Antzerkigintza, gorputzaren bidetik
Ira 25, 20202020-09-25Albisteak, gaiak, Nafarroa0

Antzerkigintza, gorputzaren bidetik

Edurne Elizondo

Hiru ikasle lehenengo urtean; sei bigarrenean; gero, hamalau, eta, orain, sei urte joan eta gero, hamaika talde, goiz eta arratsaldez. Urratsez urrats egin du bere bidea Iruñeko Teatrolari antzerki eskolak: aurretik egindakoa sendotuz bertze pauso bat eman baino lehen. Azken urratsa eta orain arteko nagusia urrian eginen dute eskolako lantaldea osatzen duten hamar profesionalek: arte eszenikoen gradu propioa jarriko dute martxan.

"Orain bai, orain gure gradua eskaintzeko moduan gaude". Hori nabarmendu du eskolako zuzendari Javier Alvarok. Madrildik etorri zen Nafarroara, 2013. urtean. Arte dramatikoko ikasketak egin zituen han, eta oholtza gainean jarraitu nahi izan du, Iruñean ere. Eskolak ematen hasi zen 2014an. "Orduan Jarautan ginen; baina espazioa txiki gelditu zitzaigun, eta Arrotxapera mugitu ginen", gogoratu du. Errotazar karrikan izan zuten Arrotxapeko lehen egoitza, eta Maiteminduen pasealekuko 33an dira orain, 2018az geroztik. Dena prest dute graduko ikasle berriak eta orain arteko eskoletakoak hartzeko.

"Koronabirusak ekarri digun egoerara moldatu behar izan dugu, baina lanean hasteko irrikan gara", azaldu du eskolako kide Maialen Sanchezek. Erantsi du azken urte luzea eman dutela Teatrolariko arduradunek beren gradua prestatzen: "Ez da erraza izan, baina lortu dugu lan egiteko modu bat garatzea denon artean; gure graduaren atzean bada proiektu bat, bada aurretik egindako lan sakon bat".

Baliabideak eman

Lan egiteko modu horrek badu ezaugarri nagusi berezi bat: Teatrolari eskolako kideek gorputza jarri nahi izan dute ikasketa prozesu osoaren erdigunean. "Hitzari baino, ekintzari ematen diogu garrantzia, mugimenduari", zehaztu du Alvarok. Gorputz adierazpena, ahotsa, dantza, bat-batekotasuna, kamera, historia, clown saioak eta bertze jorratu eta eginen dituzte eskolako aretoetan. "Helburua ez da ikasleek guk errandako testua antzeztea; helburua da interpretatzeko eta nahi badute profesional bilakatzeko behar dituzten baliabideak haien esku jartzea, eta elkarlanean aritzea", erran du eskolako zuzendariak.

Teatrolari eskolako kideek nahi dute oholtza gainera igo nahi dutenen bidelagun izan, finean, eta hori lortzeko garatu dute lau urteko beren gradua; lehendabiziko ikasturtearen helburu nagusia da ikasleek beren gorputza ongi ezagutzea. "Gorputza baita aktoreon lan tresna", erran du Alvarok. Bigarren eta hirugarren urteetan lortuko dute ikasleek arlo bateko zein bertzeko formakuntza; eta, laugarrenean, berriz, ikasleak lan munduarekin lotzeko zubi lana egin nahi du eskolak. "Tresnak eman nahi dizkiegu dei baten zain gera ez daitezen; asmoa da baliabideak izatea beren proiektuak garatzen hasteko", erantsi du zuzendariak.

Alvarok nabarmendu du Nafarroan "kultura anitz" kontsumitzen dela, eta antzerkigintzaren arloan ere "mugimendu handia" dela. "Federazioan 44 talde amateur daude; sekulakoa da".

Ikuspuntua zabaldu

Herrialdeko aretoek egiten duten eskaintzari buruz, Alvarok erantsi du falta dela "ikuspuntua zabaltzea; hitza oinarri duen antzerkigintzaz harago jotzea". Oholtzan egoteko profesionalak trebatzeko hiru eskola daude Iruñean, eta hori "ontzat" jo du Alvarok: "Badugu elkarlana, eta polita da nork bere bidea egitea, ikasleek nahi dutena hauta dezaten". Teatrolarirekin batera, Nafarroako Antzerki Eskola eta Laura Laiglesiaren Butaca 78 eskola ari dira herrialdeko aktoreak trebatzen. "Nork bere ezaugarriak ditu, eta ez diogu elkarri trabarik egiten; alderantziz", berretsi dute eskolako arduradunek.

Arrotxapeko Teatrolari eskolako gelak hasi dira betetzen, bertzeak bertze haurrentzat prestatutako ikastaroen eskutik. Aurtengo ikasturtean, lehen aldiz, dantza eskolak euskaraz ere har daitezke zentroan. Gradua ere ele bitan ematea hartu dute xede.

Herriko zaharren gurpilean
Ira 25, 20202020-09-24Albisteak, gaiak, Gizartea, Nafarroa0

Herriko zaharren gurpilean

Edurne Elizondo

Toño Peña duela 22 urte ailegatu zen Corellara, eta, lehenengo egunetik, atentzioa eman zion herriko zahar gehienak ibiltzen zirela bizikleta gainean. "Batez ere, emakumeak", zehaztu du. Corellako Bizikletazaleak taldeko kidea da Peña. Duela hamabost urte sortu zuten, herriko zaharrek markatutako bidetik aurrera egiteko asmoz. Bizikletaren alde ari dira geroztik, karrikan dagokien espazioa eskatzeko.

Bizikleten aldeko apustuak gora egin du koronabirusaren pandemiak eragindako osasun krisiak eztanda egin zuenetik. "Alternatiba merke eta erosoa da", erran du Peñak. Nafarroako Gobernuak ere egin ditu urrats batzuk bizikletaren erabilera sustatzeko, oraingo egoera kontuan hartuta. Itxialdia amaitu bezain pronto, hain zuzen, Nafarroako Gobernuko Garraio Zuzendaritza Nagusiko arduradunek bilera bat egin zuten Corellako Bizikletazaleak taldearekin eta Erriberako bertze hainbat kolektiborekin, herritarren proposamenak eta iritziak jasotzeko asmoz. Lan horren ondorioz, kanpaina bat prestatu du gobernuak orain: 50 euroren laguntzak banatuko ditu, hondatuta edo aspaldi erabili gabe dauden bizikletak konpontzeko. Urriaren 6an jarriko dute martxan.

Gobernuaren asmoa da hirian eta udalerrietan bizikleten erabilera sustatzea. Gaur egun, herritarren %2k baliatzen dute, egunero. Kopuru horrek gora egitea lortu nahi du Garraio Zuzendaritza Nagusiak.

Txangoak, tailerrak, saria

Corellako Bizikletazaleak taldeko kideek helburu bera izan dute ardatz martxan jarri zirenetik, eta ez dira lan hori egiten ari diren bakarrak Erriberan: 2015etik, Recicleta kolektiboa ere ari da urratsak egiten bizikletaren erabileraren alde. "Hainbat taldek egin dugu bat kolektiboan, eskualdean mugikortasun iraunkorra bultzatzeko asmoz", azaldu du Abel del Rey Recicletako kideak.

Helburu berarekin, baina nor bere bidetik ari da. Corellako Bizikletazaleak taldeko kideek ez dute ahaztu nahi izan herriko zaharrenen ereduari so bururatu zitzaiela taldea martxan jartzea, eta herriko zahar horiek kontuan dituzte antolatzen dituzten ekinaldi anitzetan. Bizitza oso bat bizikletan izenburuko sariarekin, adibidez, herrian alde batetik bertzera mugitzeko beti bizikleta erabili izan duten adineko pertsona horiek omentzen dituzte, urtero. Eta bizikletaz mugitzeko gai ez direnentzat, berriz, zerbitzu berezi bat dute, asteburuetan: taldeko kideek gidatutako trizikloak baliatzen dituzte herriko zaharrak goiz osoko paseo batera eramateko. Asteburuko irteerak eta egun bateko txangoak ere egiten dituzte Bizikletazaleak taldeko kideek, bai eta bizikletak konpontzen ikasteko tailerrak ere.

Bizikletak konpontzea da Recicleta taldeko kideen jardueraren oinarri, hain zuzen ere. "Hasieratik, gure asmo nagusia izan da etxean erabili gabe ditugun bizikletak martxan jartzea", azaldu du Del Reyk. Bizikleta zaharrak jaso, eta konpondu eta gero banatu egiten dituzte.

Bizikleta horiek "segurtasunez" erabili ahal izatea ere badute helburu. Azken urteotan egindako urratsei esker, hain zuzen ere, Tuteran gora egin du hirian dituzten bidegorrien kopuruak, eta bide horien arteko loturak ere prestatu dituzte, erdigunean.

Egindako urratsak eta udalaren jarrera eskertu du Del Reyk, baina nabarmendu du lan handia dagoela egiteko, oraindik ere. Corellako Toño Peñak ere argi du administrazioak pausoak ematen jarraitu behar duela, bizikletek gero eta toki gehiago izan dezaten. "Eta horretarako, noski, autoak galdu egin beharko luke egun karrikan duen nagusitasuna". Ez da lan erraza hori lortzea, ordea, Peñaren ustez: "Autoaren industriak pisu handia du".

Recicleta kolektiboan diren taldeetako bat da Erriberako Ekologistak Martxan, eta talde horretako bozeramaile Eduardo Navascuesek ere salatu du Nafarroako Gobernua "behar baino urrats gutxiago" egiten ari dela. "Ongi dago bizikletak konpontzeko laguntzak ematea, baina ez da nahikoa: 50.000 euro baino ez dute gastatuko. Bitartean, Nafarroako ubidea sustatzen jarraitzen dute. Hori bai ez dela jasangarria".

“Mezuak hobeki aditzen dira melodia batek lagunduta”
Ira 25, 20202024-02-02Elkarrizketa, Elkarrizketak0

“Mezuak hobeki aditzen dira melodia batek lagunduta”

Uxue Rey Gorraiz

Barrenak husteko eta oroitzeko. Horretarako sortu zuen Nekane Ibero musikariak (Iruñea, 1996) Habitación 40 kantua. Alzheimerraz mintzo da bertan. Izan ere, Iberori joan den urtean hil zitzaion amona, gaitz hori zuela. Bizipenetatik abiatuta, apirilean kaleratu zuen kantua, eta, orain, Recuérdame. El principio de la desconexión dokumentalaren parte da haren lana. Bartzelonan estreinatu zuten, astelehenean: gaur, Noaingo Kultur Etxean izanen da. Abestu eginen du Iberok. Astelehenean izan zen Alzheimerraren Nazioarteko Eguna.

Zerk bultzatu zintuen alzheimerraz kantua sortzera?

Gertatzen ari zitzaidana kontatu beharra nuen, nolabait. Premia horrek bultzatuta sortu nuen abestia. Hasieran, uste nuen kontatzen nuen istorioa nirea bakarrik zela, nire arazoa zela soilik. Gero ohartu naiz ez dela horrela inondik inora: askok eta askok bizi dute nik bizi izan dudana. Are gehiago, esanen nuke mundu guztiak duela alzheimerra duen edo izan duen ezagun bat inguruan. Jende asko identifikatua sentitu da kantuko hitzekin, eta hori sentitzea oso polita izan da.

Nolakoa izan zen sorkuntza prozesua?

Aurretik ere buruan nuen horretaz hitz eginen zuen abesti bat sortzea, baina, egia esateko, ustekabean sortu nuen, arratsalde bakarrean. Etxean nintzen, ospitalera joan baino lehenago, gertatzen ari zenari buruz hausnartzen, eta, ohartzerako, sortua nuen ia osorik. Barrenak hustu nituen, eta lasaitu egin nintzen idatzi eta berehala.

Zer da kantuan kontatzen duzuna zehazki?

Amonaren istorioaz ari naiz, baina batez ere deskribatzen dut nola sentitzen den gaixoa zaintzen duena. Horretan jarri nahi nuen fokua: zaintzailearengan. Pertsona horren zeregina biziki inportantea da, eta, aldi berean, oso gogorra. Nik oso hurbiletik ikusi nuen, nire ama eta izebak halaxe izan zirelako, eta garrantzitsua iruditzen zait alde hori nolakoa den kontatzea.

Ezkutuan gelditu ohi da?

Bai, hala uste dut. Horregatik nahi nuen ikusarazi. Denok dakigu gaitza gutxi gorabehera nolakoa den. Hau da, badakigu gaixotasunak zer ondorio dakartzan pairatzen duen pertsonarengan: oroimenari egiten dio kalte, eta gaixorik dagoenak gauzak ahazten ditu, gero eta gehiago, ia dena ahazteraino. Hori jakina da, baina orokorrean ez gara ohartzen zaintzaileak sufritzen duenaz. Azken batean, alzheimerra duen pertsona une batetik aurrera ez da gai izaten inguruan gertatzen ari denaz ohartzeko, baina hurbilekoak bai, eta oso mingarria da. Sintomak pixkanaka nola larritzen diren ikusten dugu, egunez egun.

Zuri zertan lagundu dizu abestiak?

Barrenean nuena oihukatzeko balio izan dit, hasieran batez ere. Orain, jendaurrean kantatzen dudan bakoitzean, sentitzen dut zerbait gehiago askatzen dudala. Emozioak ez dira lehen aldietakoen berdinak; aldatu egin dira.

Eboluzionatu egin du abestiaren esanahiak?

Behin kantua publiko bihurtuta, denona bihurtzen da, eta, aldi berean, inorena ere ez. Mezua partekatu egiten duzu, eta, niretzat behintzat, katarsi bat izan da. Kantatzen dudan bakoitzean, zauria sendatzen joaten da, eta orbaintzen.

Musika sendagai eraginkorra izan daiteke, beraz.

Bai, eta ez horrelakoetarako bakarrik. Ikerketek erakutsi dute musikak asko laguntzen diela alzheimerra duten gaixoei. Nire amonarengan oso argi ikusi nuen,eta, gaitz honetatik harago, beste gaixotasun batzuentzat ere oso tratamendu ona da musika.

Musikoterapia gehiago sustatu beharko litzateke, orduan?

Bai. San Juan de Dios ospitalean eskaintzen dute batzuetan. Zoritxarrez, nire amonak ezin izan zuen horrelakoetan parte hartu, baina bai, zalantzarik gabe, komeni litzateke gehiagotan izatea.

Alzheimerrari buruzko dokumental batean entzun daiteke zure abestia. Nola ailegatu da?

Sarean publikatu nuen, eta oso harrera ona izan zuen. Ez nuen halakorik espero. Bartzelonatik deitu zidaten, esanez asko gustatu zitzaiela, eta galdetu zidaten ea dokumentalean parte hartu nahi nuen. Pozik esan nien baietz, ikusi nuelako helburu bera genuela; hain zuzen ere, azaltzea alzheimerraren errealitatea zein den. Izan ere, gauza askori ez diegu erreparatzen.

Jendartea ez dago aski sentsibilizatuta gaixotasunarekin?

Egon badago, baina premiazkoa da gehiago jakitea eta sakontzea. Sentsibilizazioak orokorragoa izan behar du, esparru guztietara zabaldua.

Apiriletik gaur arte, sortu dituzu kantu gehiago, eta denek dute aldarrikapen mezuren bat.

Sor nitzakeen kantuak maitasunari buruzkoak, eta, izatez, horrelakoak ere egiten ditut, baina uste dut jendeak ez duela horrelako mezu gehiagoren beharrik. Ordea, gai sozialak argitara ateratzea premiazkoagoa ikusten dut. Feminismoa zen nagusi maiatzean kaleratu nuen abestian, eta, berriki, beste bat ere atera dut: beloari buruz mintzo naiz horretan, eta islamofobiaren gaia jorratzen dut haren bidez.

Musika bozgorailu ona da?

Bai, zalantzarik gabe; bozgorailurik indartsuenetarikoa da. Mezuak hobeki aditzen dira melodia batek lagunduta.

Iritzia: Eusko gudariak gara?
Ira 25, 20202020-09-24Albisteak, Iritzia, Nafarroa0

Iritzia: Eusko gudariak gara?

Amets Aranguren Arrieta

Omenaldi politiko batean izan naiz berriki. Izan naiz eta parte hartu dut, nire aletxoa jarri diot omenaldiari. Nahi izan dudalako. Hitzartzeak, agurra, bideo bat, pare bat kantu eta krabelinak. Tradizio den gisan, azken hitzartzea Eusko gudariak ereserkiaren lehen hitzekin bukatu da. Publikoak heldu dio kantuari, ukabilak gora:

Eusko gudariak gara Euskadi askatzeko

gerturik daukagu odola bere aldez emateko.

Irrintzi bat entzun da mendi tontorrean,

goazen gudari danok ikurrina(re)n atzean.

Eusko gudariak gara Euskadi askatzeko? Bueno. Baina gerturik daukagu odola bere aldez emateko? Bai? Mmm… Ez dakit nik. Estrofa honek beti sentiarazi izan dizkit sentimendu kontrajarriak. Ulertzen dut adin bateko jendeak sentitzea, kantatzea eta epikotasun horrek, hein batean, belaunaldi oso bat (eta belaunaldi horretatik kanpoko beste batzuk ere) hunkitu ahal izatea. Hala ere, nostalgiatik eta malenkoniatik kantatua dela ulertzen dut, eta errespetatzen dudan arren, ez diot gaurkotasunik ikusten. Eta honekin ez diot aferari garrantzirik kendu nahi, ez dut esan nahi kantatu behar ez denik. Baina iruditzen zait ereserki honek duela urte batzuk komunitate bat trinkotu, indartu eta hunkitzeko zuen indarra ez duela gaur egungo komunitate horretan bertan (ez gehiengo handi batengan, bederen). Esaldi batean, ez dut erabat sinisten 2020an 16 urteko gazte bat hori kantatzen.

"Zalantza dut, euskal komunitateaz ari bagara, edo Euskal Herriaz proiektu politiko bezala, bakarrik ote garen ikurrin bat, lauburu bat eta aurresku bat. Edo trikiti bat edo... jarri nahi dituzun hitz guztiak. Eta hori ere bagara. Baina subjektu politiko bezala, iruditzen zait sinbologiaren eta iruditeriaren berrosatze bat beharrezkoa dela. Nik kezka hori dut, eta konpartitzen dut, baina ez diot soluziorik aurkitu. Ez dut makilatxo magikorik". Oier Zuñiga aktore eta margolariak Argia aldizkarian aipaturiko honen ildotik ari naiz edo behintzat, horrela interpretatu nituen nik bere hitzak. Badakigu kantatzen duen herria ez dela inoiz hilko, baina herri horretako sinbologia eta iruditeriaren berrosatze horri ekiten ez badiogu eta egungo jendartearen gehiengoarekin bat egiten ez badu, bidean geratuko direla zenbait gauza, ereserki hau tarteko.

Eta bai, badakit, letrari erreparatu gabe ere kantuak berak baduela zentzu sinbolikoa, tontakeria dela agian letran zentratu eta literalki hartzea. Baina, aldi berean, ez nau eroso sentiarazten eta ez diot zentzu handirik ikusten egungo gizartean (nire ustez, betiere) zentzurik ez duen kantu bat mantentzeari. Eta nago ez naizela bakarra. Honekin ez naiz egin behar dena ala egin behar ez dena esaten ari. Labana hartu eta meloi handi honi lehen zirrikitua ireki nahi diot, besterik ez.

Oier Zuñigak bezala, nik ere ez dut makilatxo magikorik eta ez dut proposamenik (oraingoz). Eta badakit, alternatibarik ezean, dagoena kritikatzea ez dela txukunegia, egiten denak balio duela, alegia. Beraz, honaino gaurkoz.

Moztuta ere hiltzen ez den lilia
Ira 18, 20202020-09-17Albisteak, Asteko Gaiak, Gizartea, Nafarroa0

Moztuta ere hiltzen ez den lilia

Edurne Elizondo

Memoria historikoak Josefina Lambertoren aurpegia du Nafarroan: moztuta ere hiltzen ez den mendiko lilia. Hezur-haragizko memoria da harena: memoria bizia; oroitu, egin eta eragin nahi duen memoria; oroitu eta justizia eskatzen duena. Josefinak Vicente Lamberto zuen aita; Maravillas, berriz, ahizpa. Biak eraman eta hil egin zituzten falangistek, 1936ko abuztuan. Familiaren historia bere egin du Lambertok, eta Virginia Senosiain eta Juan Luis Napal zinemagileek Florecica (Loretxo) dokumentalean jaso dute orain. Atzo aurkeztu zuten, Iruñean.

"Kontatu, zabaldu, ez ahaztu". Bertzerik ez die eskatu Josefina Lambertok bere bizitzari buruzko laneko egileei. Bertzerik ez du egin hark, 1936ko abuztuaren 15ean senideak ondotik indarrez eraman zizkiotenetik. 1929. urtean sortu zen Josefina Lamberto, Larragan; zazpi urte bertzerik ez zituen 1936ko abuztu hartan, baina, hala eta guztiz ere, inoiz ez du ahaztu: "Etxeko atea jo zuten goizeko ordu bietan. Ama koitaduak ez zuen atea ireki beste erremediorik izan. Hala, gizon horiek metrailetak eskuetan zituztela sartu ziren etxean, eta zuzenean aitaren bila joan ziren".

2014. urteko uztailean, Josefina Lambertok Berria egunkariko orrietan kontatu zuen falangistek aitari eta ahizpari zer egin zieten: "Maravillasek 14 urte zituen, eta bazekien herrian ordurako pertsona asko desagertuak zirela. Hori zela eta, falangistei eskatu zien haiekin eramateko, gure aitari zer egiten zioten jakiteko, eta haren arrastoa ez galtzeko. Eraman bai, baina bueltan ekarri ez. Ez genuen ezer gehiago jakin haietaz".

Bilatu eta bilatu, baina Josefinak ezin izan ditu aurkitu Vicente eta Maravillas Lambertoren gorpuzkiak. "Antza denez, aita Ibirikura eraman zuten. Ingurune guztia induskatu zuten, baina ezer ere ez. Ahizpari dagokionez, herritar batek esan zigun behin animaliak bazkatzera eraman zituela eta, gauean haien bila joan zenean, hilotz usaina sumatu zuela. Hara hurbildu, eta gorpu bat ikusi omen zuen, guztiz desitxuratua; txakurrek janda. Gainera, ordurako erabat usteldua zegoen, eta erre egin ei zuten".

Latza eta gordina da Lambertoren kontakizuna. Eta latzak eta ezin adierazgarriagoak dira Florecica lanean jaso dituzten haren isiluneak ere. "Izugarri ukitu naute Josefinaren isilune horiek; hainbat segundoz gelditzen zen begirada galduta, auskalo zein oroitzapenera iltzatuta", nabarmendu du Virginia Senosiain egileak.

"Oparitzat" jo du Lambertoren testigantza jasotzeko aukera eduki izana, eta zehaztu du errepresioaren inguruko Insurgencia (Insurgentzia) dokumentalerako egindako elkarrizketa izan dela Lambertori buruzko lanaren abiapuntua: "Sei-zazpi minutuko elkarrizketa egitera joan, eta ordu eta erdiko solasaldia oparitu zigun Josefinak".

Solasaldi horretan, Josefina Lambertok aitaren eta ahizparen bozgorailu izan nahi zuen: egin zietena kontatu, denek jakin eta eta inork ez dezan ahaztu. Senosiainek eta Napalek, baina, Josefina Lamberto ere jarri nahi izan dute erdigunean: errepresiorik gordinena sufritu zuelako, baina, samin eta arantza guztien gainetik, "memoria bizi" eta "benetako ekintzaile" bilakatu delako. "Merezi du aitortza", erran du Napalek.

Senosiainek nabarmendu nahi izan du Lambertok elkartasunerako izan duen gaitasuna. "Bide ezin gogorragoa egin du haur bat zenetik, baina, hala eta guztiz ere, elkartasunez jokatu du beti; maitasuna dario. Horrek hunkitu nau". Paris 365 proiektuko boluntario gisa urte luzez egindako lana aipatu du zinemagileak, bertzeak bertze. "Orain, bisitan baino ez da joaten, baina inoiz ez esku hutsik". Napalek azaldu du "gerra ondoko jarrerak" badituela Lambertok: "Dena gordetzen du, bertzeei emateko".

Kalean eskean

Esku hutsik egotea zer den ederki daki Lambertok. Falangistek aita eta ahizpa hil eta gero, ama kartzelara eraman zuten. "Bizpahiru egunez egon zen espetxean, eta ahizpa eta biok bakar-bakarrik geratu ginen etxean. Ama espetxetik aterata, militar baten etxera joan zen lanera, eta gu beste familia batekin utzi gintuen urtebetez. Oso egoera txarrean bizi ginen, behin eta berriz mespretxatzen gintuzten. Ez hori bakarrik: etxe hartatik atera ondoren jakin genuen etxe hartako semeak bortxatu eta hil zuela gure ahizpa".

Larragatik Iruñera mugitu zen familia. "Gure ama eskean ibili zen hasieran. Oso haurtzaro tristea izan genuen". Gero, moja sartu zen: "Asko damutu naiz nire bizitzako 46 urte eta nire osasuna bizimodu hari eskaini izanaz. Kriminal hutsak dira: ez dute beste izenik. Segituan erakutsi zidaten esklaboak behar zituztela, eta ez mojak". Pakistanen eta Madrilen egon zen Lamberto, Iruñera itzuli baino lehen.

"Elizaren ardura erdigunean jarri nahi izan du Josefinak", erran dute Napalek eta Senosiainek. "Behin eta berriz erran digu kriminalak direla; sekulako irmotasunez errepikatu du mezu hori". Pakistanen malariak jo zuen, behin baino gehiagotan. Osasun txarrak eraman zuen Madrilera, eta, hango komentuan aitaren eta ahizparen berri galdetu zuen, Francisco Franco diktadorea hil eta gero: "Zerbait eginen zuten". Hori erantzun zion komentuko arduradunak, Iñaki Egaña historialariak 2009ko artikulu batean jaso zuenez.

Napalek eta Senosianek sumatu dute errepresioak Josefina Lambertori eragin dion minaren arrastoa haren hitzetan. Baina, horren gainetik, zapalduen alde jartzeko egin duen ahalegina nabarmendu dute, eta jarrera horrek bilakatu duela bertzeentzat erreferente. "Bai eta gazteentzat ere".

Iruñeko Maravillas gaztetxeko kideekin duen harremana aipatu dute, batez ere, dokumentalaren egileek. Eraikina 2018. urtean hustu zutenean, han egon zen Lamberto. "Iruñeko udaletxera joan zen lehendabizi; Joseba Asiron alkatearekin hitz egin nahi zuela erran zien ateko udaltzainei. Gaztetxearen aurrean, foruzainen eta polizien aurrean saiatu zen bitartekari lana egiten", azaldu dute zinemagileek. "Bihotz hondoan gordeta du gaztetxeko kideek Maravillasi egin zioten omenaldia; 'nire gaztetxoak' erraten die", kontatu du Juan Luis Napalek.

Bada Lambertok bihotz hondoan gordetako bertze oroitzapen berezi bat: Iruñeko Udalak Maravillas plaza inauguratu zuenekoa. "Asironi sekulako esker ona dio Josefinak. Ahizparen plaza opari ezin politagoa izan da harentzat".

Omenaldia

Florecica dokumentala pasa den martxoan estreinatzekoa zen, baina osasun krisiak aurkezpena atzeratu du. Ekainean, Laudioko (Araba) Orbeko Etxean bota zuten, eta Ondarroan (Bizkaia) eta Oñatin (Gipuzkoa) ere ikusi dute. Josefina Lamberto atzo Iruñean egindako aurkezpenean egotekoa zen, baina ezin izan zuen, azkenean, hiriburuko Erruki Etxean —han bizi da— koronabirusarengatik ezarritako protokoloen ondorioz. Lambertok jaso zuen, halere, dokumentalaren egileek egin nahi zioten omenaldia, egoitzan bertan, egun bat lehenago. Atzoko aurkezpenean, gainera, Fermin Balentzia musikariak eta Leizeak taldeak gogoratu eta omendu zituzten Maravillas eta Josefina Lamberto.

Florecica dokumentalaren bidez, sorta bereko bi loretxo horien memoria zabaldu nahi dute egileek: "Hori da Josefinak eskatu diguna, eta hori egin nahi dugu. Memoria lantzeko tresna bilakatu nahi dugu dokumentala", erran du Virginia Senosiainek.

Zenbait kultur etxetako eta memoria jorratzen duten elkartetako arduradunak harremanetan jarri dira jada zinemagileekin, Florecica erakutsi ahal izateko. Gainera, egileek asmoa dute Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Departamentuko agintariekin hitz egiteko, dokumentala herrialdeko ikastetxe eta institutuetara eramateko.

"Balio dezala gure lanak zer gertatu zen jakiteko, eta ez errepikatzeko", nabarmendu dute. "Faxismoaren oraingo gorakadaren aurkako borrokara batzeko" beharra ere aipatu dute, eta haiek dokumentalaren bidez egin dutela bat borroka horrekin.

Mahai baten bueltako agurra
Ira 18, 20202020-09-17Albisteak, Euskara, gaiak, Gizartea, Nafarroa0

Mahai baten bueltako agurra

Edurne Elizondo

Omenaldi izan nahi du mahai inguruak, eta hori baino gehiago lortu du, azkenean: lagunari agur errateko saio xume eta benetakoa egin dute Katakraken Bixente Serrano Izko ezagutu eta bidean lagun izan zutenek. Geronimo Ustariz Institutuak, Euskokultur Fundazioak eta Pamiela argitaletxeak antolatu dute saioa, Bixente Serrano historialari, dibulgatzaile eta sortzailea gogoratzeko (Saratsa, 1948-Iruñea, 2020). Pasa den ekainaren 4an zendu zen, erietxean. 72 urte zituen.

Katakraken bat egin duten gehienentzat Bixentiko zen Bixente Serrano Izko. "Bixentiko esaten genion, ez txikia zelako, baizik eta estimu handia geniolako; gizon apala izan zen, baina lan handia egin zuen, baldintza zailetan", erran du Josu Chueca historialariak. "Historia aztertu eta historia egin zuen", erantsi du.

Historia horretako urrats batzuk nabarmendu nahi izan ditu Chuecak jendaurrean, hain zuzen ere: 1969an deportatu egin zutela, Opus Deiren unibertsitatean izandako istiluen ondorioz; 1972an ikasketak amaitu, eta ETAn sartu zela; 1973az geroztik sasian ibili behar izan zuela, 1974an atxilotu zuten arte, eta Segoviako (Espainia) espetxeko ihesaldian parte hartu zuela, 1976an.

Serrano Izko 1977. urtean atera zen kartzelatik, "baina jarraitu zuen militantzia politikoan; beti espiritu kritiko batekin: Euskadiko Ezkerratik alde egin zuen, adibidez, 1980ko hamarkadan, Nueva Izquierda korrontea osatzeko", erran du Chuecak.

Segoviako espetxealdian "euskaldundu" egin zen Bixente Serrano Izko, historialariak gogoratu duenez, eta nabarmendu du euskararen aldeko lan hori irakaskuntzara eraman zuela, 1987an. "Hutsetik aritu behar zuten garai batean sekulako lana egin zuen ikasle askoren aurrean".

Serrano Izkok ikasle izan zituenetako bat da Amaia Alvarez NUPeko irakaslea. Euskokultur Fundazioan ere aritzen da, Nafarroaren historiari buruzko ikastaroko arduradun. Serrano Izkoren eskutik hartu zuen Alvarezek ardura hori. "Parte hartzen jarraitu nahi zuen, baina ez dugu denborarik izan elkarrekin aritzeko", azaldu du Alvarezek.

Iturrama institutuan irakasle izan zueneko garaia gogoratu du, eta Serrano Izkok han erakutsitako "jarrera pedagogikoa" eskertu du, bereziki. Ez hori bakarrik: "Gauzak azaltzeko zuen lasaitasuna dut gogoan, irakasle eta dibulgatzaile gisa zuen gertukotasuna", erantsi du. Serrano Izko irakasle izan zuten anitzek erran dutenarekin egin du bat: "Oso irakasle gustukoa nuen; komunikatzeko modu zintzo eta gertukoa zuen", nabarmendu du Amaia Alvarezek.

Pamielarekin sortzaile

Historia aztertu eta historia egin zuen Bixente Serrano Izkok, eta historia hori azaltzeko, gizarteratzeko eta zabaltzeko interes berezia izan zuen, gainera. Serrano Izkok historiaren eta dibulgazioaren arloan egindako lanaz gain, baina, sormenaren esparruan egindako ekarpena jarri nahi izan du erdigunean Pamielako Pello Eltzaburuk. Proposamen zehatz bat egin die mahaiaren bueltan lagun izan dituen erakundeetako arduradunei: "Bixente Serrano Izkoren dokumentu funtsa sortzea".

Serrano Izkoren eta Pamielaren arteko harremana estua izan zen, argitaletxea 1983an martxan jarri zuten unetik beretik. "40 urtez ezagutu genuen elkar. Topikoa dirudi, baina benetan gizon apala zen; gizon ona. Isiltasun luzeko gizona ere bai; urduritu ere egiten ninduen batzuetan!".

Ia mende laurden batez partekatutako bidean hamaika dira Serrano Izkok Pamielarekin sortutako lanak, eta horietako zenbait ekarri ditu Eltzaburuk gogora: 1987ko Onkoteak izenburuko narrazio liburua argitaratu zuen. "Bixentek literaturan egindako lehen sartu-ateraldia izan zen".

2000. urtetik aurrera egindako bidea nabarmendu du Eltzaburuk: 2002ko Beldurra bera zaldi, eta 2003ko Bakezale gerlari horiek, bertzeak bertze. "Juan Zelaia sariko finalista izan zen lan horrekin". 2003ko urte horren bueltako garaia "zaila" zela erran du Eltzaburuk: "Ematen zuen indarkeriaren zirimola zoro horretatik inoiz ez ginela irtengo; Bixentek oso hausnarketa ausarta egin zuen, eta, zorionez, ezker abertzalearen munduan, hamar urteren bueltan, askok bere egin zuten hausnarketa hori".

2011ko Jauzika liburuarekin bertze urrats "txiki" bat egin zuen Serrano Izkok, Eltzabururen hitzetan: "Haren konpromiso politikoa utzi gabe, hor hasten da literatura hausnarketarako bide bat". Aforismo liburu bat da Jauzika, zehazki. "Hor hasten da bukatu ez den bide bat", berretsi du Pamielakoak. Izan ere, Serrano Izkok argitaratu gabe dagoen liburu bat aurkeztu zion Pamielari 2018an. "Eguneroko baten gisa dago antolatua, eta hamaika arlori buruzko hausnarketak jasotzen ditu. Liburu sailkaezina da". Hasitako lana utzi behar izan zuten Pamielak eta idazleak, Serrano Izko gaixotu zelako. Tumore bat zuen burmuinean. "Onik atera zen, eta ari ginen, berriz ere, edizioa prestatzen". Espero ez zuten berriak bide hori moztu zuen arte: "Ekainean joan zitzaigun".

Eltzaburu damu da memoriak idatzi gabe joan delako Serrano Izko. Baina Euskokultur Fundazioko kideek eman diote esperantzarako helduleku bat: "Lau orduko elkarrizketa grabatu genion". Pozik hartu du oparia Pamielakoak, sortzailearen bidea ez delako benetan amaitu.

Inoren etxe ez diren horiek
Ira 18, 20202020-09-17Albisteak, gaiak, Gizartea, Nafarroa0

Inoren etxe ez diren horiek

Uxue Rey Gorraiz

Hutsak bete daitezen. Hori du helburu Nafarroako Gobernuak hasitako prozesuak, haren arduradunen esanetan: foru erkidegoan hutsik dauden etxebizitzak identifikatzeko prozesu bati ekin diote, horiek merkatuan jartzeko, alokatzeko moduan. Gaur-gaurkoz, sei udalerritan egin dute bilaketa, eta 1.971 etxebizitza identifikatu dituzte "etxe huts" modura, hau da, azterketak ondorioztatu du ez dela inor bizi horietan.

Iruñean, Burlatan, Antsoainen, Tafallan, Erriberrin eta Caparroson egin dute miaketa. Osotara, 2.638 etxebizitza aztertu dituzte, hutsik egon zitezkeen zantzuak antzeman ondotik. Batik bat etxebizitza horietako uraren kontsumoari erreparatuz osatu zuten aztergai izanen ziren etxebizitzen zerrenda, eta, gero, gutunak bidali zitzaizkien jabeei. Azkenik, baieztatu dute hutsik daudela horien %74, ia bi mila etxebizitza, alegia. Halaber, bankuren baten jabetzakoak dira horietatik 596.

Jose Maria Aierdi Lurralde Antolamenduko, Etxebizitzako, Paisaiako eta Proiektu Estrategikoetako kontseilariak azaldu du helburua dela etxebizitza horiek alokatzeko erabilgarri izatea. "Kontraesana da Nafarroan milaka pertsona egotea alokatzeko etxebizitza bila eta, aldi berean, hainbat etxebizitza hutsik egotea. Berdin asko edo gutxi izan", adierazi du parlamentuan. Eneko Larrarte Etxebizitza zuzendari nagusiak esan du, gainera, etxebizitzak "eskubide bat" izan behar duela, eta ez "espekulatzeko ondasun bat".

Parlamentuko talde gehienekbegi onez ikusi dute hutsik dauden etxebizitzak identifikatzeko prozesua abian jarri izana. Navarra Sumak, ordea, gogor kritikatu du. "Herritar batzuei (jabeei) legez zilegi ez diren kalte batzuk egin zaizkie, eta gutunari mehatxu kutsua dario", adierazi zuen Juan Luis Sanchez de Muniainek.

Prozesuaren bigarren faseari ekin diote irailean. Oraingoan, Nafarroako beste 30 bat udalerritan eginen dute azterketa. Honezkero, beste 952 kasutan dute hutsik dauden susmoa.

“Krisiak agerian utzi du erizainek eskolan egon behar dutela”
Ira 18, 20202024-02-02Elkarrizketa, Elkarrizketak0

“Krisiak agerian utzi du erizainek eskolan egon behar dutela”

Edurne Elizondo

Nafarroako Ospitale Guneko larrialdietan aritzen da Oihane Vieira erizaina (Abadiño, Bizkaia, 1985). Martxoan egoerak gainezka egin ziela gogoratu du, eta ordukoak berriz ez gertatzeko lan egin behar dela.

Zertarako sortu duzue Patrullacovid.com web orria?

Eskolara itzultzeko garaia hurbildu ahala, ohartu ginen haurrek behar zutela trebatzeko tresnaren bat. Informazio anitz ematen diegu, baina ez dute erraza dena barneratzen. Gure asmoa da gaitzari aurrea hartzeko jakin behar duten hori guztia jolasaren bidez ikas dezaten.

Kontua izan da mezua haurrentzat egokitzea?

Bai. Gainera, kontuan izan behar dugu orain arteko mezua hagitz bertzelakoa izan dela: hezi ditugu elkar besarka dezaten, gauzak parteka ditzaten, eta, orain, kontrako ideia barnera dezatela nahi dugu: ikaskideekin ez egoteko, ez partekatzeko, ez besarkatzeko... Aldaketa handia da haientzat. Erraz egokitzen dira haurrak, baina gauzak anitz aldatu dira epe laburrean.

Hezkuntza komunitate osoak parte hartu behar du haurrak oraingo egoerara egokitzeko lan horretan?

Bai, zalantzarik gabe. Gurasoek etxean egin behar dute lan, eta irakasleek gelan. Baina osasun komunitateak ere zuzenean parte hartu beharko luke prozesu horretan: familia erizainak, medikuak, pediatrak... Denon ardura da haurrek barneratzea ez gaixotzeko egin behar dituztenak.

Zer-nolako baliabideak ematen dizkie zuen webguneak?

Lau zati ditu denera, eta lehenengo biak dira haurrentzat prestatutakoak. Atal horietan jolasen bidez badute informazioa jaso eta ikasteko aukera. Bertze bi ataletako bat irakasleentzat da: haien esku jartzen ditugu ipuinen, infografien eta jolasen gisako baliabideak, gelan izateko aukera gaia jorratzeko. Laugarren atala blog baten modukoa da, eta horren bidez helburua da gurasoei lehen eskuko eta kalitatezko informazioa ematea.

Egungo egoerak agerian utzi du erizainak behar direla ikastetxeetan?

Aspaldiko aldarrikapena da Nafarroako Erizainen Elkargoarentzat, ez da oraingo kontua. Duela bi urte hasi genuen bi ikastetxetan erizainaren figura sustatzeko programa pilotu bat, baina Nafarroako Gobernuak ez du horren aldeko apustu garbia egin izan nahi. Oraingo osasun krisiak agerian utzi du, baina, prebentzioa lantzeko ardura erizainei dagokiela, eta eskolan egon behar dutela. Zoritxarrez, pandemia etorri arte ez gara horretaz jabetu.

Pandemiarik ez dagoenean ere behar dira erizainak ikastetxeetan?

Bai, zalantzarik gabe. Pandemiarik ez bada ere haurrek ikasi behar dute garrantzitsua dela eskuak ongi garbitzea, edo elikadurari buruzko oinarrizko informazioa jasotzea. Haurrak ere izan daitezke gaixo kronikoak, eta hori gertatzen denean hagitz garrantzitsua da eskolan osasunaren arloko profesional bat egotea.

Eskolek zer diote?

Nafarroako ikastetxe batzuetan badute erizaina, baina, tamalez, itunpeko ikastetxeak dira guztiak. Guk argi dugu sare publikoan egon behar dugula, ikastetxe guztietan.

Zein da sare publikoan ez egoteko arrazoia? Dirua?

Guk uste dugu arrazoi nagusia dela erizainen beharraz ez direla jabetu. Finean, sinetsi nahi dugu haurrak ez direla gaixotzen, osasuntsu daudela, eta, ondorioz, erizainaren beharrik ez dugula. Baina sendatzea ez da gure zeregin bakarra. Gure ardura da ere prebentzioaren arloa. Jarrera osasuntsuak irakatsi behar dizkiegu haurrei. Oraingo egoerak argi utzi digu prebentziorako lan hori funtsezkoa dela.

Gizartea ari da horretaz jabetzen?

Bai. Pandemiaren ondorioz, hori gertatu da. Gurasoak ari dira erizainak eskatzen eskoletan. Osasun krisia hasi zenean horri buruz aritu ginen, berriz ere, Nafarroako Gobernuarekin, eta Osasun Departamentuko arduradunekin bat egiten dugunean mahai gainean jarriko dugu auzia. Badakigu, halere, zaila izanen dela gure eskaera betetzea.

Zergatik?

Nafarroako Gobernuak behin eta berriz nabarmendu duelako erizain nahikorik ez dela. Ondorioz, uste dugu nekez eramanen dituztela profesionalak osasunaren arlotik hezkuntzakora. Gure ustez, baina, inportantea da. Gutxienez, gaia jorratu beharko lukete, zehaztu zer baliabide behar diren. Argi dago oraingo egoerak luze joko duela.

Egia da erizain nahikorik ez dagoela?

Osasun krisia hasi baino lehen, urteko garai zehatz batzuetan izan dira ordezko erizainak aurkitzeko arazoak: udako oporraldian, edo Eguberrietan, adibidez. Osasun krisiarekin, noski, egoerak okerrera egin du, eta erizain gehiago behar dira: erizain aztarnariak, PCR probak egiteko erizainak... Aspalditik ari gara eskatzen postu gehiago sor ditzatela, eta orain are beharrezkoagoa da.

Kalkulatu duzue zenbat erizain gehiago behar diren?

Egia erran, ez; halere, pandemiak dena hankaz gora jarri du, eta iraileko datuek, errate baterako, jada ez dute balio. Beharrak gora egin duela argi dugu; ez dakigu noiz arte iraunen duen oraingo egoerak, baina, akaso, hainbat esparrutan, beharrak ez du behera eginen.

Zer esparrutan, adibidez?

Zaharrentzako egoitzetan, adibidez. Koronabirusak gogor jo ditu egoitza horiek, eta agerian gelditu da hor egon behar dutela erizainek.

Nafarroako Ospitale Guneko larrialdietan ari zara zu lanean. Nolakoak izan dira hilabeteok han?

Lehengoan, lankide batekin gogoratu nituen otsaileko gure arteko elkarrizketak: harriduraz egiten genion so Txinatik heldu zitzaigun informazioari. Orduan nekez imajinatu ahal genuen egoerak gainezka eginen zigula.

Baina egin dizue?

Bai. Hasieran agintariek erraten zuten birusa kontrolpean zela, baina martxo hasieran jada ohartu ginen egunetik egunera okerrera egiten zuela egoerak; egunetik egunera biderkatu egiten zen gaixo kopurua, eta ez genuen ikusten hobera egiteko aukerarik. Egoerak gainezka egin zigun.

Zer izan da okerrena?

Lan karga baino, izan dugun ziurgabetasuna. Egunetik egunera dena aldatzen zen, eta egunetik egunera protokoloak egokitzen aritu behar genuen. Orain ere, ziurgabetasunak hartzen gaituela sentitzen dugu.

Kezkatuta zaudete etor daitekeenaz?

Kezkatuta gaude, azken asteotako egoerak bere horretan segitzen badu ez dakigulako zer gerta daitekeen: martxoan bezala egonen gara, edo ezberdina izanen da dena? Ziurgabetasun puntu bat badugu, eta horrek antsietatea eragiten digu.

Orain artekoak zer irakatsi dizue?

Denon ardura dela gure burua zaintzea. Martxoan baino prestatuago gaude orain, baina ezinbertzekoa da prebentzioa jorratzea. Funtsezkoa da sistemak gainezka ez egitea.

Iritzia: Zinemaldian, bai
Ira 18, 20202020-09-17Albisteak, Iritzia, Nafarroa0

Iritzia: Zinemaldian, bai

Lohizune Amatria

Aitortuko dizuet. Duela bost urte esan zigutenean ez nuen sinetsi: "Donostiako Zinemaldian aurkeztuko dugu". "Baina zer diote? Zinemaldian? Erotuta al daude?". Mikel Zabalzaren auziaren inguruko dokumentala egiteko idea familiari proposatu zigutenean baieztatu zuten; eta, noski, sendiarentzat gauza pentsaezina zen hori. Ez dut uste orduan inork imajinatuko zuenik osabaren historia pantaila handian idatzirik, duela 35 urte egunkarietako albiste solte eta euskal herritarren bizipen izan zirenak bildurik. Nik ez behintzat.

Eta azken emaitza zein izanen zen zalantza horrekin, hasi ziren lanean. "Kaixo, Lohizune! Gogoratuko duzunez, zurekin eta zure amarekin pare bat kontu grabatu behar ditugu. Zer moduz datorkizue urriaren 28an?". Hasi ginen lanean, eta aurreikusi gabe ezagutzen ez nituenak ezagutzen hasi nintzen: amak inoiz kontatu ez zizkidanak eta nik inoiz galdetu ez nituenak. Osabaren heriotzaren urteurrena gerturatzen den bakoitzean etxean nabaria da hutsunea. Mina. Eta, horregatik, agian, inoiz ez gara gaiaz asko hitz egitekoak izan. Honek, baina, zeharo aldatu du egoera: azken bost urte hauetan sufrimenduaren inguruan hitz egiten ikasi dugu, kalean, kamera aurrean, baita etxean ere. Eta oraindik ere ari gara horretan.

Gogorra da hurbilekoak sufritzen ikustea, gogorra ere egin zutenaren testigantza zuzena entzutea. Bide honetan izan nuen Ion Arretxe ezagutzeko plazera. 1985. urteko azaroaren 26an atxilotu zuten Arretxe ere. Atxilotu eta torturatu. "Nik ez nuen Mikel Zabalza ezagutu, baina Mikel Zabalza ezagutzen dut. Badakit bizitzea maite zuela", esan zuen duela bost urte. "Ez nuen Mikel Zabalza ezagutu, baina beti gogoratuko dut Mikel Zabalza, eta maite dut". Guk ere beti gogoratuko zaitugu, Ion; eskerrik asko hitz egitera ausartzeagatik.

Haren hitzak parafraseatuz, nik ez nuen nire osaba ezagutu, baina ezagutzen dut; eta hori herriak egin duen memoria ariketa kolektiboari esker gertatu da. Nik ez nuen auziak gure herrian sortu zuen samina ezagutu, baina ezagutzen dut. Sentitu dut. 35 urte igaro dira, eta erakunde arrotzen dokumentuetan idatzita dagoena gezurra izaten jarraitzen duen arren, egia ez da ahaztua izan.

Horren erakusle izanen da asteartean Donostiako Principe aretoko pantaila handian ikusiko dena. Bai, azkenean, Zinemaldian izanen da osabaren historia. Bost urte luze izan dira, gorabeheratsuak. Bidean itxaropena eta indarra galdu dugu une zenbaitetan; baina beti izan da baten bat erortzen ari zen horri eskua luzatzeko. Horregatik eskerrak eman nahi dizkiet Non dago Mikel? filma posible egin duten guztiei: egileei lehenik, baina baita ere diru bilketan parte hartu zuten guztiei, bileraz bilera ibilitakoei, dokumentalerako txartelak edota kamisetak saldu zituztenei, erosi zituztenei, haien doinu, hitz eta artea oparitu digutenei…

Isiltasun eta gezurrei memoriarekin erantzun diegu, elkarrekin. Memoria zer den galdetu zidaten behin; niretzat nire osaba da; eta Mikel herriak egiten du orain. Jarrai dezagun horretan.

Musika, dena astintzeko
Ira 11, 20202020-09-11Albisteak, Nafarroa0

Musika, dena astintzeko

Edurne Elizondo

Erresistentzia ekinaldi bat". Horixe da Iruñean hasi berri den NAK Nafarroako Musika Garaikideko Jaialdia, egungo koronabirusaren pandemiaren jokalekuan. Halaxe nabarmendu du Garaikideak proiektuko kide eta jaialdiko zuzendari Yolanda Campos konpositoreak: "Kultura aldarrikatzeko garaia dugu oraingoa".

Eta kultura aldarrikatzeko, duen balioa emateko, eta, kulturaren bidez "gizartea astindu eta pentsamendu kritikoa bultzatzeko", atzo hasi eta hilaren 20ra bitarteko programa prestatu dute Garaikideak kolektiboko kideek: eboluzioaren eta iraultzaren ideiak uztartuz, musika klasikoaren eta abangoardiaren arteko loturak jorratuko dituzte, erakusteko deus ez dela hutsetik sortzen. "Klasikoa beti dugu erreferente; jaialdiaren bidez, omenaldi bat egin bainoago, argi utzi nahi dugu badakigula gure musika sorkuntza nondik datorren", erran du Camposek.

Musika "pasio" du konpositoreak, eta, horregatik, martxoan ezarritako itxialdiak eragin zizkion kezkak erabat uxatzea lortu ez badu ere, "esperantzaz" egin dio aurre azken hilabeteotako lanari. "Argi genuen egun batetik bertzera dena aldatu eta jaialdia bertan behera gelditzen ahal zela; baina parte hartzaile guztien babesa sumatu dugu, denen aurrera egiteko gogoa, eta indar horrek bultzatu gaitu gure bidean segitzera".

2010. urtetik

Garaikideak proiektua 2010ean jarri zen martxan, egileen eta jotzaileen arteko topaketa batean. Hego Euskal Herriko eta Errioxako eta Aragoiko (Espainia) zenbait musikarik egin dute bat taldean, geroztik. 2015. urtea "giltzarri" izan zen Garaikideak-eko konpositoreentzat eta interpretatzaileentzat, urte horretan erabaki baitzuten NAK jaialdia antolatzen hastea. Ordura arte, urtean obra bat sortzea eta aurkeztea zen kideen zeregin nagusia. 2015etik, eta jaialdiaren bidez, entzuleak musika garaikidera hurbiltzeko asmoz ari dira lanean. Martxoan, Garaikideak proiektuaren hamargarren urteurrena ospatzeko, Valentziako Mostra Sonora jaialdian egotekoak ziren taldeko musikariak, baina osasun krisiak zapuztu egin zuen aurrenekoz herrialdetik eta Euskal Herritik at aritzeko aukera hori.

Atzo hasi zen aurtengo programari ere eragin dio pandemiak ekarri duen egungo egoerak. Urrian, Nafarroako Goi Mailako Musika Kontserbatorioko 35 ikaslerekin hasi ziren lanean jaialdiko arduradunak, baina, krisiarengatik, ikasleek etxera joan behar izan zuten martxoan, eta haiekin egin behar zuten proiektua hurrengo urtera arte atzeratu behar izan dute. "Asmoa dugu, halere, kontserbatorioko musikariekin lanean segitzeko", azaldu du Yolanda Campos zuzendariak.

Jaialdia prestatzeko aurrez aurreko bilera eta saio anitz Interneten bidez egin behar izan dituzte Camposek eta gainerako konpositoreek eta interpretatzaileek, itxialdia arintzeko neurriak martxan jarri arte. "Aukera eduki bezain pronto hasi ginen elkartzen". Izan ere, kideen arteko komunikazioa eta elkarlana dira Garaikideak proiektuaren oinarri, eta lan egiteko modu hori ederki islatzen dute urtero prestatu eta estreinatzen duten obran.

Aurtengoa hilaren 19an aurkeztuko dute, Baluarte auditoriumean, 20:00etan. Ars Nova musika korrontea hartu du (R)Evolución II izenburuko lanak abiapuntu. "Italian eta Frantzian garatu zen mugimendu hori, XIV. mende hasieratik XV. mende bukaerara arte. Erdi Aroko musikaren arau zurrunak hautsi egin zituen Ars Novak, eta Errenazimentuko musikarako zubi bilakatu zen", azaldu du Camposek.

Lau konpositorek egindako lau piezak osatzen dute obra: Yolanda Camposen Ars, David Cantalejoren Color, Ignacio Fernandez Galindoren De Subtilitate, eta Sonia Megiasen KR2: Kriam Nama. Garaikideak proiektuko konpositore dira Campos, Cantalejo eta Fernandez Galindo. Megias, berriz, propio gonbidatu dute jaialdiko antolatzaileek. Berak konposatutako pieza Garaikideak-eko interpretatzaileek joko dute: Ainara Martinez, Aitor Urkiza eta Xabier Olazabal (txistuak) eta David Johnstone (biolontxeloa); ahotsa, berriz, Megiasek eta Eva Guillamonek osatutako Dua de Pel taldeak jarriko du.

2018. urtean aritu zen Megias aurrenekoz NAK jaialdian. Itzultzeko aukera "biziki eskertu" du, eta txalotu du, batez ere, antolatzaileen ahalegina. "Ikaragarria da; kulturaren arloan gertatu dena benetako hondamendia da. Kontzertu eta proiektu anitz gelditu dira bertan behera. Hori ikusirik, zoragarria da NAK jaialdiaren gisako ekinaldi batek aurrera egitea", erran du konpositoreak. Bere piezari buruz, "zaharra eta berria" lotzen dituela nabarmendu du. "Gaztela-Mantxako folklorea eta Euskal Herrikoa ere nahastuko ditugu, gure ahotsen eta txistuaren bidez".

Txistuaren garapena

Aitor Urkiza Garaikideak-eko interpretatzaileak argi du txistuak ederki egin duela bat proiektu horretako asmoekin eta aritzeko moduekin. Txistuak berak izan duen garapena nabarmendu, eta tresna "bizia" dela erran du. "Urtzi Iraizozen eskutik sartu zen txistua Garaikideak-en; ia urtero aurkeztu ditugu txistuarentzat osatutako pieza berriak. Aurten, 19ko Garaikideak-en kontzertuko lau piezetatik hiruretan agertzen da txistua", erran du.

Aurtengo NAK jaialdiko ildo nagusiari egin dio so Urkizak, eta nabarmendu du txistua musikaren garapenaz eta aldaketez hitz egiteko "tresna egokia" dela. Camposek mahai gainean jarri duen ideiarekin ere bat egin du: "Deus ez da hutsetik sortzen; aurretik ezarritako arauak hausteko ere, ederki ezagutu behar dituzu arau horiek. Sortzaileek, finean, oinarri klasikoa hor dute nahi bezala erabiltzeko, edo garatzeko".

Ars Novak musikaren arloan eragindako iraultza hartu dute (R)Evolución II obrako konpositoreek beren piezak osatzeko abiapuntu. Gaiaz harago, musikarekin batera Martin Etxauri Txo!? bideo sortzaileak oholtza gainean eginen duen lanak emanen dio batasuna obrari. Iaz ere NAK jaialdiko hainbat saiotan aritu zen Etxauri, eta, Yolanda Camposen eskutik, "gogoz" hartu du aurtengo aldian parte hartzeko aukera. Bideo sortzailea da Etxauri; hau da, irudia du lan tresna nagusi. Baina musikaren arloan ere badu formakuntza, eta horrek anitz laguntzen duela nabarmendu du. "Finean, ni ere interpretatzaile bat naiz".

Etxauri ohituta dago bertze norbaitek sortutakoarekin lan egitera, baina prozesuan piezak bere egiten ditu; are gehiago, bere parte hartzeak ere eragiten dio azken emaitzari. Izan ere, bat-batekotasuna da sortzaileak erabiltzen dituen tresnetako bat, eta, ondorioz, "obra ezberdina" da jotzen den bakoitzean. Are gehiago erran du: "Pieza, berez, estreinatu arte ezin izanen dugu bukatutzat jo". Yolanda Campos konpositoreak bat egin du Etxaurirekin. Bien arteko lanak erakusten du beren hartu-emanek elikatzen dutela obra. "Interpretatzaileek ere badute zer erran, noski; haiek dakite inork baino hobeki jotzen duten tresnak zer eman dezakeen", erantsi du Etxaurik.

Sortzaileak maite du interpretatzaileak zuzenean entzutea, entseguetan. "Grabazioak ere erabiltzen ditut; entzungailuak jarri eta paseo luzeak ematen ditut obrak barneratzeko; baina zuzenean baino ezin dugu une horretako sentimendua jaso, eta hori funtsezkoa da niretzat".

Entseguen garaia amaitu da. Martxan da jaialdia. Gaur, Klexos Ensemble izanen da Baluarte auditoriumean, 20:00etan, Electric Motions obra aurkezten. Bost piezak osatutako ikuskizuna da. Bihar, berriz, 20:00etan karmeldarren komentuan, Requiem for my friend aurkeztuko dute: Iruñeko Ganbera Abesbatzarekin ariko dira Jose Luis Etxetxipia organo jotzailea eta Dorota Grzeskowiak sopranoa.

Hilaren 17an, FeedBack hirukotea ariko da Iruñeko Kondestablearen jauregian, 20:00etan: Feedback Evolution izenburuko lana aurkeztuko dute. Biharamunean, hilaren 18an, gazteenentzat propio prestatutako saioa eginen dute NAK jaialdian, Enigma hirukotearen eskutik. Civicanen eginen dute, 18:00etan.

Hilaren 19an, Garaikideak-ekoen kontzertua ez da izanen eguneko saio bakarra: Hardware Musical izenburuko tailerra hasiko dute —19an eta 20an eginen dute—, batetik, eta, bertzetik, haur eta gazteentzat prestatutako ekinaldien osagarri, "kontzertu sinestesikoa" eginen dute, 18:00etan, Civicanen. Atena Fundazioko kideak eta Iruñeko Planetarioko Miren Karmele Gomez ariko dira. Gomezek sinestesia du: bi zentzumen edo gehiago loturik agertzen direneko fenomeno neurologikoa da.

Pandemia dela-eta saio guztietan mugatua izanen da ikusle kopurua. Sarrerak eskuratu ahal izateko informazio osoa jaialdiaren webgunean dago: Nakfestival.com.