Ezin utzi bertsoa bukatu gabe
Urr 2, 20202020-10-01Aisialdia, Albisteak, Euskara, gaiak, Nafarroa0

Ezin utzi bertsoa bukatu gabe

Uxue Rey Gorraiz

Bertsoaren azkeneko puntuak oraindik ere kantatu gabe zirela gelditu ziren hutsik agertokiak joan den martxoan. Hain zuzen. urtarrilaren 31n hasi zen Bardoak Nafarroako Taldekako Bertsolari Txapelketa. 96 bertsolari aritu ziren bertsotan, eta martxoaren 28an zen egitekoa txapelketaren final handia, Lizarran. Hori zuten asmoa, baina ez zen izan hura erdiesterik.

Hasi bai, baina bukatu ezinik gelditu zen Nafarroako Txapelketa, hura ere koronabirusaren pandemiaren eraginez. Ia zazpi hilabeteren ondoren, gaur emanen diote segida orduan erdizka gelditutako proiektuari. Batetik, Goizuetako finalaurrekoan lehiatuko dira Lesakako Arranopola eta Malerreka-Baztango Bertsonautak taldeak. Bestetik, Jauntsaratsen izanen da Berako Lamixene eta Barañaingo Hego Haizea taldeen arteko norgehiagoka. Bi saio horietan erabakiko da Lizarrako finalera nor iritsiko den, urriaren 17an. Hain zuzen ere, dagoeneko sailkatua den Leitzako Atekaberts Komeni taldearen aurka ariko dira gaurko saioetako irabazleak.

Pandemiak bete-betean harrapatu zituen Bardoak, martxoan. Hain justu, Goizuetako eta Jauntsarasko finalaurrekoak egitekoak ziren egun berean ezarri zuen Madrilek alarma egoera, eta, beraz, saioak atzeratzea erabaki zuten antolatzaileek. Baita finala ere, ezinbestean. Hala eta guztiz ere, Ander Perez Nafarroako Bertsozale Elkarteko koordinatzaileak azaldu duenez, antolatzaileek hasieratik izan zuten argi bertan behera utzi ez, atzeratu eginen zutela txapelketa. "Ez genekien noiz arteko etena izanen zen, baina beti egon gara hasia genuen proiektuari amaiera emateko borondatean". Ekainean egin zitekeela pentsatu zuten lehenbizi. Gerora, ordea, ohartu ziren orduan ere ez zela posible izanen, eta orain, udazkenarekin, bertsoei berriz heltzeko aukera ikusi dute. Txapelketa erdibidean uztea "ez litzateke sobera duina", Perezen esanetan.

Segurtasuna etengabe bermatua egon dadin, neurri bereziak hartuko dituzte txapelketako arduradunek datozen saioetan. "Ez dago ukatzerik pandemia batean gaudela, eta, beraz, neurriak hartu behar ditugula" azaldu du Perezek. Hiru saioetan, gaurko bietan eta Lizarrakoan, mugatu eginen dituzte edukierak. Finalean, esaterako, 180 lagun inguru bildu ahalko dira aretoan. Halaber, hiru saioetan derrigorrezkoa izanen da pertsonen arteko distantzia fisikoa mantentzea, eta ezinbestekoa izanen da maskara jantzita edukitzea. Gainera, ez da otordurik izanen bertso saioen ondotik.

Egoerak hala eskatuta, itxura desberdina hartuko du txapelketaren azken txanpak, baina, edonola ere, itzulerarako aukera izanen dira saiook askorentzat. Baldintza berrietara moldatzen jakitea da egin beharreko lehen urratsa, antolatzaileen esanetan.

Bertso gosea asetzeko

Pandemiaren eraginez, bertsolari asko luze izan dira plazara igo gabe, eta, Perezen ustez, horrek "ziurgabetasuna" dakar, nolabait. "Ez dakigu bertsolariak nola iritsiko diren, eta, are gehiago, ez dakigu nola erantzungo duen publikoak". Hala ere, uste du jendea "eroso" izanen dela saioetan, eta erdietsiko dutela Bardoek berezko ezaugarritzat duten "giro beroa" piztea. "Jendea gogotsu dago, eta guk ahal den guztia egingo dugu txapelketari bukaera duina emateko. Badakigu bertsolariek ere beren onena emango dutela, saioak ahalik eta gozagarrienak izan daitezen denontzat", adierazi du.

Koronabirusak gizartea astindu aurretik, bertsolaritza "sasoi onean" zegoen Nafarroan. Hala uste du Perezek. Badaki gaur egungo egoera bestelakoa dela, baina, aldi berean, itxaropentsu dago aurrerantzean gertatu daitekeenarekin, zailtasunak zailtasun. "Hau heldu aurretik sektorea osasuntsu bazegoen, esan daiteke orain zauritua dagoela bertsolaritza. Dena dela, sinetsia nago baduela nahikoa indar sendatu eta aurrera egiteko". Hala eta guztiz ere, elkarteko kideak gaineratu du horretarako ezinbestekoa dela konfiantza ematea, hau da, oztopoak jarri beharrean erraztasunak ematea emanaldiak antolatu ahal izateko.

"Bestelako jarduera asko baimentzen direla ikusita, ulertezina da kulturaren inguruan sortu den mantra". Perezen ustez, bertso saioek zer ezaugarri dituzten kontuan izanik, "aise" bete daitezke neurriak, eta horixe bera erakusteko ere balioko dute saiook: agerian uzteko kultura segurua dela, eta, era berean, erakusteko bertsolaritzak baduela gaitasuna areto, plaza eta txokoak kantuz girotzeko eta alaitzeko, birus batek egunerokoa kutsatua duen honetan ere.

“Kultura zabaltzeko konpromisoa dugu, eta hori eginen dugu”
Urr 2, 20202024-02-02Albisteak, Elkarrizketa, Elkarrizketak, Nafarroa0

“Kultura zabaltzeko konpromisoa dugu, eta hori eginen dugu”

Edurne Elizondo

Javier Torrens (Iruñea, 1951) 2015. urtean izendatu zuten Nafar Ateneoko lehendakari. Azken hilabeteotako "ziurgabetasunak" markatu du erakunde horren jarduera, neurri handi batean, baina udazkenari indarrez egin nahi diote aurre: "Ahal dugun guztia egitea erabaki dugu". 1932an sortutako Nafar Ateneoaren oinordeko dela ahaztu gabe, elkarteak jarraitu nahi du bere berezitasunak garatzen.

Bihar ospatuko duzue urteurrena, Barañainen, Sinfoniettaren kontzertu batekin. Alarma egoerak harrapatu zintuzten martxoan; orain ere ari da zuen jarduera baldintzatzen?

Martxoan bertan behera utzi behar izan genituen prest genituen hamaika saio. Ziurgabetasunak hartu gaitu azken hilabeteotan. Udan bulegoa itxi genuen, baina hasi ginen udazkeneko programa prestatzen, erabaki genuelako ahal genuen guztia eginen genuela. Guk kultura zabaltzeko konpromisoa dugu, eta hori eginen dugu, ahal dugun neurrian, eta segurtasuna bermatuz.

Zer da zuentzat kultura zabaltzeko konpromiso hori?

Kultura ofizialak betetzen ez duen esparru horren berri ematea. Hamaika adar jorratzen ditugu ateneoan: musika, literatura, zientzia dibulgazioa, euskara, filosofia, zinema... Arlo guztietan gure helburu nagusia da zerbait berezia eskaintzea, bertzelako esparrutan tokirik ez duten horiek erakustea.

Bertzelako esparru horiek aipatzen dituzunean, kulturaren zirkuitu ofizialaz ari zara?

Bai. Finean, kultura ofizial hori da erakunde publikoek egiten dutena, neurri handi batean; gobernuak edo udalek egiten dutena, alegia. Programatutako kultura da hori, nolabait erranda; erakundeok herritarren gehiengoa izan behar dute buruan beren zikloak prestatzen dituztenean. Guk ez. Guk gutxiengoak ere baditugu buruan. Ez da gure lehentasuna aretoak betetzea, baina, egia erran, ez dugu kexatzeko arrazoirik.

Lortu duzue jendea zuen saioetara erakartzea?

Iaz, berrehun saio inguru antolatu genituen, eta denera, 10.000 pertsona inguruk egin zuten bat gurekin. Helburua ez da aretoak betetzea, baina kontent gaude.

Jende gaztea erakartzeko gai ere bada ateneoa?

Egia da ateneo hitzak kutsu zahar edo klasiko bat duela, eta akaso horrek urruntzen gaituela gazte anitzengandik. Kutsu elitista bat ere baduela pentsa dezakete batzuek, baina ez da hala. Alderantziz: ateneoek errepublikaren garaian izan zuten arrakasta gehien, 1930eko hamarkadan; ikuspuntu aurrerakoia zuten, eta ez ziren, inondik inora, erakunde kontserbadoreak. Nafar Ateneoa ere orduan sortu zuten, 1932. urtean, eta Gazteluko plazako 37.ean zuen egoitza.

1932ko erakunde horren oinordeko zarete zuek?

1985ean sinatutako estatutuetan halaxe dago jasota. Oraingo ateneoa sortu zuten aurrekoaren bidetik jarraitzeko asmoz; helburua zen 1936an altxamenduak moztu zuen hariari eustea, berriz ere.

Zuk noiz egin zenuen bat?

Ez nintzen egon sortzaileen taldean, baina hasieratik naiz bazkide, 1985. urtetik. Nik bezala, jende askok egin zuen bat erakunde horrekin, amets genuelako egotea alderdietatik eta kultura ofizialetik bazter garatuko ziren gisa horretako elkarte batean. Lehendabiziko etapa horretan, egia erran, jende anitz erakarri zuen Nafar Ateneoak.

Zenbat bazkide zituen?

Mila bazkide izatera ere iritsi zen ateneoa. Kontuan izan behar dugu eferbeszentzia handikoa izan zela duela 35 urteko garai hura. Elkarte anitz sortu ziren, eta gurea bertze anitzen arteko bat izan zen.

Orain zenbat zarete?

Seiehun inguru. Egia da ez dugula lortu nahi bezainbertze gazte erakartzea, baina bada jende gaztea gurean ere.

Eta emakumeak? Zuzendaritzako kideen artean, behintzat, gizonak zarete nagusi.

Gure saioetara etortzen diren ikusleen artean gehiengoa osatzen dute emakumeek, argi eta garbi. Ateneoko bazkideen artean ere, ia erdiak dira emakumeak, baina egoera bertzelakoa da zuzendaritzako kideen artean. Hori onartu bertzerik ezin dut egin. Nahiko genuke emakume gehiago izatea, baina kostatu egiten zaie urrats hori egitea. Bazkide eta ikusle gisa parte hartzen dute, baina nolabaiteko erresistentzia sumatu dugu erakundeko antolakuntzan parte hartzeko orduan. Noski, ateneoko ateak zabalik dituzte. Halere, erran behar dut nik neuk ere azken urteotan egin dudala antolakuntzan gehiago inplikatzeko urratsa.

2015. urtetik zara erakundeko lehendakari. Zergatik erabaki zenuen urrats hori egitea?

Lana utzi eta gero izan zen; lehen ez nuen aukerarik gehiago inplikatzeko. Arte eta Lanbide Eskolako irakasle aritzen nintzen, eta Iruñeko udal politikagintzaren esparruan ere egin nuen lan. Hori guztia bazter utzi eta gero hasi nintzen ateneoan buru-belarri. Urtarrilera arte izanen naiz presidente. Bazkide izateari ez diot inoiz utziko, noski.

Postuan zara, oraindik ere. 35 urte bete eta gero, zer helburu duzue?

Azken urteotako bideari eman nahi diogu segida, eta gure helburu nagusia da antolatzen ditugun saio guztietan bikaintasuna lortzea. Asmo horrekin egin nahi dugu lan beti. Noski, hori lortzeko, ezin gara bakarrik aritu.

Elkarlanaren aldeko apustua egin duzue?

Bai, eta bide horretan urratsak egiten jarraitu nahi dugu. Utzitako bulego txiki bat dugu Iruñean, baina gure saio gehienak hartzeko ez da nahikoa. Ondorioz, ezinbertzekoa dugu elkarlana erakunde publiko eta pribatuekin. Kontent gara, harreman estua dugulako erakundeokin, eta elkarlana garatzen dugu, bertzeak bertze, Civivox aretoekin, Civicanekin, Nafarroako Filmotekarekin, Nafarroako Liburutegiarekin... Hitzarmenak ditugu, elkarrekin aritzeko. Halere, egoitza propio egoki bat izatea ere badugu helburu.

Behar duzue?

Gauza handia litzateke guretzat bat egiteko espazio bat izatea. Gure aspaldiko aldarrikapen bat da, baina egoitzarik gabe ere jarraituko dugu lanean.

Bertze 35 urte betetzeko prest zaudete?

Bai, noski. Nafar Ateneoak eutsiko dio, jendea prest baldin badago lan egiteko kultura ofizialak dituen hutsuneak betetzeko. Gure kulturaren inguruko ikuspuntua ez da esparru ofizial horrek duenaren guztiz bertzelakoa, baina baditu bere ezaugarriak, bere berezitasunak; hori bilatzen dugu, eta bide horretan lanean jarraitu nahi dugu.

Iritzia: Zer defendatu
Urr 2, 20202020-10-01Albisteak, Iritzia, Nafarroa0

Iritzia: Zer defendatu

Lur Albizu Etxetxipia

Arestik idatzi zuen, eta iltzatuta geratu zen gure herriaren (literaturaren) historian. Nire aitaren etxea defendituko dut. Otsoen kontra, sikatearen kontra, lukurreriaren kontra, justiziaren kontra, defendatu eginen dut nire aitaren etxea.

Duela bi urte eta erdi, 2018ko apirilaren 26an, Iruñeko sanferminetako talde-bortxaketaren inguruko sententzia egin zen publiko. Epaileen arabera, abusua zen, ez erasoa. Ez bortxaketa.

Gernikako bonbardaketaren egun berean erabaki zuten epaileek emakumeon bizitzen gainetik pasatzeak ez ziela hainbeste suposatzen. Esaldi bat hasi zen mugitzen, eta kamiseta ere bilakatu zen: nire ahizpa* defendituko dut, otsoen kontra, erasoen kontra, indarkeriaren kontra, justiziaren kontra, defenditu eginen dut nire ahizpa!

Kontua ez da hainbeste zein erasoaren aurrean defenditzen dugun gure burua, baizik eta zer den defendatzea dagokiguna, garaian-garaian eta unean-unean.

Uste dut baditugula gauza batzuk defenditzeko, beste mundu batean sinesten dugunok, behintzat. Ezer aldatu nahi ez dutenek ez dute halako arazorik izanen. Baina herri, auzo eta lurralde duinak nahi ditugunok, egun hauetan, beste lan batzuk ere baditugu: bizitza duinak posible izanen diren errealitate baten alde lan egitea.

Ez dakit Aresti berrezaugarritu beharko genukeen 2020. urtean berriz, edo dena asmatu behar dugun, baina zer defendituko dudan badakit, edo defenditzea zer gustatuko litzaidakeen.

Bizitzak erdigunean jarri nahi baditugu, beste zerbait eraikitzeko anbizioz, baina defenditzera joan behar dugula iruditzen zait, etorriko diren hilabete hauetan, behintzat.

Segurtasuna ez delako bakarrik ez kutsatzea: segurtasuna izan beharko litzateke jakitea gure inguruko zerbitzu publikoak prest ditugula, helduleku konkretu batzuk ditugula, pertsonen bizitzak defendatzen dituzten gune horiek martxan eta osasuntsu daudela.

Hori behar dugulako: osasungintza, hezkuntza, garraioa, zaintzarako bermeak. Pertsonak zaintzen dituzten zahar etxeak, ez mozkinak pilatzen dituzten enpresak, langileak baldintza kaxkarretan dituztenak. Behar ditugu posiblea dutenaren mugan lanean ariko ez diren osasun etxeak, prebentzioa lantzen dutenak. Arreta behar duen pertsona oro artatzen duten ospitaleak behar ditugu.

Haurrak heziko dituen hezkuntza sistema bat behar dugu. Lurraldea eskualdez eskualde lotuko duen garraio publikoa behar dugu, ez Nafarroan aspalditik dugun garraio-sistema negargarria, enpresei inolako exijentziarik egiten ez diena, eta garraio publikoaren aldeko apustu errealik izan ez duena. Behar ditugu profesionalak, baldintza duinak dituzten langileak, bizitzak zainduko dituen beste sistema bat (inor zapaldu behar izanik gabe).

Ez dakit zein izanen den gure hurrengo poesia, gure hurrengo esaldia edo borrokarako gure hurrengo kanta. Baina nik argi dut horiek guztiak defendituko ditudala; gaurkoagatik, eta biharkoengatik. Eta berandu baino lehen.

Osasuna, erdigunera
Ira 25, 20202020-09-24Albisteak, Asteko Gaiak, Gizartea, Nafarroa0

Osasuna, erdigunera

Edurne Elizondo

Osasunak egon behar du erdigunean. Espetxeetan ere bai. Mezu hori nabarmendu eta zabaldu nahi izan dute Salhaketa erakundeko kideek. Salatu dute koronabirusaren pandemiak eragindako osasun krisiak "are latzago" bilakatu dituela kartzeletako baldintzak, eta horrek ekarri duela "berez gogorra" den presoen egoerak "okerrera" egitea.

Nafarroako Salhaketako kide Libertad Francesek garbi erran du: "Koronabirusak eragin duen egoerak lotura zuzen eta sendoa du hilabeteotan espetxeetan gertatu diren heriotzekin. Zigorrak betetzeko baldintzek presoen eskubideak urratzen dituzte; haien osasuna bermatzeko modu bakarra da espetxeak hustea".

Zaballan gertatu da azken heriotza. Nafarroako 32 urteko gazte bat zendu da Langraiz Okako (Araba) kartzelan, irailaren 12an. Iruñeko espetxean hasi zen betetzen epaileek ezarritako zigorra, baina abuztuaren 4an mugitu egin zuten Zaballakora. "Dakigunez, hark eskatu zuen mugitzea. Pisikologoak ez zuen ikusi espetxean sartu zuten egunean; gerora, psikologoak arta zezala eskatu zuen presoak, baina ez zuen hartu. Kartzelako laugarren moduluan zegoen, eta hango bertze presoek aurkitu zuten ziegan hilda", azaldu du Francesek.

Nafarroako presoen eskubideen aldeko kolektibo batzuek —Sare, Etxerat, Salhaketa eta Altsasuko Gurasoak— sarea osatu zuten osasun krisiak eztanda egin eta gero, espetxeetan gertatzen ari zena ikusgarri bilakatzeko: alarma egoerak ekarri zuela kartzeletan itxita zirenak are gehiago bakartzea.

Espainiako Espetxe Erakundeetako Idazkaritza Nagusiak bertan behera utzi zituen bisitak, bertzeak bertze, eta udaberrian kartzelatik at konfinamendua arintzeko neurriak ezartzen hasi ziren arren, "barruan" oraindik ez dira itzuli pandemiaren aurreko egoerara. Are gehiago: itxialdian herritarren eta gobernuz kanpoko erakundeen presioz hartutako zenbait neurri —bideo deiak jasotzeko aukera bazter utzi zituzten alarma egoera amaitu zenean, eta, pandemiak okerrera egin arren, "ez dituzte berriz ere indarrean jarri", Libertad Francesek salatu duenez.

Eskumenen auzia

Egungo osasun krisiak "gaizki" zegoena "are okerrago" bilakatu duela bazter utzi gabe, Salhaketako arduradunek funtsezkotzat jo dute eustea, "behingoz", kartzeletan preso diren pertsonen osasunaren auziari. Izan ere, egiturazko arazoak badaudela salatu dute, eta horiek zailtzen dutela urratsak egiteko aukera.

Francesek nabarmendu du Nafarroak ez dituela bere esku espetxeko osasun eskumenak; legez, bertzelakoa behar zuen egoerak aspalditik, 2003koa baita espetxeko osasun eskumenak erkidegoen esku utzi nahi zituen Espainiako Kongresuko legea. Egun, Kataluniak kartzelen gaineko eskumen osoa du, eta Euskal Autonomia Erkidegoa da osasun eskumenak dituen bakarra.

Espetxe Erakundeetako Idazkaritza Nagusiak horixe nabarmendu du, Zaballako azken heriotzaren berri jakin eta gero: "Osasun eskumena Osakidetzarena da", azaldu diote erakunde horretako komunikazio arloko kideek NAFARROAKO HITZAri. Erantsi dute preso nafarrak "denbora gutxi" zeramala Zaballako kartzelan, eta psikologoak artatu zuela: "Behin edo gehiagotan izan zen ez dakigu, baina artatu zuen". Psikologoak arriskua sumatzen badu, suizidioari aurrea hartzeko protokoloa ezartzen dutela erantsi dute. "Kasu honetan, ez zen hori gertatu".

"Guk dakigunez, psikologoak ez zuen presoa artatu", berretsi du Salhaketako Libertad Francesek. "Eta artatu bazuen, emaitzak erakusten du jasotako arreta ez zela izan behar zena". Argi du Osakidetzak eta Espainiako Gobernuak dutela Zaballako espetxean gertatutako heriotzaren ardura. Irailekoa izan da azkena, baina urtea hasi zenetik hiru dira, denera, Arabako espetxe horretan hildakoak. 2019an, berriz, bost izan ziren. "Ditugun datuak ditugu, baina ez dugu jasotzen espetxe barruan gertatzen diren heriotza guztien berri", nabarmendu du Arabako Salhaketako abokatu Marta Aldanondok.

Suizidioen prebentziorako protokoloari buruz, Espetxe Erakundeetako Idazkaritza Nagusiko arduradunek azaldu dituzte zer urrats egiten duten: "Presoa erizaintzara eramaten ohi da, eta bertze preso batekin egoten da, une oro". Hau da, presoa zaintzeko ardura bertze preso baten esku uzten dute. "Ikaragarria da", erran dute Salhaketako kideek.

Hutsak eta gabeziak

Nafarroan Espainiako Gobernuaren esku dago espetxean preso direnen osasunaren ardura. Ez, ordea, Osasun Ministerioaren esku, baizik eta Barne Ministerioarenean. "Espetxe Erakundeek dituzte osasunaren inguruko eskumenak, eta horrek erran nahi du presoen osasuna kartzelako bertzelako interesen azpitik dagoela", erran du Libertad Francesek. Adibide baten bidez azaldu du egoera horrek zer-nolako ondorioak dituen: "Presoek espezialistekin dituzten hitzorduak galtzen dituzte, anitzetan, koordinaziorik ezaren ondorioz poliziarik ez dagoelako presoak osasun zentroetara eramateko".

Horrelakoek erakusten dute sistemak "huts" egiten duela, Salhaketako kidearen hitzetan, eta huts horiek ondorio latz eta larriak izan ditzakete. Preso bat hiltzen denean egiten du sistemak hutsik gordinena, hain zuzen ere. Hori gertatzen denean, gainera, dauden gabeziak gelditzen dira agerian: "Pertsona batek ez luke espetxean egon behar epe labur batean heriotza eragin diezaiokeen gaitz bat baldin badu; preso bat gaindosi baten ondorioz hiltzen denean agerian gelditzen da, batetik, droga kontsumoari aurre egiteko tratamendurik ez dagoela espetxe barruan, eta, batez ere, kartzelan drogak badirela; preso batek bere buruaz bertze egiten duenean, berriz, argi gelditzen da espetxeetan osasun mentala ez dela behar bezala artatzen".

"Kartzelak ez dio lehentasuna ematen presoaren osasunari". Esaldi horren bidez laburbildu du Francesek espetxeetan gertatzen ari dena. "Inork ez du presoen osasunaren ardura bere egin nahi", erantsi du Aldanondok. Nafarroan, Espainiako Gobernuarena da eskumena, baina Francesek argi eta garbi erran du Nafarroako Gobernuak ere baduela erantzukizuna. "Osasun eskumenak bere esku izan gabe ere, anitzez ere gehiago egin dezake Osasunbideak, Nafarroako osasun legeen arabera berea baita herrialdean bizi diren pertsona guztien osasunaren ardura".

Negoziazioak Madrilen

Nafarroako Gobernuak martxan du espetxeko osasun eskumenak bere esku hartzeko negoziazio prozesua Espainiako Gobernuarekin. Salhaketa erakundeko kideek lan handia egin dute bide horretan, hain zuzen ere: 2017an, Nafarroako Parlamentuan aurkeztu zuten Nafarroako Foru Erkidegoak bere gain hartzea espetxe eskumenak, bultzada baten beharra izenburuko txostena.

Iruñeko espetxeari hiru mediku dagozkio, baina bakar bat ere ez zen lanean urte hasieran: batek erretiroa hartu eta haren tokia ez zelako berehala bete, eta bertze biek gaixo-agiria hartu eta ordezkorik ez zietelako jarri. Egoera horren aurrean, Nafarroako Gobernuak mediku bat bidali zuen kartzelara, astean hainbat egun eta zenbait orduz. Egoerak hobera egin du, eta, orain, hiru mediku daude Iruñeko espetxean. "Bi lanaldi osoa betetzen ari dira, baina hirugarrena ez", zehaztu du Francesek. "Bada zer hobetu".

Espetxe Erakundeetako Idazkaritza Nagusiko arduradunek ere onartu dute presoen osasunaren arloan arazo bat badutela; medikuak falta direla onartu dute, eta horregatik, erkidegoak premiatu dituzte osasun eskumenen ardura hartzera.

Salhaketak interes horren inguruko hainbat datu jarri ditu mahai gainean: "Eskumenak erkidegoei emateko legea 2003koa da, baina Espainiako Gobernua azken urteotan baino ez da hasi erkidegoak premiatzen; hepatitis C gaitza da interes horren arrazoi nagusia", azaldu du Francesek. "Zehazki, hepatitis C gaitzari aurre egiteko tratamenduak ordaindu behar izatea", erantsi du. "Gaitz horrek preso anitz jo ditu, eta Espainiako Gobernua ohartu da garesti ateratzen zaiola denen tratamendua ordaintzea".

Salhaketako kideek espero dute urrian urrats bat egitea Nafarroak espetxeko osasun eskumenak bere gain hartzeko. Francesek ohartarazi du, halere: "Egin beharreko urrats bat da, baina ez ditu arazo guztiak konponduko". Zaballan gertatu den azken heriotza gogoratu du, ildo horretan. Iruñeko espetxean bertze arazo anitz ere badela aipatu du, gainera: "Hagitz gaizki funtzionatzen du; ez dago jarduerarik, presoek ez dute zer egin; horrek mugitzeko eskatzera eramaten ditu anitzetan". Tokiz aldatzeak ekartzen ahal du familiaren bisitei uko egin behar izatea. Zigorrak badu adar anitz, eta Salhaketak argi du presoen osasunak egon behar duela erdigunean.

Antzerkigintza, gorputzaren bidetik
Ira 25, 20202020-09-25Albisteak, gaiak, Nafarroa0

Antzerkigintza, gorputzaren bidetik

Edurne Elizondo

Hiru ikasle lehenengo urtean; sei bigarrenean; gero, hamalau, eta, orain, sei urte joan eta gero, hamaika talde, goiz eta arratsaldez. Urratsez urrats egin du bere bidea Iruñeko Teatrolari antzerki eskolak: aurretik egindakoa sendotuz bertze pauso bat eman baino lehen. Azken urratsa eta orain arteko nagusia urrian eginen dute eskolako lantaldea osatzen duten hamar profesionalek: arte eszenikoen gradu propioa jarriko dute martxan.

"Orain bai, orain gure gradua eskaintzeko moduan gaude". Hori nabarmendu du eskolako zuzendari Javier Alvarok. Madrildik etorri zen Nafarroara, 2013. urtean. Arte dramatikoko ikasketak egin zituen han, eta oholtza gainean jarraitu nahi izan du, Iruñean ere. Eskolak ematen hasi zen 2014an. "Orduan Jarautan ginen; baina espazioa txiki gelditu zitzaigun, eta Arrotxapera mugitu ginen", gogoratu du. Errotazar karrikan izan zuten Arrotxapeko lehen egoitza, eta Maiteminduen pasealekuko 33an dira orain, 2018az geroztik. Dena prest dute graduko ikasle berriak eta orain arteko eskoletakoak hartzeko.

"Koronabirusak ekarri digun egoerara moldatu behar izan dugu, baina lanean hasteko irrikan gara", azaldu du eskolako kide Maialen Sanchezek. Erantsi du azken urte luzea eman dutela Teatrolariko arduradunek beren gradua prestatzen: "Ez da erraza izan, baina lortu dugu lan egiteko modu bat garatzea denon artean; gure graduaren atzean bada proiektu bat, bada aurretik egindako lan sakon bat".

Baliabideak eman

Lan egiteko modu horrek badu ezaugarri nagusi berezi bat: Teatrolari eskolako kideek gorputza jarri nahi izan dute ikasketa prozesu osoaren erdigunean. "Hitzari baino, ekintzari ematen diogu garrantzia, mugimenduari", zehaztu du Alvarok. Gorputz adierazpena, ahotsa, dantza, bat-batekotasuna, kamera, historia, clown saioak eta bertze jorratu eta eginen dituzte eskolako aretoetan. "Helburua ez da ikasleek guk errandako testua antzeztea; helburua da interpretatzeko eta nahi badute profesional bilakatzeko behar dituzten baliabideak haien esku jartzea, eta elkarlanean aritzea", erran du eskolako zuzendariak.

Teatrolari eskolako kideek nahi dute oholtza gainera igo nahi dutenen bidelagun izan, finean, eta hori lortzeko garatu dute lau urteko beren gradua; lehendabiziko ikasturtearen helburu nagusia da ikasleek beren gorputza ongi ezagutzea. "Gorputza baita aktoreon lan tresna", erran du Alvarok. Bigarren eta hirugarren urteetan lortuko dute ikasleek arlo bateko zein bertzeko formakuntza; eta, laugarrenean, berriz, ikasleak lan munduarekin lotzeko zubi lana egin nahi du eskolak. "Tresnak eman nahi dizkiegu dei baten zain gera ez daitezen; asmoa da baliabideak izatea beren proiektuak garatzen hasteko", erantsi du zuzendariak.

Alvarok nabarmendu du Nafarroan "kultura anitz" kontsumitzen dela, eta antzerkigintzaren arloan ere "mugimendu handia" dela. "Federazioan 44 talde amateur daude; sekulakoa da".

Ikuspuntua zabaldu

Herrialdeko aretoek egiten duten eskaintzari buruz, Alvarok erantsi du falta dela "ikuspuntua zabaltzea; hitza oinarri duen antzerkigintzaz harago jotzea". Oholtzan egoteko profesionalak trebatzeko hiru eskola daude Iruñean, eta hori "ontzat" jo du Alvarok: "Badugu elkarlana, eta polita da nork bere bidea egitea, ikasleek nahi dutena hauta dezaten". Teatrolarirekin batera, Nafarroako Antzerki Eskola eta Laura Laiglesiaren Butaca 78 eskola ari dira herrialdeko aktoreak trebatzen. "Nork bere ezaugarriak ditu, eta ez diogu elkarri trabarik egiten; alderantziz", berretsi dute eskolako arduradunek.

Arrotxapeko Teatrolari eskolako gelak hasi dira betetzen, bertzeak bertze haurrentzat prestatutako ikastaroen eskutik. Aurtengo ikasturtean, lehen aldiz, dantza eskolak euskaraz ere har daitezke zentroan. Gradua ere ele bitan ematea hartu dute xede.

Herriko zaharren gurpilean
Ira 25, 20202020-09-24Albisteak, gaiak, Gizartea, Nafarroa0

Herriko zaharren gurpilean

Edurne Elizondo

Toño Peña duela 22 urte ailegatu zen Corellara, eta, lehenengo egunetik, atentzioa eman zion herriko zahar gehienak ibiltzen zirela bizikleta gainean. "Batez ere, emakumeak", zehaztu du. Corellako Bizikletazaleak taldeko kidea da Peña. Duela hamabost urte sortu zuten, herriko zaharrek markatutako bidetik aurrera egiteko asmoz. Bizikletaren alde ari dira geroztik, karrikan dagokien espazioa eskatzeko.

Bizikleten aldeko apustuak gora egin du koronabirusaren pandemiak eragindako osasun krisiak eztanda egin zuenetik. "Alternatiba merke eta erosoa da", erran du Peñak. Nafarroako Gobernuak ere egin ditu urrats batzuk bizikletaren erabilera sustatzeko, oraingo egoera kontuan hartuta. Itxialdia amaitu bezain pronto, hain zuzen, Nafarroako Gobernuko Garraio Zuzendaritza Nagusiko arduradunek bilera bat egin zuten Corellako Bizikletazaleak taldearekin eta Erriberako bertze hainbat kolektiborekin, herritarren proposamenak eta iritziak jasotzeko asmoz. Lan horren ondorioz, kanpaina bat prestatu du gobernuak orain: 50 euroren laguntzak banatuko ditu, hondatuta edo aspaldi erabili gabe dauden bizikletak konpontzeko. Urriaren 6an jarriko dute martxan.

Gobernuaren asmoa da hirian eta udalerrietan bizikleten erabilera sustatzea. Gaur egun, herritarren %2k baliatzen dute, egunero. Kopuru horrek gora egitea lortu nahi du Garraio Zuzendaritza Nagusiak.

Txangoak, tailerrak, saria

Corellako Bizikletazaleak taldeko kideek helburu bera izan dute ardatz martxan jarri zirenetik, eta ez dira lan hori egiten ari diren bakarrak Erriberan: 2015etik, Recicleta kolektiboa ere ari da urratsak egiten bizikletaren erabileraren alde. "Hainbat taldek egin dugu bat kolektiboan, eskualdean mugikortasun iraunkorra bultzatzeko asmoz", azaldu du Abel del Rey Recicletako kideak.

Helburu berarekin, baina nor bere bidetik ari da. Corellako Bizikletazaleak taldeko kideek ez dute ahaztu nahi izan herriko zaharrenen ereduari so bururatu zitzaiela taldea martxan jartzea, eta herriko zahar horiek kontuan dituzte antolatzen dituzten ekinaldi anitzetan. Bizitza oso bat bizikletan izenburuko sariarekin, adibidez, herrian alde batetik bertzera mugitzeko beti bizikleta erabili izan duten adineko pertsona horiek omentzen dituzte, urtero. Eta bizikletaz mugitzeko gai ez direnentzat, berriz, zerbitzu berezi bat dute, asteburuetan: taldeko kideek gidatutako trizikloak baliatzen dituzte herriko zaharrak goiz osoko paseo batera eramateko. Asteburuko irteerak eta egun bateko txangoak ere egiten dituzte Bizikletazaleak taldeko kideek, bai eta bizikletak konpontzen ikasteko tailerrak ere.

Bizikletak konpontzea da Recicleta taldeko kideen jardueraren oinarri, hain zuzen ere. "Hasieratik, gure asmo nagusia izan da etxean erabili gabe ditugun bizikletak martxan jartzea", azaldu du Del Reyk. Bizikleta zaharrak jaso, eta konpondu eta gero banatu egiten dituzte.

Bizikleta horiek "segurtasunez" erabili ahal izatea ere badute helburu. Azken urteotan egindako urratsei esker, hain zuzen ere, Tuteran gora egin du hirian dituzten bidegorrien kopuruak, eta bide horien arteko loturak ere prestatu dituzte, erdigunean.

Egindako urratsak eta udalaren jarrera eskertu du Del Reyk, baina nabarmendu du lan handia dagoela egiteko, oraindik ere. Corellako Toño Peñak ere argi du administrazioak pausoak ematen jarraitu behar duela, bizikletek gero eta toki gehiago izan dezaten. "Eta horretarako, noski, autoak galdu egin beharko luke egun karrikan duen nagusitasuna". Ez da lan erraza hori lortzea, ordea, Peñaren ustez: "Autoaren industriak pisu handia du".

Recicleta kolektiboan diren taldeetako bat da Erriberako Ekologistak Martxan, eta talde horretako bozeramaile Eduardo Navascuesek ere salatu du Nafarroako Gobernua "behar baino urrats gutxiago" egiten ari dela. "Ongi dago bizikletak konpontzeko laguntzak ematea, baina ez da nahikoa: 50.000 euro baino ez dute gastatuko. Bitartean, Nafarroako ubidea sustatzen jarraitzen dute. Hori bai ez dela jasangarria".

“Mezuak hobeki aditzen dira melodia batek lagunduta”
Ira 25, 20202024-02-02Elkarrizketa, Elkarrizketak0

“Mezuak hobeki aditzen dira melodia batek lagunduta”

Uxue Rey Gorraiz

Barrenak husteko eta oroitzeko. Horretarako sortu zuen Nekane Ibero musikariak (Iruñea, 1996) Habitación 40 kantua. Alzheimerraz mintzo da bertan. Izan ere, Iberori joan den urtean hil zitzaion amona, gaitz hori zuela. Bizipenetatik abiatuta, apirilean kaleratu zuen kantua, eta, orain, Recuérdame. El principio de la desconexión dokumentalaren parte da haren lana. Bartzelonan estreinatu zuten, astelehenean: gaur, Noaingo Kultur Etxean izanen da. Abestu eginen du Iberok. Astelehenean izan zen Alzheimerraren Nazioarteko Eguna.

Zerk bultzatu zintuen alzheimerraz kantua sortzera?

Gertatzen ari zitzaidana kontatu beharra nuen, nolabait. Premia horrek bultzatuta sortu nuen abestia. Hasieran, uste nuen kontatzen nuen istorioa nirea bakarrik zela, nire arazoa zela soilik. Gero ohartu naiz ez dela horrela inondik inora: askok eta askok bizi dute nik bizi izan dudana. Are gehiago, esanen nuke mundu guztiak duela alzheimerra duen edo izan duen ezagun bat inguruan. Jende asko identifikatua sentitu da kantuko hitzekin, eta hori sentitzea oso polita izan da.

Nolakoa izan zen sorkuntza prozesua?

Aurretik ere buruan nuen horretaz hitz eginen zuen abesti bat sortzea, baina, egia esateko, ustekabean sortu nuen, arratsalde bakarrean. Etxean nintzen, ospitalera joan baino lehenago, gertatzen ari zenari buruz hausnartzen, eta, ohartzerako, sortua nuen ia osorik. Barrenak hustu nituen, eta lasaitu egin nintzen idatzi eta berehala.

Zer da kantuan kontatzen duzuna zehazki?

Amonaren istorioaz ari naiz, baina batez ere deskribatzen dut nola sentitzen den gaixoa zaintzen duena. Horretan jarri nahi nuen fokua: zaintzailearengan. Pertsona horren zeregina biziki inportantea da, eta, aldi berean, oso gogorra. Nik oso hurbiletik ikusi nuen, nire ama eta izebak halaxe izan zirelako, eta garrantzitsua iruditzen zait alde hori nolakoa den kontatzea.

Ezkutuan gelditu ohi da?

Bai, hala uste dut. Horregatik nahi nuen ikusarazi. Denok dakigu gaitza gutxi gorabehera nolakoa den. Hau da, badakigu gaixotasunak zer ondorio dakartzan pairatzen duen pertsonarengan: oroimenari egiten dio kalte, eta gaixorik dagoenak gauzak ahazten ditu, gero eta gehiago, ia dena ahazteraino. Hori jakina da, baina orokorrean ez gara ohartzen zaintzaileak sufritzen duenaz. Azken batean, alzheimerra duen pertsona une batetik aurrera ez da gai izaten inguruan gertatzen ari denaz ohartzeko, baina hurbilekoak bai, eta oso mingarria da. Sintomak pixkanaka nola larritzen diren ikusten dugu, egunez egun.

Zuri zertan lagundu dizu abestiak?

Barrenean nuena oihukatzeko balio izan dit, hasieran batez ere. Orain, jendaurrean kantatzen dudan bakoitzean, sentitzen dut zerbait gehiago askatzen dudala. Emozioak ez dira lehen aldietakoen berdinak; aldatu egin dira.

Eboluzionatu egin du abestiaren esanahiak?

Behin kantua publiko bihurtuta, denona bihurtzen da, eta, aldi berean, inorena ere ez. Mezua partekatu egiten duzu, eta, niretzat behintzat, katarsi bat izan da. Kantatzen dudan bakoitzean, zauria sendatzen joaten da, eta orbaintzen.

Musika sendagai eraginkorra izan daiteke, beraz.

Bai, eta ez horrelakoetarako bakarrik. Ikerketek erakutsi dute musikak asko laguntzen diela alzheimerra duten gaixoei. Nire amonarengan oso argi ikusi nuen,eta, gaitz honetatik harago, beste gaixotasun batzuentzat ere oso tratamendu ona da musika.

Musikoterapia gehiago sustatu beharko litzateke, orduan?

Bai. San Juan de Dios ospitalean eskaintzen dute batzuetan. Zoritxarrez, nire amonak ezin izan zuen horrelakoetan parte hartu, baina bai, zalantzarik gabe, komeni litzateke gehiagotan izatea.

Alzheimerrari buruzko dokumental batean entzun daiteke zure abestia. Nola ailegatu da?

Sarean publikatu nuen, eta oso harrera ona izan zuen. Ez nuen halakorik espero. Bartzelonatik deitu zidaten, esanez asko gustatu zitzaiela, eta galdetu zidaten ea dokumentalean parte hartu nahi nuen. Pozik esan nien baietz, ikusi nuelako helburu bera genuela; hain zuzen ere, azaltzea alzheimerraren errealitatea zein den. Izan ere, gauza askori ez diegu erreparatzen.

Jendartea ez dago aski sentsibilizatuta gaixotasunarekin?

Egon badago, baina premiazkoa da gehiago jakitea eta sakontzea. Sentsibilizazioak orokorragoa izan behar du, esparru guztietara zabaldua.

Apiriletik gaur arte, sortu dituzu kantu gehiago, eta denek dute aldarrikapen mezuren bat.

Sor nitzakeen kantuak maitasunari buruzkoak, eta, izatez, horrelakoak ere egiten ditut, baina uste dut jendeak ez duela horrelako mezu gehiagoren beharrik. Ordea, gai sozialak argitara ateratzea premiazkoagoa ikusten dut. Feminismoa zen nagusi maiatzean kaleratu nuen abestian, eta, berriki, beste bat ere atera dut: beloari buruz mintzo naiz horretan, eta islamofobiaren gaia jorratzen dut haren bidez.

Musika bozgorailu ona da?

Bai, zalantzarik gabe; bozgorailurik indartsuenetarikoa da. Mezuak hobeki aditzen dira melodia batek lagunduta.

Iritzia: Eusko gudariak gara?
Ira 25, 20202020-09-24Albisteak, Iritzia, Nafarroa0

Iritzia: Eusko gudariak gara?

Amets Aranguren Arrieta

Omenaldi politiko batean izan naiz berriki. Izan naiz eta parte hartu dut, nire aletxoa jarri diot omenaldiari. Nahi izan dudalako. Hitzartzeak, agurra, bideo bat, pare bat kantu eta krabelinak. Tradizio den gisan, azken hitzartzea Eusko gudariak ereserkiaren lehen hitzekin bukatu da. Publikoak heldu dio kantuari, ukabilak gora:

Eusko gudariak gara Euskadi askatzeko

gerturik daukagu odola bere aldez emateko.

Irrintzi bat entzun da mendi tontorrean,

goazen gudari danok ikurrina(re)n atzean.

Eusko gudariak gara Euskadi askatzeko? Bueno. Baina gerturik daukagu odola bere aldez emateko? Bai? Mmm… Ez dakit nik. Estrofa honek beti sentiarazi izan dizkit sentimendu kontrajarriak. Ulertzen dut adin bateko jendeak sentitzea, kantatzea eta epikotasun horrek, hein batean, belaunaldi oso bat (eta belaunaldi horretatik kanpoko beste batzuk ere) hunkitu ahal izatea. Hala ere, nostalgiatik eta malenkoniatik kantatua dela ulertzen dut, eta errespetatzen dudan arren, ez diot gaurkotasunik ikusten. Eta honekin ez diot aferari garrantzirik kendu nahi, ez dut esan nahi kantatu behar ez denik. Baina iruditzen zait ereserki honek duela urte batzuk komunitate bat trinkotu, indartu eta hunkitzeko zuen indarra ez duela gaur egungo komunitate horretan bertan (ez gehiengo handi batengan, bederen). Esaldi batean, ez dut erabat sinisten 2020an 16 urteko gazte bat hori kantatzen.

"Zalantza dut, euskal komunitateaz ari bagara, edo Euskal Herriaz proiektu politiko bezala, bakarrik ote garen ikurrin bat, lauburu bat eta aurresku bat. Edo trikiti bat edo... jarri nahi dituzun hitz guztiak. Eta hori ere bagara. Baina subjektu politiko bezala, iruditzen zait sinbologiaren eta iruditeriaren berrosatze bat beharrezkoa dela. Nik kezka hori dut, eta konpartitzen dut, baina ez diot soluziorik aurkitu. Ez dut makilatxo magikorik". Oier Zuñiga aktore eta margolariak Argia aldizkarian aipaturiko honen ildotik ari naiz edo behintzat, horrela interpretatu nituen nik bere hitzak. Badakigu kantatzen duen herria ez dela inoiz hilko, baina herri horretako sinbologia eta iruditeriaren berrosatze horri ekiten ez badiogu eta egungo jendartearen gehiengoarekin bat egiten ez badu, bidean geratuko direla zenbait gauza, ereserki hau tarteko.

Eta bai, badakit, letrari erreparatu gabe ere kantuak berak baduela zentzu sinbolikoa, tontakeria dela agian letran zentratu eta literalki hartzea. Baina, aldi berean, ez nau eroso sentiarazten eta ez diot zentzu handirik ikusten egungo gizartean (nire ustez, betiere) zentzurik ez duen kantu bat mantentzeari. Eta nago ez naizela bakarra. Honekin ez naiz egin behar dena ala egin behar ez dena esaten ari. Labana hartu eta meloi handi honi lehen zirrikitua ireki nahi diot, besterik ez.

Oier Zuñigak bezala, nik ere ez dut makilatxo magikorik eta ez dut proposamenik (oraingoz). Eta badakit, alternatibarik ezean, dagoena kritikatzea ez dela txukunegia, egiten denak balio duela, alegia. Beraz, honaino gaurkoz.

Moztuta ere hiltzen ez den lilia
Ira 18, 20202020-09-17Albisteak, Asteko Gaiak, Gizartea, Nafarroa0

Moztuta ere hiltzen ez den lilia

Edurne Elizondo

Memoria historikoak Josefina Lambertoren aurpegia du Nafarroan: moztuta ere hiltzen ez den mendiko lilia. Hezur-haragizko memoria da harena: memoria bizia; oroitu, egin eta eragin nahi duen memoria; oroitu eta justizia eskatzen duena. Josefinak Vicente Lamberto zuen aita; Maravillas, berriz, ahizpa. Biak eraman eta hil egin zituzten falangistek, 1936ko abuztuan. Familiaren historia bere egin du Lambertok, eta Virginia Senosiain eta Juan Luis Napal zinemagileek Florecica (Loretxo) dokumentalean jaso dute orain. Atzo aurkeztu zuten, Iruñean.

"Kontatu, zabaldu, ez ahaztu". Bertzerik ez die eskatu Josefina Lambertok bere bizitzari buruzko laneko egileei. Bertzerik ez du egin hark, 1936ko abuztuaren 15ean senideak ondotik indarrez eraman zizkiotenetik. 1929. urtean sortu zen Josefina Lamberto, Larragan; zazpi urte bertzerik ez zituen 1936ko abuztu hartan, baina, hala eta guztiz ere, inoiz ez du ahaztu: "Etxeko atea jo zuten goizeko ordu bietan. Ama koitaduak ez zuen atea ireki beste erremediorik izan. Hala, gizon horiek metrailetak eskuetan zituztela sartu ziren etxean, eta zuzenean aitaren bila joan ziren".

2014. urteko uztailean, Josefina Lambertok Berria egunkariko orrietan kontatu zuen falangistek aitari eta ahizpari zer egin zieten: "Maravillasek 14 urte zituen, eta bazekien herrian ordurako pertsona asko desagertuak zirela. Hori zela eta, falangistei eskatu zien haiekin eramateko, gure aitari zer egiten zioten jakiteko, eta haren arrastoa ez galtzeko. Eraman bai, baina bueltan ekarri ez. Ez genuen ezer gehiago jakin haietaz".

Bilatu eta bilatu, baina Josefinak ezin izan ditu aurkitu Vicente eta Maravillas Lambertoren gorpuzkiak. "Antza denez, aita Ibirikura eraman zuten. Ingurune guztia induskatu zuten, baina ezer ere ez. Ahizpari dagokionez, herritar batek esan zigun behin animaliak bazkatzera eraman zituela eta, gauean haien bila joan zenean, hilotz usaina sumatu zuela. Hara hurbildu, eta gorpu bat ikusi omen zuen, guztiz desitxuratua; txakurrek janda. Gainera, ordurako erabat usteldua zegoen, eta erre egin ei zuten".

Latza eta gordina da Lambertoren kontakizuna. Eta latzak eta ezin adierazgarriagoak dira Florecica lanean jaso dituzten haren isiluneak ere. "Izugarri ukitu naute Josefinaren isilune horiek; hainbat segundoz gelditzen zen begirada galduta, auskalo zein oroitzapenera iltzatuta", nabarmendu du Virginia Senosiain egileak.

"Oparitzat" jo du Lambertoren testigantza jasotzeko aukera eduki izana, eta zehaztu du errepresioaren inguruko Insurgencia (Insurgentzia) dokumentalerako egindako elkarrizketa izan dela Lambertori buruzko lanaren abiapuntua: "Sei-zazpi minutuko elkarrizketa egitera joan, eta ordu eta erdiko solasaldia oparitu zigun Josefinak".

Solasaldi horretan, Josefina Lambertok aitaren eta ahizparen bozgorailu izan nahi zuen: egin zietena kontatu, denek jakin eta eta inork ez dezan ahaztu. Senosiainek eta Napalek, baina, Josefina Lamberto ere jarri nahi izan dute erdigunean: errepresiorik gordinena sufritu zuelako, baina, samin eta arantza guztien gainetik, "memoria bizi" eta "benetako ekintzaile" bilakatu delako. "Merezi du aitortza", erran du Napalek.

Senosiainek nabarmendu nahi izan du Lambertok elkartasunerako izan duen gaitasuna. "Bide ezin gogorragoa egin du haur bat zenetik, baina, hala eta guztiz ere, elkartasunez jokatu du beti; maitasuna dario. Horrek hunkitu nau". Paris 365 proiektuko boluntario gisa urte luzez egindako lana aipatu du zinemagileak, bertzeak bertze. "Orain, bisitan baino ez da joaten, baina inoiz ez esku hutsik". Napalek azaldu du "gerra ondoko jarrerak" badituela Lambertok: "Dena gordetzen du, bertzeei emateko".

Kalean eskean

Esku hutsik egotea zer den ederki daki Lambertok. Falangistek aita eta ahizpa hil eta gero, ama kartzelara eraman zuten. "Bizpahiru egunez egon zen espetxean, eta ahizpa eta biok bakar-bakarrik geratu ginen etxean. Ama espetxetik aterata, militar baten etxera joan zen lanera, eta gu beste familia batekin utzi gintuen urtebetez. Oso egoera txarrean bizi ginen, behin eta berriz mespretxatzen gintuzten. Ez hori bakarrik: etxe hartatik atera ondoren jakin genuen etxe hartako semeak bortxatu eta hil zuela gure ahizpa".

Larragatik Iruñera mugitu zen familia. "Gure ama eskean ibili zen hasieran. Oso haurtzaro tristea izan genuen". Gero, moja sartu zen: "Asko damutu naiz nire bizitzako 46 urte eta nire osasuna bizimodu hari eskaini izanaz. Kriminal hutsak dira: ez dute beste izenik. Segituan erakutsi zidaten esklaboak behar zituztela, eta ez mojak". Pakistanen eta Madrilen egon zen Lamberto, Iruñera itzuli baino lehen.

"Elizaren ardura erdigunean jarri nahi izan du Josefinak", erran dute Napalek eta Senosiainek. "Behin eta berriz erran digu kriminalak direla; sekulako irmotasunez errepikatu du mezu hori". Pakistanen malariak jo zuen, behin baino gehiagotan. Osasun txarrak eraman zuen Madrilera, eta, hango komentuan aitaren eta ahizparen berri galdetu zuen, Francisco Franco diktadorea hil eta gero: "Zerbait eginen zuten". Hori erantzun zion komentuko arduradunak, Iñaki Egaña historialariak 2009ko artikulu batean jaso zuenez.

Napalek eta Senosianek sumatu dute errepresioak Josefina Lambertori eragin dion minaren arrastoa haren hitzetan. Baina, horren gainetik, zapalduen alde jartzeko egin duen ahalegina nabarmendu dute, eta jarrera horrek bilakatu duela bertzeentzat erreferente. "Bai eta gazteentzat ere".

Iruñeko Maravillas gaztetxeko kideekin duen harremana aipatu dute, batez ere, dokumentalaren egileek. Eraikina 2018. urtean hustu zutenean, han egon zen Lamberto. "Iruñeko udaletxera joan zen lehendabizi; Joseba Asiron alkatearekin hitz egin nahi zuela erran zien ateko udaltzainei. Gaztetxearen aurrean, foruzainen eta polizien aurrean saiatu zen bitartekari lana egiten", azaldu dute zinemagileek. "Bihotz hondoan gordeta du gaztetxeko kideek Maravillasi egin zioten omenaldia; 'nire gaztetxoak' erraten die", kontatu du Juan Luis Napalek.

Bada Lambertok bihotz hondoan gordetako bertze oroitzapen berezi bat: Iruñeko Udalak Maravillas plaza inauguratu zuenekoa. "Asironi sekulako esker ona dio Josefinak. Ahizparen plaza opari ezin politagoa izan da harentzat".

Omenaldia

Florecica dokumentala pasa den martxoan estreinatzekoa zen, baina osasun krisiak aurkezpena atzeratu du. Ekainean, Laudioko (Araba) Orbeko Etxean bota zuten, eta Ondarroan (Bizkaia) eta Oñatin (Gipuzkoa) ere ikusi dute. Josefina Lamberto atzo Iruñean egindako aurkezpenean egotekoa zen, baina ezin izan zuen, azkenean, hiriburuko Erruki Etxean —han bizi da— koronabirusarengatik ezarritako protokoloen ondorioz. Lambertok jaso zuen, halere, dokumentalaren egileek egin nahi zioten omenaldia, egoitzan bertan, egun bat lehenago. Atzoko aurkezpenean, gainera, Fermin Balentzia musikariak eta Leizeak taldeak gogoratu eta omendu zituzten Maravillas eta Josefina Lamberto.

Florecica dokumentalaren bidez, sorta bereko bi loretxo horien memoria zabaldu nahi dute egileek: "Hori da Josefinak eskatu diguna, eta hori egin nahi dugu. Memoria lantzeko tresna bilakatu nahi dugu dokumentala", erran du Virginia Senosiainek.

Zenbait kultur etxetako eta memoria jorratzen duten elkartetako arduradunak harremanetan jarri dira jada zinemagileekin, Florecica erakutsi ahal izateko. Gainera, egileek asmoa dute Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Departamentuko agintariekin hitz egiteko, dokumentala herrialdeko ikastetxe eta institutuetara eramateko.

"Balio dezala gure lanak zer gertatu zen jakiteko, eta ez errepikatzeko", nabarmendu dute. "Faxismoaren oraingo gorakadaren aurkako borrokara batzeko" beharra ere aipatu dute, eta haiek dokumentalaren bidez egin dutela bat borroka horrekin.

Mahai baten bueltako agurra
Ira 18, 20202020-09-17Albisteak, Euskara, gaiak, Gizartea, Nafarroa0

Mahai baten bueltako agurra

Edurne Elizondo

Omenaldi izan nahi du mahai inguruak, eta hori baino gehiago lortu du, azkenean: lagunari agur errateko saio xume eta benetakoa egin dute Katakraken Bixente Serrano Izko ezagutu eta bidean lagun izan zutenek. Geronimo Ustariz Institutuak, Euskokultur Fundazioak eta Pamiela argitaletxeak antolatu dute saioa, Bixente Serrano historialari, dibulgatzaile eta sortzailea gogoratzeko (Saratsa, 1948-Iruñea, 2020). Pasa den ekainaren 4an zendu zen, erietxean. 72 urte zituen.

Katakraken bat egin duten gehienentzat Bixentiko zen Bixente Serrano Izko. "Bixentiko esaten genion, ez txikia zelako, baizik eta estimu handia geniolako; gizon apala izan zen, baina lan handia egin zuen, baldintza zailetan", erran du Josu Chueca historialariak. "Historia aztertu eta historia egin zuen", erantsi du.

Historia horretako urrats batzuk nabarmendu nahi izan ditu Chuecak jendaurrean, hain zuzen ere: 1969an deportatu egin zutela, Opus Deiren unibertsitatean izandako istiluen ondorioz; 1972an ikasketak amaitu, eta ETAn sartu zela; 1973az geroztik sasian ibili behar izan zuela, 1974an atxilotu zuten arte, eta Segoviako (Espainia) espetxeko ihesaldian parte hartu zuela, 1976an.

Serrano Izko 1977. urtean atera zen kartzelatik, "baina jarraitu zuen militantzia politikoan; beti espiritu kritiko batekin: Euskadiko Ezkerratik alde egin zuen, adibidez, 1980ko hamarkadan, Nueva Izquierda korrontea osatzeko", erran du Chuecak.

Segoviako espetxealdian "euskaldundu" egin zen Bixente Serrano Izko, historialariak gogoratu duenez, eta nabarmendu du euskararen aldeko lan hori irakaskuntzara eraman zuela, 1987an. "Hutsetik aritu behar zuten garai batean sekulako lana egin zuen ikasle askoren aurrean".

Serrano Izkok ikasle izan zituenetako bat da Amaia Alvarez NUPeko irakaslea. Euskokultur Fundazioan ere aritzen da, Nafarroaren historiari buruzko ikastaroko arduradun. Serrano Izkoren eskutik hartu zuen Alvarezek ardura hori. "Parte hartzen jarraitu nahi zuen, baina ez dugu denborarik izan elkarrekin aritzeko", azaldu du Alvarezek.

Iturrama institutuan irakasle izan zueneko garaia gogoratu du, eta Serrano Izkok han erakutsitako "jarrera pedagogikoa" eskertu du, bereziki. Ez hori bakarrik: "Gauzak azaltzeko zuen lasaitasuna dut gogoan, irakasle eta dibulgatzaile gisa zuen gertukotasuna", erantsi du. Serrano Izko irakasle izan zuten anitzek erran dutenarekin egin du bat: "Oso irakasle gustukoa nuen; komunikatzeko modu zintzo eta gertukoa zuen", nabarmendu du Amaia Alvarezek.

Pamielarekin sortzaile

Historia aztertu eta historia egin zuen Bixente Serrano Izkok, eta historia hori azaltzeko, gizarteratzeko eta zabaltzeko interes berezia izan zuen, gainera. Serrano Izkok historiaren eta dibulgazioaren arloan egindako lanaz gain, baina, sormenaren esparruan egindako ekarpena jarri nahi izan du erdigunean Pamielako Pello Eltzaburuk. Proposamen zehatz bat egin die mahaiaren bueltan lagun izan dituen erakundeetako arduradunei: "Bixente Serrano Izkoren dokumentu funtsa sortzea".

Serrano Izkoren eta Pamielaren arteko harremana estua izan zen, argitaletxea 1983an martxan jarri zuten unetik beretik. "40 urtez ezagutu genuen elkar. Topikoa dirudi, baina benetan gizon apala zen; gizon ona. Isiltasun luzeko gizona ere bai; urduritu ere egiten ninduen batzuetan!".

Ia mende laurden batez partekatutako bidean hamaika dira Serrano Izkok Pamielarekin sortutako lanak, eta horietako zenbait ekarri ditu Eltzaburuk gogora: 1987ko Onkoteak izenburuko narrazio liburua argitaratu zuen. "Bixentek literaturan egindako lehen sartu-ateraldia izan zen".

2000. urtetik aurrera egindako bidea nabarmendu du Eltzaburuk: 2002ko Beldurra bera zaldi, eta 2003ko Bakezale gerlari horiek, bertzeak bertze. "Juan Zelaia sariko finalista izan zen lan horrekin". 2003ko urte horren bueltako garaia "zaila" zela erran du Eltzaburuk: "Ematen zuen indarkeriaren zirimola zoro horretatik inoiz ez ginela irtengo; Bixentek oso hausnarketa ausarta egin zuen, eta, zorionez, ezker abertzalearen munduan, hamar urteren bueltan, askok bere egin zuten hausnarketa hori".

2011ko Jauzika liburuarekin bertze urrats "txiki" bat egin zuen Serrano Izkok, Eltzabururen hitzetan: "Haren konpromiso politikoa utzi gabe, hor hasten da literatura hausnarketarako bide bat". Aforismo liburu bat da Jauzika, zehazki. "Hor hasten da bukatu ez den bide bat", berretsi du Pamielakoak. Izan ere, Serrano Izkok argitaratu gabe dagoen liburu bat aurkeztu zion Pamielari 2018an. "Eguneroko baten gisa dago antolatua, eta hamaika arlori buruzko hausnarketak jasotzen ditu. Liburu sailkaezina da". Hasitako lana utzi behar izan zuten Pamielak eta idazleak, Serrano Izko gaixotu zelako. Tumore bat zuen burmuinean. "Onik atera zen, eta ari ginen, berriz ere, edizioa prestatzen". Espero ez zuten berriak bide hori moztu zuen arte: "Ekainean joan zitzaigun".

Eltzaburu damu da memoriak idatzi gabe joan delako Serrano Izko. Baina Euskokultur Fundazioko kideek eman diote esperantzarako helduleku bat: "Lau orduko elkarrizketa grabatu genion". Pozik hartu du oparia Pamielakoak, sortzailearen bidea ez delako benetan amaitu.