiro egiten hasi zen".
Serio jarri da Lacalle ordukoak oroitu dituenean. "Sekulakoa izan zen; tiro egiten hasi zen! Bertze argazkilariak korrika joan ziren. Gero ni zergatik gelditu ote nintzen galdetu zidaten, eta garbi erantzun nien: gelditu izan ez banintz, ez legoke une horretako argazkirik". Liburuan jaso ditu argazkilariak egun horretako tentsioa islatzen duten irudiak. "Robert Caparen jarraitzailea naiz ni ezizen horrekin egin zuten lan Gerda Taro eta Ende Erno Friedman argazkilariek; haren esaldi bat nire egin dut beti: argazkia behar bezain ona ez izateko arrazoia dela behar bezain hurbil ez egotea".
Liburuak aukera eman dio Lacalleri karrikan intsumisoen ondoan egindako argazkiei bertze modu batera so egiteko. Militarismoaren aurka ari ziren gazteen borrokaren eta garaipenaren kronika osatu ahal izan du, denborak eman dion ikuspuntuari esker. Ordukoak gorde ditu, baina zabaltzen jarraitzeko: "Duela urte anitz egindako argazkiek bide berri bat hasi dute, nolabait erranda". Intsumisioa irudi bilakatu du Lacallek. "Ezin zuen bertzela izan; ni ere argazkilari intsumiso bat izan naiz beti", nabarmendu du argazkilariak. Asteburuan aurkeztu zuen liburua, Gazteluko plazako azokan; bere irudien atzekoak kontatzen jarraitzeko irrikan da.
Edurne Elizondo
Eztabaida piztu du Nafarroako Gobernuaren Ingurumen Departamentuko arduradunen kudeaketak, Gurelur talde ekologistak salatu baitu administrazioak azkonarrak hiltzeko baimenak eman dituela. Zehazki, Orbaitzetan, bost azkonar akabatzeko ...