Edurne Elizondo
Eztabaida piztu du Nafarroako Gobernuaren Ingurumen Departamentuko arduradunen kudeaketak, Gurelur talde ekologistak salatu baitu administrazioak azkonarrak hiltzeko baimenak eman dituela. Zehazki, Orbaitzetan, bost azkonar akabatzeko ...
Edurne Elizondo Iturramaren atzetik, Donibane da zahar gehien duen Iruñeko auzoa: bizilagunen ia %32k ditu 65 urte baino gehiago, eta %12k, berriz, 80 baino gehiago, Iruñeko erroldaren joan den otsaileko datuen arabera. Donibaneko Adinekoaren Adeko Akordioaren sinatzaileek kontuan izan dituzte datu horiek, eta diagnostiko bat egin dute zaharren beharrak aztertzeko. Agerian utzi dute karrika anitzetan badirela adinekoentzat arrisku bilaka daitezkeen oztopoak,...
Uxue Rey Gorraiz
Antzerkigilea, aktorea, Lehen Hezkuntzako irakaslea eta beste da Maialen Diaz (Beltzuntze, 1988). 2019an, Nafarroako Antzerki Eskolak haurrentzako antzerki testuen sariketako irabazle izendatu zuen Diaz, Ilargiaren atzean lanarengatik. Idazkera aberatsa, emozioak transmititzeko gaitasuna eta istorioaren garapen eta egitura borobila nabarmendu zituzten epaimahaikoek. Iragan den larunbatean gorpuztu zituzten estreinakoz hark idatzitako hitzak oholtza gainean: Virginia Zerberak zuzendu du obra.
Larunbatean izan zuen obrak lehen emanaldia. Pozik zaude emaitzarekin?
Oso. Lan izugarri polita egin du lantalde osoak. Gainera, oso harrera ona izan zuen, aretoaren edukiera mugatua egonik ere. Asko gustatu zait Virginia Zerbera zuzendariak egindako lana, eta aktoreak ere ederki aritu dira. Antzezlanean jorratzen den gaia nahiko delikatua da, haur baten bidaia emozionala kontatzen baita, eta iruditzen zait sentiberatasun handiz landu dutela.
Zer kontatzen da, zehazki?
Hasieran alaba bakarra den neskato baten historia da. Neska horrek ahizpa bat nahi du, eta desio hori bete egiten da azkenik, neska bat adoptatzen baitu familiak. Ordea, hainbeste desiratzen zuen zerbait lortzen duenean ikusten du familian duen lekua aldatu egiten dela. Gertatu zaiona polita den arren, bizitzan aldaketa horiek onartzeak eta etorrera hori aberasgarria dela ikusteak gorabehera asko izan ditzake. Gerta daiteke, antzezlanean agertzen den bezala, jeloskor jartzea, amaren arreta bereganatu nahi izatea… Horretaz guztiaz hitz egiten du obrak.
Adopzioaz hitz egiten da antzezlanean. Zehazki gai hori jorratzeko premia sentitu zenuen?
Adopzioa bera interesekoa zait, gai moduan, baina uste dut, adopzioaz haratago, alteritatearen onarpenaz ari garela antzezlanean. Norbait zurean hartzean, are gehiago familiaren gisako inguru intimo batean... zailtasunak izan daitezke; ez da erraza. Ulertu behar izaten dugu gauza asko positiboak izan daitezkeela, nahiz eta ez izan zuk espero bezalakoa. Gainera, maitasunaz ere hitz egiten du obrak, eta ahizpatasunaz.
Antzezlana haurrei zuzendua izanik, berezia behar du izan kontatzeko moduak?
Bai, noski. Kasu honetan, nik haurrei eskaini nahi izan diet pertsonaiarekin batera bidaiatzeko eta katarsia bizitzeko aukera. Horrez gainera, obran nagusi den gaia lantzeko, protagonistak bizi dituen sentimendu batzuk kanpora atera ditut, izaki mitologiko batzuen agerpena baliatuta. Uste dut horrek laguntzen duela emozioak haurraren gaineko epaiketarik gabe lantzen. Nik nahiago izan dut kode fantastikoa erabili, psikologizazioa baino. Kasu honetan, behintzat, haurrek hobeki ulertuko dute horrela.
Nolakoa da eszenaratzea?
Oso berezia da, eta askotariko espazioak sortu dituzte oso elementu gutxirekin. Gainera, istorioan oso inportantea den elementu baten bueltan egin dute eszenaratzea: hari mataza bat da guztiaren oinarria. Izan ere, pertsonaietako batek, amak, gainerakoen hitzen hariari tiraka josten ditu arropak. Metafora bat da; erakutsi nahi du istorioz eginda gaudela.
Sariketako epaileek azpimarratu zuten zure lana oso ongi garatua eta borobildua dagoela.
Uste dut egiturarengatik esan zutela. Kasu honetan, arreta jarri nahi izan nion dramaturgia aldetik oso argia izateari. Estilo ariketa baten modukoa izan da,
Sentimenduak eta emozioak transmititzeko gaitasuna ere nabarmendu zuten. Hori duzu gustuko?
Artistak bezainbeste bide daude; bakoitzak berea du. Nire kasuan, bai, iruditzen zait horrelakoa dela nire begirada eta hori dela nik eskaintzen dudana. Polita iruditzen zait espazioa publikoarekin partekatzea, bidea elkarrekin egiteko. Antzerkiak daukan ezaugarrietako bat da hunkigarritasuna, sentimenduak lantzeko gaitasuna, eta, literatura ez bezala, jende askoren artean gertatzen da, eta une jakin batean. Emozioak lantze aldera, elkarketaren balioa oso garrantzitsua iruditzen zait.
Zertan aurkitzen duzu idazteko inspirazioa?
Zirrara bereziren bat eragin didan edozer izan daiteke, jakin-mina piztu didan zerbait. Niretzat idaztea da ulertzen saiatzea, nahiz eta gero, paradoxikoki, gustatzen zaidan testuak galderak uztea airean. Ez zait gustatzen erantzunak ematen dituen antzerkia, galderak egiten dituena baizik.
Behin inspirazioa aurkituta, nolakoa da sorkuntza prozesua?
Ez da inoiz noranzko bakarreko bidea; bidaia ez dut egiten norabide bakarreko errepidean. Inportanteak dira bat-batean azaltzen zaizkidan flash modukoak, irudiak, eta horiek gordetzen dituzten galderak. Gero, noski, aurkitu behar izaten dut hori guztia egituratzeko modua. Egia esateko, lan handia egiten dut ordenagailua ireki baino lehenago, kontuari bueltak ematen, dokumentatzen… deus idazten hasi aurretik.
Zer iritzi du jendeak haurrei zuzendutako antzerkiaz?
Uste dut batzuetan nahasi egiten dugula entretenimenduarekin, eta iruditzen zaigu helduei zuzendutakoa baizik ezin dela izan antzerki serioa. Haurrek merezi, ulertu eta eskertzen dute beraiei zuzendutako antzerkia. Harrigarria eta oso polita da ikustea nola ateratzen diren antzokietatik emanaldi baten ondotik. Nik aldarria egingo nuke genero honen alde, eta argi utzi behar da, entretenimenduaz haratago, haurrentzako antzerkia mundu bat dela, eta merezi duela arreta.
Naiara Elola
Bada mutiko bat, 8 edo 9 urte ingurukoa. Herri txiki batean bizi da. Berez herriarena den etxe txiki eta zahar batean bizi da, zehazki. Negu euritsu eta hotzak besteenean baino lehenago hasten dira etxe horretan, eta luzeagoak ere izaten ...
Edurne Elizondo
Bazterrean mugitzen den subjektu politiko bat gara". EHGAM Euskal Herriko Gay Askapenerako Mugimenduko kide Kepa Yecorak erran ditu hitzok, kolektibo horrek bihar Iruñeko Kondestablearen jauregian eginen duen jardunaldiaren atarian. Buruari ekin bazterrean izenburupean antolatu dute biharko saio hori, asmo nagusi batekin: kolektiboa "berrindartzea", eta bere diskurtsoa "garatzea eta sendotzea". Egun osoko egitaraua prestatu dute hausnarketa kolektiboa bultzatzeko.
Ez da kasualitatea orain hartu izana gogoeta egiteko tarte hori. Biharko saioaren bidez, EHGAMeko kideek nahi dute bidean une batez gelditu, nolabait: gelditu, egindako urratsak aztertu, eta aurrera begirakoak zehaztu. Kolektiboaren egungo jarduera ez baita hasierako bera, eta kideek aurrean duten gizartearen errealitatea ere ez. Orain arte lortutakoa "defendatu" nahi dute, "sortzen" jarraitzeko.
1976an sortu zen Nafarroako Homosexualen Batzordea, eta handik bi urtera, 1978an, Ekainaren 28ko manifestazioa egin zuten, Tuteran, lehen aldiz. Iruñean, 1982an egin zuten protesta aurrenekoz, eta seiehun pertsona inguruk parte hartu zuten han. 1970eko hamarkada bukaeran sortu zuten EHGAM, hain zuzen, eta, 1980ko hamarkada amaieran eta 1990ekoan, batez ere, indar handia izan zuen Iruñeko karriketan, "ekintza zuzenaren" bidez. Orduko manifestazioak eta kanpainak oroitu, eta garbi erran du EHGAMeko kide Oskar Sadak badela "zer ospatu".
2000. urtean, EHGAMek bertze gisa bateko lana lehenetsi zuen karrikako jardueren gainetik. "Jendeak bere bizi kalitatea hobetzeko tresnak eskatzen zizkigun. EHGAMeko bi kide egon ginen Herbehereetan, Alemanian eta Katalunian, eta, hango kolektiboen lan egiteko moduak ezagutu eta gero, Kattalingorri jarri genuen martxan", kontatu du Sadak.
"Mariken diskurtsoa"
Kattalingorri aholkularitza jasotzeko eta elkarri babesa emateko toki bilakatu zuten hasieratik. Bat egiteko eta hitz egiteko espazio aske eta seguru bat, finean. EHGAMek jarri zuen martxan, baina joan zen nortasun propioa garatuz, kideek beren kolektiboaren izena behin-behinean bazter utzi arte.
Orain, baina, erdigunera itzultzeko ordua du EHGAMek. Izen eta abizenez. "Gero eta diskurtso ezberdin gehiago garatzen ari dira LGTBI+ kolektiboaren barruan; orain arte, elkarlanean aritu gara besteekin, eta albo batean utzi dugu gure diskurtsoa osatzeko lana. Orain horri ekin nahi diogu, gure diskurtsoa indartzeari", erran du Kepa Yecorak.
"Gure diskurtsoa". Yecorak eta Sadak azaldu dute horrek zer erran nahi duen: "Gure diskurtsoaz ari garenean ari gara mariken diskurtsoaz". Eta "marikak" dira "bazterrean" mugitzen den subjektu politiko bat, Yecorak bertze deus baino lehen nabarmendu duenez. "Mariken diskurtsoa bazterrean eta bazterretik" osatu nahi dute EHGAMeko kideek, hain zuzen ere, bere egin baitute bazterrean egoteko aldarria: sistemak ezarritako arauen araberako erdigunea ez dute maite.
Botere harremanak nagusi dituen egungo sisteman, zisheteropatriarkatuaren eredua da hegemonikoa; gauza guztien neurria ezartzen duena, alegia; erdian dagoena. Horregatik nahi dute EHGAMeko kideek bazterrean bizi. Gauza guztien neurria ezartzen duen arau horrek badu eragina ere homosexualen kolektiboan, eta egoera horrek pizten dituen eztabaidak erdigunean jarri nahi dituzte, biharko jardunaldiaren bidez: "Egungo jendartean bada berdintasunaren aldeko nolabaiteko aldarria; ematen du jendarteak balioa ematen diola berdintasun asmo horri, baina ez da egia: jendarteak arautik hurbil dauden ereduak baino ez ditu onartzen; benetako berdintasuna aldarrikatzen dugu guk, eta horretarako ez dugu inoren baimena behar", nabarmendu du Kepa Yecorak.
Sistemak, beraz, "arautik hurbil dauden homosexualak" onartuko lituzke, EHGAMeko kidearen hitzetan: homosexual "zuri, eder eta aberatsak", alegia. "Gay izateari buruz ere oso diskurtso arautzaileak ari dira garatzen, azken urteotan; maskulinitatea, gay direnen maskulinitatea ere, oso lotuta dago eredu bakar batekin, eta gu ez gara eroso sentitzen eredu horretan".
Egungo gizarteko eredu hegemonikoak binarismoa du ezaugarri nagusietako bat; EHGAMeko kideek, baina, horren kontrako jarrera hartu dute. "Binarismo arautzailearen aurka gaude", erran du Oskar Sadak. Hausnarketarako mami diren galderak, auziak eta ereduak aipatu ditu EHGAMeko kideak, eta horien inguruan gogoeta egiteko beharra nabarmendu du: "Gu non kokatzen gara? Zer gara? Marikak? Marikak izateko gizon izan behar dugu? Zis gizonak? Edo trans gizonak ere?". Hausnartzera eta hitz egitera deitu ditu Sadak jardunaldian ariko diren herritarrak: "Auzi pila dugu jorratzeko, libreago izateko; libreago izateko lan hori ez da bakarrik guretzat, gainera, gure askatasunak ere besteena ekartzen baitu".
Sadaren hitzen ildotik, emakume transak baztertzen dituen feminismoaren aldarriek azken boladan izan duten "oihartzuna" aipatu du Yecorak, eta argi utzi nahi izan du zer erran badutela auzi horri buruz: "Guk ez diogu inori esanen zer den gizon edo emakume izatea; ez dugu esanen nor den gizon edo emakume; ez ditugu ezarriko gauza bat edo beste izateko baldintzak. Genero autodeterminazioan sinisten dugu, eta, ondorioz, argi dugu nork bere burua definitzeko eskubidea duela". Hau da, "hamaika modu" daudela gizon, emakume edo bertze izateko. Kontua ez baita bazterra erdigunera eramatea, baizik eta erakustea erdigunea egon daitekeela bazterrean ere: aniztasunaren balioa eta genero adierazpen askotarikoen balioa nabarmenduko duen bazterrean, hain zuzen ere.
"Autoestimutik eraiki"
Biharko jardunaldiak biharko diskurtsoa sendotzera eraman nahi ditu EHGAMeko kideak; prozesu horretan, kolektiboko arduradunek ezinbertzean egin diote so orain arte egindako bideari, eta, gaurkoak eta atzokoak alderatuta, "pozik" erran du Oskar Sadak: "Iruditzen zait autoestimu polit batetik eraikitzen ahal direla gauza politagoak erresistentziatik bainoago; eta hori da guk gure borrokarekin egungo gazteei eman dieguna".
"Egungo gazte horiek jakin behar dute aurretik zer egin den; jakin behar dute hor daudela beste batzuek egindakoari esker", erantsi du Kepa Yecorak. Memoria jorratzeko beharra aipatu du Sadak ere, baina, bertze gauza guztien gainetik, "ahalduntzeko" urratsak jo ditu funtsezko: "Guk kaleak hartu genituen, eta, gisa berean, ahalduntzeko beharra dute egungo gazteek".
EHGAMeko bi kideek eskertu dute, hain zuzen ere, kolektibo horrek emandako "ahalduntzerako arnasa". Talde hori sortu zutenean baino anitzez ere kolektibo gehiago dago Nafarroan, gaur egun, eta ontzat jo dute hori EHGAmeko kideek. "Inportantea da erreferentziazko gune askeak izatea, are gehiago herri txikietan", erran du Yecorak.
Gune askeak izatea ez da nahikoa EHGAMeko kideentzat; gizarte aske bat nahi dute, bazterreko guztientzat. Argi dute gizarteak urratsak egin dituela azken hamarkadetan, eta, egun, bertzeak bertze, erakunde publikoen esku dira garai batean herritarrek sortutako kolektiboek eskaintzen zituzten zerbitzuak. Kattalingune du Nafarroako Gobernuak, adibidez, LGTBI+ kolektiboa artatzeko eta bere eskubideak babesteko.
"Aurrerapauso" horiek onartu dituzte EHGAMeko kideek, baina erakundeak "zaintzeko" beharra nabarmendu dute. Ez hori bakarrik: "Nork bere esparrua du; badira zerbitzu publikoak, batetik, eta bertzetik daude gure aldarriak. Osagarri izan daitezke, edo elkarren kontrakoak", azaldu du Yecorak. "Kritiko" izateko beharra erantsi du Sadak. Horretarako aukera izanen dute biharko jardunaldian. Hausnartzeko, kritiko izateko, eta sortzen jarraitzeko aukera.
Edurne Elizondo
Suhiltzailea da lanbidez, baina Mikel Huartek artxiboetako agirien artean sartu du burua azkeneko hilabeteotan, helburu garbi batekin: frankisten errepresioa sufritu zuten Osasuna taldeko kideen memoria jaso eta zabaltzea. Sare sozialetan hasi zuen bide hori, eta liburu batean jaso du orain, Txalaparta etxearen eskutik: Rojos. Futbol, política y represión en Osasuna (Gorriak. Futbola, politika eta errepresioa Osasunan). Gaur aurkeztuko dute, Iruñean.
Felix Monreal kazetariak emandako pistek eman zioten atentzioa Mikel Huarteri gaia lantzen hasteko. "Osasunako hainbat kidek 1936ko altxamendua gertatu eta gero errepresioa sufritu zutela aipatu zuen; izen batzuk eman zituen, eta gehiago ote ziren pentsatuz, bila hasi nintzen", gogoratu du Huartek.
Soziologiako eta Gizarte Laneko ikasketak egin zituen Huartek, baina futbola beti izan du pasio; jardunaldiak antolatu zituen Futbola ere lapurtu ziguten izenburupean, 2015ean, bertze hainbat kiderekin batera, dirua oinarri duen oraingo futbolari buruz hausnarketa egiteko.
Jardunaldi horien bidetik sortu zen Twitterren kontu bat irekitzeko asmoa: Huartek kontu horren bidez zabaldu zuen frankisten errepresioa sufritu zuten Osasunako kideen berri, iazko uztailaren 18an.
Interneten bidez egindako lan horri esker, ezagutzen ez zituen testigantzak eta datuak jaso ditu Huartek. Eta jasotako hori guztia behar bezala gordetzeko beharrak eraman du liburua egitera. "Osasunari buruzko liburuetan jaso izan da frankisten aldean hildako kideen berri Antonio Oloriz, Jose Bezunartea, Angel Avizcuri, Otxoa de Olza eta Dueñas; ez, ordea, frankisten errepresioa sufritu zutenena. Argi nuen memoria hori jaso eta errepresioa pairatu zutenei aitortza egin behar zitzaiela; arrastoa utzi zuten hamaika arlotan", nabarmendu du Huartek.
Bengarairen biografia
Frankistek Osasunako zuzendaritzako kide edo jokalari izandako sei fusilatu zituzten, 1936ko altxamendua gertatu eta gero: Eladio Zilbeti, Natalio Cayuela, Fortunato Agirre, Filomeno Urdiroz, Alberto Lorenzo eta Ramon Bengarai. 1920ko udazkenean sortu zen Osasuna kluba, eta Agirre eta Zilbeti izan ziren sortzaileetako bi. 1922an, Donibaneko zelaia ireki zuten, eta Espainiako Ligan 1928an egin zuen debuta taldeak. 1934-1935eko denboraldian aritu ziren gorritxoak lehen mailan aurrenekoz. 1936ko apirilean berriz jaitsi ziren. Uztailetik aurrera, halere, zelai barruko arazoak hutsean gelditu ziren, militarrak altxatu eta gero.
Frankistek hildakoen artean, nabarmentzekoa da Ramon Bengaraik egin zuen bidea. Horregatik, Huarteren eskutik sortutako proiektu beraren barruan, Osasunako zuzendaritzako kide izandakoaren biografia argitaratu du Katakrakek: Ramon Bengaray, Osasuna y república (Ramon Bengarai, Osasuna eta errepublika). Esther Aldabe historialariak sinatu du, baina argi utzita "talde lana" dagoela liburu horren atzean. Josu Chueca historialariak idatzi du hitzaurrea.
Historialaria ez ezik, "futbolzale amorratua" ere bada Aldabe: "Erraza izan zen Huarteren proposamenari baiezkoa ematea". Artxiboko agirien artean ezagutu zuten elkar, eta proiektuaren berri jaso bezain pronto erabaki zuen Aldabek Bengarairen biografia idazteko lanean inplikatzea. Lanbidez tipografoa zen Bengarai, baina "hamaika arlotan" egin zuen bidea: "Sindikalista izan zen, Iruñeko Orfeoiko abeslari, bai eta politikari ere", aipatu du Aldabek. Fronte Popularreko presidente izan zen Nafarroan; 1936an fusilatu zuten.
Bengarairen eta errepresioa sufritu zuten Osasunako gainerako kideen memoria "ezabatu" egin dutela nabarmendu du Aldabek. "Klubak berak ez du ahaleginik egin gertatu zena zabaltzeko. Orain plazaratu diren liburuen atzean ere herritarren ekimena dago", erantsi du historialariak. "Gorritxoen memoria jaso beharra zegoen; futbolaren esparruan egindako lanaz gain, herrialdeko gizartearekin eta kulturarekin ere konpromisoa hartu zuten", bukatu du Huartek.
Uxue Rey Gorraiz
Bertsoaren azkeneko puntuak oraindik ere kantatu gabe zirela gelditu ziren hutsik agertokiak joan den martxoan. Hain zuzen. urtarrilaren 31n hasi zen Bardoak Nafarroako Taldekako Bertsolari Txapelketa. 96 bertsolari aritu ziren bertsotan, eta martxoaren 28an zen egitekoa txapelketaren final handia, Lizarran. Hori zuten asmoa, baina ez zen izan hura erdiesterik.
Hasi bai, baina bukatu ezinik gelditu zen Nafarroako Txapelketa, hura ere koronabirusaren pandemiaren eraginez. Ia zazpi hilabeteren ondoren, gaur emanen diote segida orduan erdizka gelditutako proiektuari. Batetik, Goizuetako finalaurrekoan lehiatuko dira Lesakako Arranopola eta Malerreka-Baztango Bertsonautak taldeak. Bestetik, Jauntsaratsen izanen da Berako Lamixene eta Barañaingo Hego Haizea taldeen arteko norgehiagoka. Bi saio horietan erabakiko da Lizarrako finalera nor iritsiko den, urriaren 17an. Hain zuzen ere, dagoeneko sailkatua den Leitzako Atekaberts Komeni taldearen aurka ariko dira gaurko saioetako irabazleak.
Pandemiak bete-betean harrapatu zituen Bardoak, martxoan. Hain justu, Goizuetako eta Jauntsarasko finalaurrekoak egitekoak ziren egun berean ezarri zuen Madrilek alarma egoera, eta, beraz, saioak atzeratzea erabaki zuten antolatzaileek. Baita finala ere, ezinbestean. Hala eta guztiz ere, Ander Perez Nafarroako Bertsozale Elkarteko koordinatzaileak azaldu duenez, antolatzaileek hasieratik izan zuten argi bertan behera utzi ez, atzeratu eginen zutela txapelketa. "Ez genekien noiz arteko etena izanen zen, baina beti egon gara hasia genuen proiektuari amaiera emateko borondatean". Ekainean egin zitekeela pentsatu zuten lehenbizi. Gerora, ordea, ohartu ziren orduan ere ez zela posible izanen, eta orain, udazkenarekin, bertsoei berriz heltzeko aukera ikusi dute. Txapelketa erdibidean uztea "ez litzateke sobera duina", Perezen esanetan.
Segurtasuna etengabe bermatua egon dadin, neurri bereziak hartuko dituzte txapelketako arduradunek datozen saioetan. "Ez dago ukatzerik pandemia batean gaudela, eta, beraz, neurriak hartu behar ditugula" azaldu du Perezek. Hiru saioetan, gaurko bietan eta Lizarrakoan, mugatu eginen dituzte edukierak. Finalean, esaterako, 180 lagun inguru bildu ahalko dira aretoan. Halaber, hiru saioetan derrigorrezkoa izanen da pertsonen arteko distantzia fisikoa mantentzea, eta ezinbestekoa izanen da maskara jantzita edukitzea. Gainera, ez da otordurik izanen bertso saioen ondotik.
Egoerak hala eskatuta, itxura desberdina hartuko du txapelketaren azken txanpak, baina, edonola ere, itzulerarako aukera izanen dira saiook askorentzat. Baldintza berrietara moldatzen jakitea da egin beharreko lehen urratsa, antolatzaileen esanetan.
Bertso gosea asetzeko
Pandemiaren eraginez, bertsolari asko luze izan dira plazara igo gabe, eta, Perezen ustez, horrek "ziurgabetasuna" dakar, nolabait. "Ez dakigu bertsolariak nola iritsiko diren, eta, are gehiago, ez dakigu nola erantzungo duen publikoak". Hala ere, uste du jendea "eroso" izanen dela saioetan, eta erdietsiko dutela Bardoek berezko ezaugarritzat duten "giro beroa" piztea. "Jendea gogotsu dago, eta guk ahal den guztia egingo dugu txapelketari bukaera duina emateko. Badakigu bertsolariek ere beren onena emango dutela, saioak ahalik eta gozagarrienak izan daitezen denontzat", adierazi du.
Koronabirusak gizartea astindu aurretik, bertsolaritza "sasoi onean" zegoen Nafarroan. Hala uste du Perezek. Badaki gaur egungo egoera bestelakoa dela, baina, aldi berean, itxaropentsu dago aurrerantzean gertatu daitekeenarekin, zailtasunak zailtasun. "Hau heldu aurretik sektorea osasuntsu bazegoen, esan daiteke orain zauritua dagoela bertsolaritza. Dena dela, sinetsia nago baduela nahikoa indar sendatu eta aurrera egiteko". Hala eta guztiz ere, elkarteko kideak gaineratu du horretarako ezinbestekoa dela konfiantza ematea, hau da, oztopoak jarri beharrean erraztasunak ematea emanaldiak antolatu ahal izateko.
"Bestelako jarduera asko baimentzen direla ikusita, ulertezina da kulturaren inguruan sortu den mantra". Perezen ustez, bertso saioek zer ezaugarri dituzten kontuan izanik, "aise" bete daitezke neurriak, eta horixe bera erakusteko ere balioko dute saiook: agerian uzteko kultura segurua dela, eta, era berean, erakusteko bertsolaritzak baduela gaitasuna areto, plaza eta txokoak kantuz girotzeko eta alaitzeko, birus batek egunerokoa kutsatua duen honetan ere.
Edurne Elizondo
Javier Torrens (Iruñea, 1951) 2015. urtean izendatu zuten Nafar Ateneoko lehendakari. Azken hilabeteotako "ziurgabetasunak" markatu du erakunde horren jarduera, neurri handi batean, baina udazkenari indarrez egin nahi diote aurre: "Ahal dugun guztia egitea erabaki dugu". 1932an sortutako Nafar Ateneoaren oinordeko dela ahaztu gabe, elkarteak jarraitu nahi du bere berezitasunak garatzen.
Bihar ospatuko duzue urteurrena, Barañainen, Sinfoniettaren kontzertu batekin. Alarma egoerak harrapatu zintuzten martxoan; orain ere ari da zuen jarduera baldintzatzen?
Martxoan bertan behera utzi behar izan genituen prest genituen hamaika saio. Ziurgabetasunak hartu gaitu azken hilabeteotan. Udan bulegoa itxi genuen, baina hasi ginen udazkeneko programa prestatzen, erabaki genuelako ahal genuen guztia eginen genuela. Guk kultura zabaltzeko konpromisoa dugu, eta hori eginen dugu, ahal dugun neurrian, eta segurtasuna bermatuz.
Zer da zuentzat kultura zabaltzeko konpromiso hori?
Kultura ofizialak betetzen ez duen esparru horren berri ematea. Hamaika adar jorratzen ditugu ateneoan: musika, literatura, zientzia dibulgazioa, euskara, filosofia, zinema... Arlo guztietan gure helburu nagusia da zerbait berezia eskaintzea, bertzelako esparrutan tokirik ez duten horiek erakustea.
Bertzelako esparru horiek aipatzen dituzunean, kulturaren zirkuitu ofizialaz ari zara?
Bai. Finean, kultura ofizial hori da erakunde publikoek egiten dutena, neurri handi batean; gobernuak edo udalek egiten dutena, alegia. Programatutako kultura da hori, nolabait erranda; erakundeok herritarren gehiengoa izan behar dute buruan beren zikloak prestatzen dituztenean. Guk ez. Guk gutxiengoak ere baditugu buruan. Ez da gure lehentasuna aretoak betetzea, baina, egia erran, ez dugu kexatzeko arrazoirik.
Lortu duzue jendea zuen saioetara erakartzea?
Iaz, berrehun saio inguru antolatu genituen, eta denera, 10.000 pertsona inguruk egin zuten bat gurekin. Helburua ez da aretoak betetzea, baina kontent gaude.
Jende gaztea erakartzeko gai ere bada ateneoa?
Egia da ateneo hitzak kutsu zahar edo klasiko bat duela, eta akaso horrek urruntzen gaituela gazte anitzengandik. Kutsu elitista bat ere baduela pentsa dezakete batzuek, baina ez da hala. Alderantziz: ateneoek errepublikaren garaian izan zuten arrakasta gehien, 1930eko hamarkadan; ikuspuntu aurrerakoia zuten, eta ez ziren, inondik inora, erakunde kontserbadoreak. Nafar Ateneoa ere orduan sortu zuten, 1932. urtean, eta Gazteluko plazako 37.ean zuen egoitza.
1932ko erakunde horren oinordeko zarete zuek?
1985ean sinatutako estatutuetan halaxe dago jasota. Oraingo ateneoa sortu zuten aurrekoaren bidetik jarraitzeko asmoz; helburua zen 1936an altxamenduak moztu zuen hariari eustea, berriz ere.
Zuk noiz egin zenuen bat?
Ez nintzen egon sortzaileen taldean, baina hasieratik naiz bazkide, 1985. urtetik. Nik bezala, jende askok egin zuen bat erakunde horrekin, amets genuelako egotea alderdietatik eta kultura ofizialetik bazter garatuko ziren gisa horretako elkarte batean. Lehendabiziko etapa horretan, egia erran, jende anitz erakarri zuen Nafar Ateneoak.
Zenbat bazkide zituen?
Mila bazkide izatera ere iritsi zen ateneoa. Kontuan izan behar dugu eferbeszentzia handikoa izan zela duela 35 urteko garai hura. Elkarte anitz sortu ziren, eta gurea bertze anitzen arteko bat izan zen.
Orain zenbat zarete?
Seiehun inguru. Egia da ez dugula lortu nahi bezainbertze gazte erakartzea, baina bada jende gaztea gurean ere.
Eta emakumeak? Zuzendaritzako kideen artean, behintzat, gizonak zarete nagusi.
Gure saioetara etortzen diren ikusleen artean gehiengoa osatzen dute emakumeek, argi eta garbi. Ateneoko bazkideen artean ere, ia erdiak dira emakumeak, baina egoera bertzelakoa da zuzendaritzako kideen artean. Hori onartu bertzerik ezin dut egin. Nahiko genuke emakume gehiago izatea, baina kostatu egiten zaie urrats hori egitea. Bazkide eta ikusle gisa parte hartzen dute, baina nolabaiteko erresistentzia sumatu dugu erakundeko antolakuntzan parte hartzeko orduan. Noski, ateneoko ateak zabalik dituzte. Halere, erran behar dut nik neuk ere azken urteotan egin dudala antolakuntzan gehiago inplikatzeko urratsa.
2015. urtetik zara erakundeko lehendakari. Zergatik erabaki zenuen urrats hori egitea?
Lana utzi eta gero izan zen; lehen ez nuen aukerarik gehiago inplikatzeko. Arte eta Lanbide Eskolako irakasle aritzen nintzen, eta Iruñeko udal politikagintzaren esparruan ere egin nuen lan. Hori guztia bazter utzi eta gero hasi nintzen ateneoan buru-belarri. Urtarrilera arte izanen naiz presidente. Bazkide izateari ez diot inoiz utziko, noski.
Postuan zara, oraindik ere. 35 urte bete eta gero, zer helburu duzue?
Azken urteotako bideari eman nahi diogu segida, eta gure helburu nagusia da antolatzen ditugun saio guztietan bikaintasuna lortzea. Asmo horrekin egin nahi dugu lan beti. Noski, hori lortzeko, ezin gara bakarrik aritu.
Elkarlanaren aldeko apustua egin duzue?
Bai, eta bide horretan urratsak egiten jarraitu nahi dugu. Utzitako bulego txiki bat dugu Iruñean, baina gure saio gehienak hartzeko ez da nahikoa. Ondorioz, ezinbertzekoa dugu elkarlana erakunde publiko eta pribatuekin. Kontent gara, harreman estua dugulako erakundeokin, eta elkarlana garatzen dugu, bertzeak bertze, Civivox aretoekin, Civicanekin, Nafarroako Filmotekarekin, Nafarroako Liburutegiarekin... Hitzarmenak ditugu, elkarrekin aritzeko. Halere, egoitza propio egoki bat izatea ere badugu helburu.
Behar duzue?
Gauza handia litzateke guretzat bat egiteko espazio bat izatea. Gure aspaldiko aldarrikapen bat da, baina egoitzarik gabe ere jarraituko dugu lanean.
Bertze 35 urte betetzeko prest zaudete?
Bai, noski. Nafar Ateneoak eutsiko dio, jendea prest baldin badago lan egiteko kultura ofizialak dituen hutsuneak betetzeko. Gure kulturaren inguruko ikuspuntua ez da esparru ofizial horrek duenaren guztiz bertzelakoa, baina baditu bere ezaugarriak, bere berezitasunak; hori bilatzen dugu, eta bide horretan lanean jarraitu nahi dugu.
Lur Albizu Etxetxipia
Arestik idatzi zuen, eta iltzatuta geratu zen gure herriaren (literaturaren) historian. Nire aitaren etxea defendituko dut. Otsoen kontra, sikatearen kontra, lukurreriaren kontra, justiziaren kontra, defendatu eginen dut nire aitaren etxea.
Duela bi urte eta erdi, 2018ko apirilaren 26an, Iruñeko sanferminetako talde-bortxaketaren inguruko sententzia egin zen publiko. Epaileen arabera, abusua zen, ez erasoa. Ez bortxaketa.
Gernikako bonbardaketaren egun berean erabaki zuten epaileek emakumeon bizitzen gainetik pasatzeak ez ziela hainbeste suposatzen. Esaldi bat hasi zen mugitzen, eta kamiseta ere bilakatu zen: nire ahizpa* defendituko dut, otsoen kontra, erasoen kontra, indarkeriaren kontra, justiziaren kontra, defenditu eginen dut nire ahizpa!
Kontua ez da hainbeste zein erasoaren aurrean defenditzen dugun gure burua, baizik eta zer den defendatzea dagokiguna, garaian-garaian eta unean-unean.
Uste dut baditugula gauza batzuk defenditzeko, beste mundu batean sinesten dugunok, behintzat. Ezer aldatu nahi ez dutenek ez dute halako arazorik izanen. Baina herri, auzo eta lurralde duinak nahi ditugunok, egun hauetan, beste lan batzuk ere baditugu: bizitza duinak posible izanen diren errealitate baten alde lan egitea.
Ez dakit Aresti berrezaugarritu beharko genukeen 2020. urtean berriz, edo dena asmatu behar dugun, baina zer defendituko dudan badakit, edo defenditzea zer gustatuko litzaidakeen.
Bizitzak erdigunean jarri nahi baditugu, beste zerbait eraikitzeko anbizioz, baina defenditzera joan behar dugula iruditzen zait, etorriko diren hilabete hauetan, behintzat.
Segurtasuna ez delako bakarrik ez kutsatzea: segurtasuna izan beharko litzateke jakitea gure inguruko zerbitzu publikoak prest ditugula, helduleku konkretu batzuk ditugula, pertsonen bizitzak defendatzen dituzten gune horiek martxan eta osasuntsu daudela.
Hori behar dugulako: osasungintza, hezkuntza, garraioa, zaintzarako bermeak. Pertsonak zaintzen dituzten zahar etxeak, ez mozkinak pilatzen dituzten enpresak, langileak baldintza kaxkarretan dituztenak. Behar ditugu posiblea dutenaren mugan lanean ariko ez diren osasun etxeak, prebentzioa lantzen dutenak. Arreta behar duen pertsona oro artatzen duten ospitaleak behar ditugu.
Haurrak heziko dituen hezkuntza sistema bat behar dugu. Lurraldea eskualdez eskualde lotuko duen garraio publikoa behar dugu, ez Nafarroan aspalditik dugun garraio-sistema negargarria, enpresei inolako exijentziarik egiten ez diena, eta garraio publikoaren aldeko apustu errealik izan ez duena. Behar ditugu profesionalak, baldintza duinak dituzten langileak, bizitzak zainduko dituen beste sistema bat (inor zapaldu behar izanik gabe).
Ez dakit zein izanen den gure hurrengo poesia, gure hurrengo esaldia edo borrokarako gure hurrengo kanta. Baina nik argi dut horiek guztiak defendituko ditudala; gaurkoagatik, eta biharkoengatik. Eta berandu baino lehen.
Edurne Elizondo
Osasunak egon behar du erdigunean. Espetxeetan ere bai. Mezu hori nabarmendu eta zabaldu nahi izan dute Salhaketa erakundeko kideek. Salatu dute koronabirusaren pandemiak eragindako osasun krisiak "are latzago" bilakatu dituela kartzeletako baldintzak, eta horrek ekarri duela "berez gogorra" den presoen egoerak "okerrera" egitea.
Nafarroako Salhaketako kide Libertad Francesek garbi erran du: "Koronabirusak eragin duen egoerak lotura zuzen eta sendoa du hilabeteotan espetxeetan gertatu diren heriotzekin. Zigorrak betetzeko baldintzek presoen eskubideak urratzen dituzte; haien osasuna bermatzeko modu bakarra da espetxeak hustea".
Zaballan gertatu da azken heriotza. Nafarroako 32 urteko gazte bat zendu da Langraiz Okako (Araba) kartzelan, irailaren 12an. Iruñeko espetxean hasi zen betetzen epaileek ezarritako zigorra, baina abuztuaren 4an mugitu egin zuten Zaballakora. "Dakigunez, hark eskatu zuen mugitzea. Pisikologoak ez zuen ikusi espetxean sartu zuten egunean; gerora, psikologoak arta zezala eskatu zuen presoak, baina ez zuen hartu. Kartzelako laugarren moduluan zegoen, eta hango bertze presoek aurkitu zuten ziegan hilda", azaldu du Francesek.
Nafarroako presoen eskubideen aldeko kolektibo batzuek —Sare, Etxerat, Salhaketa eta Altsasuko Gurasoak— sarea osatu zuten osasun krisiak eztanda egin eta gero, espetxeetan gertatzen ari zena ikusgarri bilakatzeko: alarma egoerak ekarri zuela kartzeletan itxita zirenak are gehiago bakartzea.
Espainiako Espetxe Erakundeetako Idazkaritza Nagusiak bertan behera utzi zituen bisitak, bertzeak bertze, eta udaberrian kartzelatik at konfinamendua arintzeko neurriak ezartzen hasi ziren arren, "barruan" oraindik ez dira itzuli pandemiaren aurreko egoerara. Are gehiago: itxialdian herritarren eta gobernuz kanpoko erakundeen presioz hartutako zenbait neurri —bideo deiak jasotzeko aukera bazter utzi zituzten alarma egoera amaitu zenean, eta, pandemiak okerrera egin arren, "ez dituzte berriz ere indarrean jarri", Libertad Francesek salatu duenez.
Eskumenen auzia
Egungo osasun krisiak "gaizki" zegoena "are okerrago" bilakatu duela bazter utzi gabe, Salhaketako arduradunek funtsezkotzat jo dute eustea, "behingoz", kartzeletan preso diren pertsonen osasunaren auziari. Izan ere, egiturazko arazoak badaudela salatu dute, eta horiek zailtzen dutela urratsak egiteko aukera.
Francesek nabarmendu du Nafarroak ez dituela bere esku espetxeko osasun eskumenak; legez, bertzelakoa behar zuen egoerak aspalditik, 2003koa baita espetxeko osasun eskumenak erkidegoen esku utzi nahi zituen Espainiako Kongresuko legea. Egun, Kataluniak kartzelen gaineko eskumen osoa du, eta Euskal Autonomia Erkidegoa da osasun eskumenak dituen bakarra.
Espetxe Erakundeetako Idazkaritza Nagusiak horixe nabarmendu du, Zaballako azken heriotzaren berri jakin eta gero: "Osasun eskumena Osakidetzarena da", azaldu diote erakunde horretako komunikazio arloko kideek NAFARROAKO HITZAri. Erantsi dute preso nafarrak "denbora gutxi" zeramala Zaballako kartzelan, eta psikologoak artatu zuela: "Behin edo gehiagotan izan zen ez dakigu, baina artatu zuen". Psikologoak arriskua sumatzen badu, suizidioari aurrea hartzeko protokoloa ezartzen dutela erantsi dute. "Kasu honetan, ez zen hori gertatu".
"Guk dakigunez, psikologoak ez zuen presoa artatu", berretsi du Salhaketako Libertad Francesek. "Eta artatu bazuen, emaitzak erakusten du jasotako arreta ez zela izan behar zena". Argi du Osakidetzak eta Espainiako Gobernuak dutela Zaballako espetxean gertatutako heriotzaren ardura. Irailekoa izan da azkena, baina urtea hasi zenetik hiru dira, denera, Arabako espetxe horretan hildakoak. 2019an, berriz, bost izan ziren. "Ditugun datuak ditugu, baina ez dugu jasotzen espetxe barruan gertatzen diren heriotza guztien berri", nabarmendu du Arabako Salhaketako abokatu Marta Aldanondok.
Suizidioen prebentziorako protokoloari buruz, Espetxe Erakundeetako Idazkaritza Nagusiko arduradunek azaldu dituzte zer urrats egiten duten: "Presoa erizaintzara eramaten ohi da, eta bertze preso batekin egoten da, une oro". Hau da, presoa zaintzeko ardura bertze preso baten esku uzten dute. "Ikaragarria da", erran dute Salhaketako kideek.
Hutsak eta gabeziak
Nafarroan Espainiako Gobernuaren esku dago espetxean preso direnen osasunaren ardura. Ez, ordea, Osasun Ministerioaren esku, baizik eta Barne Ministerioarenean. "Espetxe Erakundeek dituzte osasunaren inguruko eskumenak, eta horrek erran nahi du presoen osasuna kartzelako bertzelako interesen azpitik dagoela", erran du Libertad Francesek. Adibide baten bidez azaldu du egoera horrek zer-nolako ondorioak dituen: "Presoek espezialistekin dituzten hitzorduak galtzen dituzte, anitzetan, koordinaziorik ezaren ondorioz poliziarik ez dagoelako presoak osasun zentroetara eramateko".
Horrelakoek erakusten dute sistemak "huts" egiten duela, Salhaketako kidearen hitzetan, eta huts horiek ondorio latz eta larriak izan ditzakete. Preso bat hiltzen denean egiten du sistemak hutsik gordinena, hain zuzen ere. Hori gertatzen denean, gainera, dauden gabeziak gelditzen dira agerian: "Pertsona batek ez luke espetxean egon behar epe labur batean heriotza eragin diezaiokeen gaitz bat baldin badu; preso bat gaindosi baten ondorioz hiltzen denean agerian gelditzen da, batetik, droga kontsumoari aurre egiteko tratamendurik ez dagoela espetxe barruan, eta, batez ere, kartzelan drogak badirela; preso batek bere buruaz bertze egiten duenean, berriz, argi gelditzen da espetxeetan osasun mentala ez dela behar bezala artatzen".
"Kartzelak ez dio lehentasuna ematen presoaren osasunari". Esaldi horren bidez laburbildu du Francesek espetxeetan gertatzen ari dena. "Inork ez du presoen osasunaren ardura bere egin nahi", erantsi du Aldanondok. Nafarroan, Espainiako Gobernuarena da eskumena, baina Francesek argi eta garbi erran du Nafarroako Gobernuak ere baduela erantzukizuna. "Osasun eskumenak bere esku izan gabe ere, anitzez ere gehiago egin dezake Osasunbideak, Nafarroako osasun legeen arabera berea baita herrialdean bizi diren pertsona guztien osasunaren ardura".
Negoziazioak Madrilen
Nafarroako Gobernuak martxan du espetxeko osasun eskumenak bere esku hartzeko negoziazio prozesua Espainiako Gobernuarekin. Salhaketa erakundeko kideek lan handia egin dute bide horretan, hain zuzen ere: 2017an, Nafarroako Parlamentuan aurkeztu zuten Nafarroako Foru Erkidegoak bere gain hartzea espetxe eskumenak, bultzada baten beharra izenburuko txostena.
Iruñeko espetxeari hiru mediku dagozkio, baina bakar bat ere ez zen lanean urte hasieran: batek erretiroa hartu eta haren tokia ez zelako berehala bete, eta bertze biek gaixo-agiria hartu eta ordezkorik ez zietelako jarri. Egoera horren aurrean, Nafarroako Gobernuak mediku bat bidali zuen kartzelara, astean hainbat egun eta zenbait orduz. Egoerak hobera egin du, eta, orain, hiru mediku daude Iruñeko espetxean. "Bi lanaldi osoa betetzen ari dira, baina hirugarrena ez", zehaztu du Francesek. "Bada zer hobetu".
Espetxe Erakundeetako Idazkaritza Nagusiko arduradunek ere onartu dute presoen osasunaren arloan arazo bat badutela; medikuak falta direla onartu dute, eta horregatik, erkidegoak premiatu dituzte osasun eskumenen ardura hartzera.
Salhaketak interes horren inguruko hainbat datu jarri ditu mahai gainean: "Eskumenak erkidegoei emateko legea 2003koa da, baina Espainiako Gobernua azken urteotan baino ez da hasi erkidegoak premiatzen; hepatitis C gaitza da interes horren arrazoi nagusia", azaldu du Francesek. "Zehazki, hepatitis C gaitzari aurre egiteko tratamenduak ordaindu behar izatea", erantsi du. "Gaitz horrek preso anitz jo ditu, eta Espainiako Gobernua ohartu da garesti ateratzen zaiola denen tratamendua ordaintzea".
Salhaketako kideek espero dute urrian urrats bat egitea Nafarroak espetxeko osasun eskumenak bere gain hartzeko. Francesek ohartarazi du, halere: "Egin beharreko urrats bat da, baina ez ditu arazo guztiak konponduko". Zaballan gertatu den azken heriotza gogoratu du, ildo horretan. Iruñeko espetxean bertze arazo anitz ere badela aipatu du, gainera: "Hagitz gaizki funtzionatzen du; ez dago jarduerarik, presoek ez dute zer egin; horrek mugitzeko eskatzera eramaten ditu anitzetan". Tokiz aldatzeak ekartzen ahal du familiaren bisitei uko egin behar izatea. Zigorrak badu adar anitz, eta Salhaketak argi du presoen osasunak egon behar duela erdigunean.