Ane Eslava
Berriozarren 50 lagun inguruk jasan izan dituzte atxiloketak eta torturak, baina batzuek ez dute kontatu ere egin bizi izandakoa. Xavi Berraondo zinemagileak (Bartzelona, 1958) horren berri izan zuen herrian film labur bat grabatzen ari zene...
Edurne Elizondo
Martxan da. Drogen eta bertzelako menpekotasunen prebentziorako III. plana onartu du Nafarroako Gobernuak, 2023ra bitarteko eperako. 2019. urterako, zehazki, 1,4 milioi euroren aurrekontua prest du Osasun Departamentuak. Funtsean, bigarren planari segida ematen dio onartu berri duten testuak, baina baditu hainbat kontu berri: batetik, jokoaren eta substantziarik gabeko menpekotasunen auzia jaso du planak; bertzetik, gazteen ingurunean eragiteko neurriak hartzeko beharra aipatzen du.
Hegoak elkarteak txalotu egin du gobernuak "egoera berrietara" egokitzeko egindako ahalegina, hain zuzen ere. Substantziarik gabeko menpekotasuna jorratzeko urratsa eskertu du, bereziki, eta ontzat jo du hala egin izana talde horretako kide Leire Blasquizek. Ez hori bakarrik. "Elkarlan sareak sortzeko asmoa ere bada, eta hori ona izanen da. Substantziak jarri dira denbora luzez erdigunean; baina aztertu behar dugu gazteek zergatik, zertarako eta zenbat kontsumitzen duten".
Esparru horretan lanean ari direnen esperientzia baliatzea da kontua. Hegoak da gazteekin harreman zuzena duten elkarte horietako bat; Gizakia Helburu fundazioa da bertze bat. Erakunde horretako Suspertu programako kide Garikoitz Mendigutxiak planak inguruneari ematen dion garrantzia nabarmendu du, bereziki. "Ingurunean eragitea da kontsumoari eta menpekotasunari aurrea hartzeko modurik eraginkorrena", erran du. Azaldu du ingurunean eragitea zer den, adibide sinple baten bidez. "Tabakoaren legeak horixe egin du; erretzeko espazioak murriztu ditu, eta horrek ekarri du kontsumoak behera egitea".
Badira, halere, ingurunean eragiteko bertzelako moduak. Europako hainbat herritan hemen baino urrats gehiago egin dituzte, eta horietako bat jarri du Mendigutxiak mahai gainean: Islandia. "Herri horretako agintariek etxeko eta etxetik kanpoko lanak uztartzeko neurriak onartu zituzten, gurasoek haurrekin egoteko denbora gehiago izan zezaten; aisialdirako espazioak ere atondu zituzten, bertzelako alternatibak martxan jartzeko, eta nerabeen etxera itzultzeko ordua adostu zuten. Kontsumoak nabarmen egin du behera herri horretan", kontatu du Suspertu programako arduradunak.
Nerabeekin egin daitekeen lana da aldaketa bat gertatzeko giltzarri, Mendigutxiaren hitzetan. Gobernuak onartutako planak, halere, gazteen eta helduen artean dauden joerak ere nabarmendu nahi izan ditu, eta kezkagarritzat jo du, bertzeak bertze, gazte eta helduon "alkohol kontsumo intentsiboa". Alkohola da, hain zuzen ere, gehien kontsumitzen den droga. "Gazteek gehien kontsumitzen dituzten substantziak dira helduek gehien kontsumitzen dituztenak ere", azaldu du plana jaso duen testuak.
Alkoholarekin batera, tabakoa dago lehen postuetan. Hirugarrena kalamua litzateke, Mendigutxiak azaldu duenez. Nafarroako Gobernuak kalamuaren kontsumoari buruzko kanpaina egin du, eta Iruñeko hamaika txokotan ikus daitezke jada substantzia horrek gizakion burmuinari eragiten diotela ohartarazteko prestatutako kartelak.
Osasun Departamentuak hainbat datu jarri ditu mahai gainean: gazteen %30ek erretzen dute tabakoa; gazteen %85ek edan dute alkohola noizbait, eta adingabeen %80k edan dute, adinez nagusi izan aurretik. Alkohola edaten hasteko batez bertzeko adina, hain zuzen, 14,7 urte da.
Kalamuaren kasuan, 14 eta 64 urte bitarteko herritarren %40k probatu dute; kopurua %39 da, 14 eta 18 urteko gazteen artean. Inkestak azken hilabetean kontsumitu ote duten galdetu dienean gazteoi, %19k erran dute baietz, 18 eta 29 urtekoen artean; %22k, berriz, 14 eta 18 bitartekoen artean.
Lehentasunak ezarri
Kezkagarriena alkoholaren kontsumoa "normalizatzeko" prozesua izan dela uste du Suspertuko Garikoitz Mendigutxiak. Kontsumoa errazten duten elementu anitz badela erantsi du, eta arlo horretan ere beharrezkoa dela aldaketak gertatzea. "Nerabeei esaten diegu ez edateko; baina nerabe horiek beren gurasoak ikusten dituzte edaten. Alkoholaren, tabakoaren edo jokoaren arloan, adibidez, enpresek botere handia dute, eta horrek ere badu eragina". Kalamuaren kontsumoa ere, neurri batean, "normalizatu" egin dela nabarmendu du gobernuak, abian jarri duen kanpainaren harira.
Mendigutxiak argi du "lehentasunak ezartzeko garaia" dela. "Nerabeei esaten diegu ez kontsumitzeko, baina, aldi berean, helduak kontsumitzen ikusten dituzte. Kate hori apurtu behar dugu benetako prebentzio lan bat egiteko, nerabeoi bertzelako ereduak emanez". Adibide bat aipatu du Suspertuko arduradunak: "Amsterdamera joaten bazara, tren geltokitik atera, eta bizikleta pila ikusiko dituzu; zuk ere bizikleta hartuko duzu hiritik mugitzeko, hiriak berak erakusten dizulako hori egin behar duzula. Kontsumoaren esparruan gauza bera gertatzen da. Bestelako ereduak erakutsi behar ditugu", erantsi du Mendigutxiak.
Hegoak erakundeko kideek pertsonen prozesuak jarri nahi dituzte erdigunean. Hori da egin beharreko lanaren funtsa, haien ustez. Horregatik, gobernuak onartu berri duen planak "autonomiaren begirada sartzeko" egin duen urratsa nabarmendu du Leire Blasquizek. "Orain arte, substantziak egon dira erdigunean, batez ere; gure lana da pertsonen prozesuak aztertzea, ordea. Nork bere erabakiak hartzen ditu, eta erabaki horiek hartzeko autonomia izan behar da, pertsona horren osasunaren inguruko lan intentsiboa eginez".
Kontsumitzen duenak arduraz kontsumi dezala hartu dute Hegoak elkarteko kideek helburutzat. "Gure asmoa da lan egitea jakiteko kontsumitzen duen pertsona horrek zergatik, zertarako, zer, noiz eta zenbat kontsumitzen duen; kontsumo mota guztiak ez dira berdinak, ezta arriskuak ere", azaldu du Blasquizek. Hausnarketa hori menpekotasunen inguruko planetan jasotzea hagitz garrantzitsua dela uste dute Hegoak elkarteko kideek, hain zuzen ere. "Alkoholarekin gertatu da, adibidez, kontsumoa normalizatu egin dela, eta horrek ekarri du dituen arriskuak hain garbi ez ikustea".
Arduraz egindako kontsumoak eta gehiegizkoak ez dutela arrisku bera ekartzen erantsi du Blasquizek. "Ez da berdin egunero kontsumitzea, edo ospakizun batean egitea, jakinda zeintzuk diren norberaren mugak".
Mendigutxiak uste du nerabeek kontsumitzen dutela bertzeek ere egiten dutelako. "Gehiegi pentsatu gabe; ez dago hausnartutako erabaki bat atzean". Hegoak elkarteko kideek, ordea, bertzelako errealitate bat ezagutu dute artatzen dituzten gazteen bidez. "Guk ikusten dugu gazteek erabaki arduratsuak hartzen dituztela, eta beren osasunarekin kezka badutela. Informazioa jasotzen dute, eta gogoeta egiten dute, kontsumitzea edo ez kontsumitzea erabakitzeko", azaldu du Blasquizek.
Soslai bat osatzea zaila dela uste du Hegoak elkarteko kideak, eta erabaki horien atzean era askotako irizpideak badaudela. Taldeak duela hogeita bost urte hasi zuen bere bidea, eta urteotan guztietan arduraz kontsumitzeko interesak gazteen artean gora egin duela argi du Leire Blasquizek. "Ikusi dugu, halaber, erakunde publikoen inplikazioak ere gora egin duela, eta polita da haien eta elkarteon artean sortu den elkarlana".
Zabala da jorratu beharreko esparrua. Gobernuak onartutako planak ere nabarmendu du anitz direla kontsumoaren atzean dauden faktoreak, bertzeak bertze, substantzia bera, kontsumitzen duenaren testuingurua, inguru hurbila, bai eta testuinguru sozioekonomikoa ere. Pertsonen osasuna jarri nahi du planak erdigunean, eta, horretarako, drogen arriskuez ohartaraztea hartu du xede. Alkoholaren gisako drogen normalizazio prozesuak ere jarri nahi ditu zalantzan.
Edurne Elizondo
Bertze urrats bat. Iruñe Antitaurinoa kolektiboak aurrera egin nahi du 2017. urtean zezenketen aurka hasitako bidean, eta, hiritarren artean gogoeta pizteko asmoz, erakusketa bat antolatu du, Zezenak izenburupean. Kondestablearen jauregian ikus daiteke, hilaren 21era bitarte.
Hiru egileren lanekin osatu dute erakusketa Iruñe Antitaurinoa taldeko kideek: Aitor Garmendia, Jaime Alekos eta Iago Pradaren argazki eta bideo lanekin, hain zuzen ere. Aitor Garmendia ekintzaile antiespezista bat da, eta Tras Los Muros izeneko proiektuaren arduraduna. Kamera bilakatu du animalien askapenaren aldeko bere lanerako tresna. Hain zuzen ere, 2014ko sanferminetan egindako zezenketen inguruko erreportajea izan zen Garmendiak sinatutako lehendabizikoa.
Geroztik, gizakiz bertzeko animaliek sufritzen duten zapalkuntzari buruz ekintzaile horrek egindako argazkiek nazioarteko hainbat sari jaso dituzte: 2018an, Picture of The Year International saria jaso zuen Hiltegi izenburuko argazki sortagatik; aurten, berriz ere eman diote sari hori, Italian Essere Animali talde antiespezistako ekintzaileen lanari buruz egindako irudi sortagatik.
Aitor Garmendiak Fiesta izenburupean bildutako lanak ekarri ditu Iruñera. Argazki gehienak Iruñeko sanferminetako zezenketetan egindakoak dira. Jaime Alekosek, berriz, Tauromaquia izeneko dokumentala du ikusgai Kondestablearen jauregian. Ordu erdi eskaseko lana da, xehetasun planoan grabatutakoa. Hamabost hiritan egindako hogei zezenketatan baino gehiagotan filmatutako irudiekin osatu du Alekosek dokumentala. Hiru urteko lana dago atzean, hain zuzen ere, eta egunero erakutsiko dute, erakusketak iraun bitartean.
Iago Pradaren Bullfight dokumentalaren inguruko lanek osatzen dute erakusketa. Batetik, zezenketetan egindako argazkiak ekarri ditu Pradak Iruñera; bertzetik, eskultura bat jarri du Kondestablearen jauregian, zezenketetan hildako animalion omenez. Zezenak hiltzeko erabiltzen dituzten tresnak ere jaso ditu Pradak erakusketan. Hilaren 21ean, ekinaldia ixteko, Bullfight dokumentala aurkeztuko du egileak, erakusketaren egoitzan.
Aldaketarako garaia
"Argi dugu ordua dela herritarrek zezenketen inguruko gogoeta egiteko; erakusketaren bidez, bultzada eman nahi diogu hain beharrezkotzat jotzen dugun eztabaida horri", azaldu du Iruñe Antitaurinoa kolektiboko kide Txaro Buñuelek. Erantsi du "animalien aurkako tratu txarrak" daudela sanferminetako besten zati baten oinarrian, eta badela ordua horren zilegitasunari buruz hausnartzeko.
Buñuelek argi du zezenketak antolatzea ez dela zilegi. "Bada garaia dibertitzeko halako moduak bazter uzteko". Zezenketen aurkako kolektiboko kideak gaineratu du gizarteak aurrera egin duela, eta horrek isla izan behar duela bestak ospatzeko moduan ere. "Bazter utzi behar ditugu zezenketak eta halako ekitaldi krudel eta anakronikoak". Erakusketak Zezenak izena du, baina zaldiak ere erabiltzen dituzte zezenketetan. Buñuelek animalioi egiten dietenari so egiteko eskatu die plazara joaten direnei. Zezenketen inguruko eztabaida piztu den bakoitzean, zezenketetara joaten diren Iruñeko peñetako kideek nabarmendu izan dute "besta egitera" joaten direla plazara. Buñuelek argi du hori ez dela aitzakia onargarri bat. "Plazan gertatzen dena ezin da hutsaldu besta egitera joaten zarela erranez", nabarmendu du Iruñe Antitaurinoa taldeko kideak.
2017. urtean martxan jarri zenetik, Iruñe Antitaurinoa kolektiboak hamaika protesta eta ekinaldi antolatu ditu zezenketen aurkako jarrera zabaltzeko asmoz. Buñuelek argi du lehenik eta behin herritarren artean piztu behar dela eztabaida. "Hori lortu eta gero joko dugu erakundeetara", azaldu du.
Eztabaida mahai gainean dela erakusten dute, hain zuzen ere, azken urteotako protesta, manifestazio eta zezenketen aurkako gainerako ekintzek. Gora egin du mobilizazioen kopuruak.
Iruñe Antitaurina taldeko kideek ez ezik, Animalien Askapenerako Fronteak ere esku hartu du auzian, bertzeak bertze. Iazko ekainean, hain zuzen ere, AAFko kideek makina jasotzaile bati su eman zioten Iruñeko Gaseko eskortetan. Suteaz gain, zezenketen kontrako pintaketak egin zituzten, eta zementua eta burdinak sartu zituzten entzierroko hesiak jartzeko zuloetan. "Sanferminetan animaliak erabiltzen dituzten ekitaldiak gelditu nahi ditugu, eta horiekin aberasten diren enpresa eta instituzioei kalte ekonomikoa sortu", erran zuen AAF taldeak, erasoa bere gain hartzen zuela adierazteko oharrean. Abuztuan, gainera, Animalien Askapenerako Fronteak eraso egin zion Iruñeko Zezenzaleen Klubari.
Ane Eslava
Loaren Nazioarteko Eguna da gaur, eta loaren espezialistek dibulgazioa egiteko eta gizartea kontzientziatzeko baliatu nahi dute. Horietako bat da Elena Urrestarazu, Nafarroako Unibertsitatea klinikako neurologo eta neurofisiologoa (Soraluze, Gipuzkoa, 1972). Urrestarazuk azaldu du egungo bizi erritmo azkarra dela-eta loari garrantzi "gutxiegi" ematen zaiola: "Sobera dugun denbora eskaintzen diogu". Ondorioz, gero eta jende gehiagok ditu loarekin lotutako arazoak. Horregatik, loa zaintzeko neurriak hartzearen garrantzia nabarmendu du.
Zergatik da garrantzitsua ongi lo egitea?
Epe laburrean, gaizki lo egiten badugu edo loarekin loturiko arazoren bat badugu, nekatuago egongo gara, eta, ondorioz, suminkor egongo gara, kostatu egingo zaigu kontzentratzea, oroimen okerragoa izango dugu... Epe ertain eta luzean, berriz, ikusten ari gara gaizki lo egiteak gaixotasun larri batzuen arriskua handitzen duela: hipertentsio arteriala, miokardio infartua, iktusa, immunologia arazoak eta baita minbizia ere.
Zer da ongi lo egitea?
Helduek, oro har, zazpi eta zortzi ordu artean lo egin behar dute. Halere, hori aldatu egiten da pertsona batetik bestera, eta bakoitzak ikusi behar du zenbat ordu behar dituen. Zortzi ordu lo eginda hurrengo egunean nekatuta bazaude, horrek esan nahi du ez duzula ongi edo nahikoa lo egin. Aldiz, sei ordurekin ongi sentitzen bazara, ez baduzu insomniorik, ordu horiekin nahikoa duzu. Orduez gain, faseak daude: lo sakonaren faseak indarberritzen du gehien, gauaren lehenbiziko orduetan ematen denak. Azaleko loak ez du horrenbeste indarberritzen. Eta hori asko aldatzen da adinarekin: pertsona adinduek gutxiago lo egin behar izaten dute, eta haien loa ez da sakona.
Garrantzitsua da loa zaintzea?
Bai; garrantzitsuena ez baita ordu kopurua, loaren kalitatea baizik. Ez badugu loa zaintzen, ordu asko eman ditzakegu lotan, baina kalitaterik gabeko loa izango da, eta ez gara deskantsatuko.
Zer egin behar dugu?
Ohera joan aurreko orduetan lasai egon behar dugu: gauza lasaiak egiten, gailu elektronikorik erabili gabe, eta argi gehiegirik gabe. Gauza horiek oso garrantzitsuak dira sakon lo egiteko. Bestela, buruaren hiperaktibitateak ez dio utziko burmuinari desaktibatzen, loa sakona izan dadin. Lokartuko zara, baina zure buruak oso aktibo jarraituko du, eta erraza izango da berriz esnatzea.
Zeintzuk dira loarekin lotutako gaixotasun nagusiak?
Gaur egun dugun arazo nagusia da loaren higiene falta izenaz ezagutzen dena: denbora gutxi eskaintzen diogu loari, eta ez dugu betetzen inolako araurik lo egiteko; oso ohikoa da hori. Hori egiten duten pertsonak nekatuta egoten dira; badirudi loaren arazoren bat dutela, baina ez: haien arazoa da ez dutela loa zaintzen. Bestela, ohikoena insomnioa da: oso ordu gutxi eta gaizki lo egitea, eta hurrengo egunean gaizki egotea. Gaur egun, jende askok du insomnioa. Horren ondotik doaz loaldiko apnea eta atsedenik gabeko zangoen sindromea; horiek ere nahiko ohikoak dira. Eta horien atzetik doa gauean jokaera arraroak izatea; adibidez, haurren kasuan, ohikoak dira somnanbulismoa eta gaueko izua.
Badira egunerokoa asko baldintzatzen duten beste gaixotasun larriago batzuk, ezta?
Bai. Narkolepsia, adibidez, oso ezohikoa da, baina asko baldintzatzen du egunerokoa. Gaixotasun hori duten pertsonak edozein tokitan lokartzen dira: siesta laburrak egiten dituzte, haientzat oso indarberritzaileak direnak. Edozein tokitan gera daitezke lo: autoa gidatzen, azterketa bat egiten... Eta gauez ere gaizki egiten dute lo.
Loaren gaixotasunek zaildu egiten dute gaixoen bizimodua?
Bai; gaixotasunaren larritasunaren araberakoa da, baina, orokorrean, gaixoaren bizitza erritmoa asko jaisten da: haren burmuinaren jarduera murriztu egiten da, eta askoz gehiago kostatzen zaio zerbaitetan arreta jartzea. Horregatik, eguneroko edozein jarduera egiteak ahalegin handia eskatzen dio. Gogorra da gaixoarentzat.
Zer faktorek eragiten dituzte loarekin lotutako gaixotasunak?
Horri erantzutea zaila da. Lo egiteko, burmuinaren zati batzuk desaktibatu behar dira, eta beste batzuk aktibatu, eta oreka hori zuzena ez denean hasten dira arazoak. Insomnioaren kasuan, batzuetan hormonen aldaketengatik izaten da; beste batzuetan, antsietate edo depresioarengatik... Eta, askotan, arrazoi jakin batengatik hasten zara gaizki lo egiten —adibidez, haur jaioberri bat duzunean, gauez lo gutxi egiten duelako—, eta, gero, arrazoi hori desagertu denean ere, zuk gaizki lo egiten jarraitzen duzu; arazoa kroniko bihurtzen da. Loaren apnea, berriz, ohiturekin lotua dago: gehiegizko pisuarekin eta obesitatearekin. Fisionomiarengatik ere sortzen da batzuetan; mingaina edo amigdalak handiegiak izateagatik, adibidez.
Zer tratamendu erabiltzen dira gaixotasun horientzat?
Loaren tratamenduetarako asko jotzen da piluletara, baina, arazoa kronikoa denean, pilulak ez dira aukerarik onena; hobe da psikologoengana joatea eta loaren higienerako neurriak hartzea.
Zer neurri dira horiek?
Batetik, ez egotea denbora gehiegi ohean esna; hogei minutuan ez bazara lokartu, hobe da jaikitzea, burutik kentzeko ohean esna denbora gehiegi egotearen sentsazioa. Bestetik, positiboa izan daiteke espezialista batengana joatea eta harekin ikastea nola egin behar den lo, horrek lasaitzen gaituelako; terapia kognitiboa da hori. Azkenik, erlaxazio teknikek ere laguntzen dute. Baina gakoa da hainbat teknika batera erabiltzea.
Egungo bizi erritmoarengatik ugaritu dira loaren arazoak?
Bai; gaur egun, behar dugun baino lo gutxiago egiten dugu, eta gero eta jende gehiagok ditu loarekin lotutako arazoak. Izan ere, bizi erritmo azkarregia daramagu, eta, gaua iristean, ezin dugu erritmoa jaitsi.
Duena baino garrantzi gutxiago ematen zaio loari, beraz?
Bai. Egun osoko plangintza egiten dugu, egin beharrekoak egiten ditugu, eta sobera dugun denbora eskaintzen diogu loari; baina hobeto planifikatu beharko genuke loa. Lehen, oinarrizko zerbait zen lo egitea; orain, luxu bat da.
Halere, orain gehiago jotzen da medikuarengana?
Bai. Lehen, norbaitek lo egiteko arazo bat baldin bazuen, ez zen medikuarengana joaten, eta orain, bai. Gero eta gehiago diagnostikatzen dira loaren gaixotasunak, eta horiei tratamenduak emateko aukera gehiago daude orain. Kontzientziatuago gaude.
Loaren eguna ospatuko da gaur. Zein da egun horren helburua?
Loaren Nazioarteko Eguna dibulgazioa egiteko erabiltzen dugu, gizartea kontzientziatzeko eta loaren arazoren bat dutenek ikasi ahal izateko.
Lohizune Amatria
Iazko argazkia gaindituko ote zen zalantzarekin atera nintzen kalera martxoaren 8an. Iazko arrakastaren mamuak baldintzatu du aurtengo mobilizazioaren irakurketa. "2018koa izugarria izan zen; nola aurreikusten duzu aurtengoa?", galdetu zidaten egun gutxi geratzen zirela. "Ez dakit" erraz bat erantzun nuen; eta, geroztik, behin eta berriz agertzen zait galdera hura.
Gazteluko plaza utzi, eta etxerako bidean, zortzi bider begiratu genuen sakelakoan zenbakirik aipatzen ote zuten egunkari eta agerkariek. "Zenbatezina". Hori da aurkitu genuen erantzuna. Martxoaren 8ko greba feministaren lorpena kuantitatiboki neurtzeko joera dugu; baina zenbaki ez-erreal batek erakusten al du etxe barruan, enpresetan edo kalean geratutakoa?
Egunkariak utzi, eta ingurukoetara jo dut erantzun bila. Egunero bezala, goiz jaiki da Izaro martxoaren 8an. Gaztea da, eta bikotekidearekin bizi da. Maitaneri baino errazago egin zaio berari zaintza lanak alde batera uztea. Maitane ama da: "Ez ditut semeak bazkaldu gabe utziko". Izarok, berriz, bazkaria egin gabe utzi du; baita ohea ere. Zalantzati da, ordea, bikotekidea etxera itzultzean, ohea egingo ote duen.
Alaiari ere egunero egokitzen zaio berarentzat eta bikotekidearentzat bazkaria egitea; baita ohea ere, eta zenbaitetan, afaria. Gosaldu ondoren, inertziari jarraikiz, logelara hurbildu da. Ohea begiratu, eta egin edo ez erabaki behar izan du. Izarak esku artean topatu ditu erantzuna aurkitu aurretik. Egin du ohea. Eta arrazoia aurkitzea errazagoa egin zaio: "Ezin dut ohea egin gabe ikusi, hautsez beteko da".
Greba egin dute hirurek. Norberak bere moldera, baina. Langabezian da Izaro, eta goizean goizetik kalera irten da aldarrikatzera. Alaia eta Maitane mobilizazio nagusietara baino ez dira joan. Ez dira lantokira joan. Maitanek, baina, opor eguna eskatu du. Ez dio eguneko soldata enpresari eman nahi, eta dirua mugimendu feministara bideratzeko asmoa du.
Ez dira egoera berean izan, Aitorren lantokiko emakumeak. Soldata prekarioa dute; hipotekaturik, fakturak pilatzen zaizkie etxeko apalategian. Ezin dute diru sarrerarik galdu, eta lantokira joan dira. Astebete lehenago jakin zuten Aitorrek eta haren gizonezko lankideek euren egoeraz. Enpresaren mantentze lanak egiten dituzte; makina bat hautsi, eta ekoizpena eten ez dadin, hori konpontzeko ardura dute. Greba egiteko aukerarik izan ez duten emakumeen aldarrikapena ikusarazteko, ez dira lantokira joan. Matxuragatik ekoizpena eten bada, enpresan ez da izan hori konponduko duen langilerik.
Lantokian ez, Beñatek bere gurasoen etxean topatu du greba babesteko bidea. Amaren egitekoak hartu ditu beretzat, eta konturatu da hori ez duela, gainera, egun honetan egin bakarrik. Lehen ere saiatu da arintzen bere amak duen gainkarga. Nahikoa ez dela iruditzen zaio, baina; bere amak ez baitu grebarik egin.
Denetariko adibideak aurkitu ditut inguruan, eta denak lotzen dituen ezaugarri bat: denek auzitan jarri dute ordura arte egiten zutena. Hori ez da zenbakietan islatzen. Eta bada lorpen bat.
Edurne Elizondo
Martxoaren 8a. Emakumeen greba. Euskal Herriko mugimendu feministak planto egitera deitu ditu andreak, aurten, bigarrenez. "Heteropatriarkatu kapitalistari planto!". Nafarroan zutik dira emakumeak. Zutik jarraitzen dute. Grebarako eta borrokarako prest.
Herriz herri antolatu dituzte protestak, gaurko, herrialdeko talde feministek eta grebarako propio sortutako batzordeek. Iruñean, egunarekin batera hasi dituzte mobilizazioak, gauerdian manifestazio batek zeharkatu baititu Alde Zaharreko karrikak, gaua emakumeena ere badela aldarrikatzeko.
Ekitaldi nagusiak, halere, 08:30ean hasiko dira. Piketeak eginen dituzte grebalariek Nabarrerian, emakumeak plantora deitzeko. 12:00etan elkarretaratzea eginen du mugimendu feministak, Gazteluko plazan. Bazkaria eginen dute 14:30ean, eta, 19:00etan, berriz, eguneko manifestazio nagusia abiatuko da, Golem zinema aretoen paretik.
Bost ardatz ditu aurtengo greba feministak: ikasketak, enplegua, kontsumoa, pentsioak eta zaintza. Arlo horietan guztietan, berdintasunaren eta justiziaren aldarria zabaldu nahi du gaurko protestak, heteropatriarkatu kapitalistaren zapalkuntzaren aurka. Bizitza jarri nahi izan dute emakumeek erdigunean.
Adin eta arlo ezberdinetako hainbat andrek hartu dute hitza orriotan, greba egiteko beren arrazoien berri emateko. Gogoa eta helburuak partekatzen dituzte, baina ezberdina da batzuen eta bertzeen abiapuntua eta testuingurua.
Oneka elkarteko pentsioduna
Etxetik kanpo lan egiten zuen Ana Sarobek, iaz, mugimendu feministak lehendabizikoz grebara deitu zuenean. Planto egin zuen. Abenduan hartu zuen erretiroa. Pentsioduna da orain, eta Oneka taldearekin egin du bat. Euskal Herriko emakume pentsiodunek sortutako elkartea da, eta babestu dute gaurko greba. Sarobek ere greba eginen du, berriz ere. Ez du hutsik egin nahi. "Greba egin beharra dago. Emakumeok etxean egiten dugun lana agerian utzi behar dugu. Ezkutuko lana da, zaintza lana, baina mahai gainean jartzeko ordua da".
"Gizon asko oso eroso bizi izan da orain arte. Guk egin dugu dena etxean. Baina argi izan behar dute ez direla gure gainetik", erran du Sarobek. Etxeko giroa ekarri du gogora, eta "berdintasunezkoa" zela nabarmendu du. Orain, gazte anitzen jarrera ikusirik, "harrituta" gelditzen dela onartu du. "Lan handia bada, oraindik ere, egiteko; bai eta emakume gazteen artean ere".
Beren burua feminismoaren aliatutzat jotzen dituzten gizonen inguruan ere gogoeta egin nahi izan du Sarobek. "Badira greba egin nahi duten gizonak. Eta ez dute ulertzen greba emakumeona dela. Ez zaie buruan sartzen haiek ere greba egiten badute ez dela agerian geldituko guk egun horretan egiten ez duguna". Egiteko lan handia badela berretsi du Oneka elkarteko kideak.
Nafarroako Etxeko Langileen Elkartekoa
Aspaldi hasi zen Caridad Jerez gaurko grebarako prestaketak egiten. Nafarroako Etxeko Langileen Elkarteko burua da. Langileok existitzen ez direlako erabaki zuen Jerezek elkartea sortzea: "Langile izaera ere ukatu egiten digu egungo sistemak". Etxean eta etxetik kanpo emakume langilea delako eginen du Jerezek greba, gaur. "Amantal more bat erosi dugu hainbat lagunok. Hori jantzita aterako gara karrikara. Atzera egiteko inolako asmorik ez dugula argi utziko dugu".
Etxeko langile anitzek gaur greba egiteko aukera ez dutela izanen erran du Caridad Jerezek. Horixe salatu du. Etxeko langile anitzentzat greba egiteak berekin ekarriko zuelako enplegua galtzea. Errealitate hori aldatu nahi dute elkarteko kideek, hain zuzen ere. "Langileak gara, eta dagozkigun eskubideak nahi ditugu". Etxetik kanpo, bai eta etxean ere. Esparru guztietan, berdintasunaren aldeko aldarria bere egin du Jerezek. "Nik 61 urte ditut; nire belaunaldiko emakumeon patua izan dira erratza eta seme-alabak. Bada garaia gauzak aldatzeko", bukatu du.
Afrikako Lorea elkarteko kidea
Munduko Medikuak elkartean aritzen da Fatima Djarra. Ginea Bissautik etorri zen Nafarroara, eta, herrialdean, Afrikako bertze hamaika emakumerekin batera, Afrikako Lorea izeneko elkartea jarri zuen martxan. Greba eginen du gaur. "Greba, emakumeon eskubideen alde".
Elkarteko bertze emakumeak izanen ditu Djarrak greban lagun. Erran du, halere, emakume migratzaile anitzek ez dutela gaur karrikara ateratzeko aukera izanen. "Ezin izanen dute greba egin, plantoarekin bat eginez gero lana galduko luketelako. Baldintza kaskarretan ari dira, eta beren eskubideak zapaltzen dituzte", salatu du. Erantsi du greba egiteko aukera izanen ez duten horiek ere ordezkatuko dituztela gaur protesta egitera aterako diren gainerako emakumeek.
Iazko Martxoaren 8ko grebak mahai gainean jarri zuen auzi hori, hain zuzen ere. Egun nagusi den feminismoak zein neurritan ordezkatzen ote dituen talde nagusi horretatik at gelditzen diren emakumeak, alegia. Urratsak egin direla azaldu du Djarrak. "Iaz ez genuen sentitu gure aldarrikapenak ordezkatzen zituztela protestek; aurten bai; guregana etorri dira bertze talde feministetako kideak. Izan dugu aukera iritziak partekatzeko, eta aurrera egin dugu. Ez dago lehen eta bigarren mailako emakumerik".
Uharteko ikaslea
"Greba? Noski eginen dudala!". Zalantzarako tarterik ez du utzi Mikele Grande ikasle uhartearrak. Barañaingo Alaitz institutuan ari da batxilergo artistikoa egiten. Zentroko talde feministako kidea ere bada. Eta gaur, ikastetxeko kideekin batera, Iruñeko karriketan izanen da, feminismoaren alde.
Iaz ere greba egin zuen Grandek. "Emakumeok zapaltzen gaitu egungo sistemak; horren kontzientzia badut, eta errealitate hori aldatzeko egin nahi dut lan. Oso garrantzitsua da greba egitea, borrokatzea emakumeon alde".
Etxean beti izan du berdintasunaren aldeko giroa. Hori ikasi du. "Beti azaldu didate argi emakumeok zer-nolako zapalkuntza jasaten dugu; eta irakatsi didate hori ez dela bidezkoa".
Barañaingo institutuko talde feministarekin bat egiteak ikasten jarraitzeko aukera eman diola erantsi du, eta eskertu du. "Taldean sartu nintzenean konturatu nintzen informazioa behar nuela, behar nuela trebatu. Hor ikasi dut feminismoa zer den, eta kontent naiz".
Irunberriko gaztea
Hiriburuko protestak izanen dira gaurko nagusiak; hau da, jende gehien erakarriko dutenak, hiriburuan eta inguruko herrietan bizi baita populazioaren gehiengoa. Nafarroako herrietan ere entzunen da aldarri feminista, hala ere.
Irunberrin eginen du greba Lola Eslabak. Protesta prestatzeko lanetan aritu da, bertze emakume anitzekin batera. "Feminismoaren inguruan antolatuta ez dauden emakume batzuk ere aritu dira lanean", azaldu du.
Herri baten testuinguruan egin du feminismoari eta emakumeen aurkako zapalkuntzari buruzko gogoeta: "Herrietan handiagoak izan dira gure askatasunaren aurkako erasoak; zaintza lanak emakumeoi egokitu zaizkigu, eta zerbitzu publikoak kendu dizkigute. Zaila da emakume izanda herrietan bizitzea".
Asmo eta nahi hori du Eslabak, halere. Bai eta bertze emakume anitzek ere. "Kapitalismoak, baina, landa eremuko baliabideak hustu eta hirietara bultzatzen gaitu. Guk emakume aske izan nahi dugu gure herrietan", nabarmendu du.
Emakumeon aldarriak Iruñera eramanen dituzte Irunberriko gazteek, arratsaldeko manifestazioarekin bat eginez. Emakumeak saretzeko beharraren garrantzia nabarmendu du Eslabak.
Gaz Kalo ijitoen elkarteen federaziokoa
Lizarran bizi da Esmeralda Amador. Gaur, herriko protestetan parte hartuko du. "Greba eginen dut, bai. Gaz Kaloko langile guztiok eginen dugu". Amadorrek azaldu du iaz ez zuela egin, baina aurten sentitu duela berdintasunaren aldeko urratsa egiteko eta plantoarekin bat egiteko beharra. "Azken urte hau aldaketa urtea izan da emakume ijitoentzat. Greba eginez erakutsi nahi dugu guk ere berdintasunaren alde egin nahi dugula lan".
Gaz Kalo federazioko berdintasun saileko arduraduna da Amador, eta Lizarrako Udaleko Berdintasun Batzordeko kide ere bai. Argi du emakumeen aurkako zapalkuntzaren kontrako borroka ez dela egun batetik bertzera irabaziko. Baina egunez egun urratsak egiteko beharra azaldu du. Are gehiago emakume ijitoen artean. "Gu bertze emakume anitz baino atzerago gaude, oraindik ere. Emakumeak gara, emakume eta ijito, eta horrek zailtasun gehiago ekartzen digu; zailtasunak, bertzeak bertze, etxebizitza edo enplegua lortzeko".
Estereotipoen aurkako borrokarekin lotu du gaurko greba feminista Esmeralda Amadorrek, gainera. "Ijitoen inguruko aurreiritziak apurtzeko ere egin behar dugu lan. Berdintasunaren alde ari garela erran nahi dugu ozen, eta askotarikoak garela", gaineratu du.
Edurne Elizondo
Ez da pribilegio bat; ez da VIPentzako gune bat. Behar batek bultzatuta, autoa aparkatzeko gordetako toki bat da. Agerikoa ematen du, baina oraindik ere hori gogoratzeko eta gogorarazteko beharra badela erran du Nafarroako Cocemfe elbarritasun fisikoa eta organikoa duten pertsonen elkarteen federazioko buru Manuel Arellanok. Kanpaina bat jarri berri du martxan erakunde horrek, Iruñeko Udalaren babesarekin, elbarritasuna duten pertsonen eskubideak bete ditzaten.
Ez da VIPentzako gune bat; behar bat da. Lelo horrekin hasi dute kanpaina. Elbarritasuna dutenentzako Iruñeko 40 aparkalekutan jarri dituzte esaldi hori idatzia duten itsasgarri handiak; gainera, gidarien artean banatu dituzte lelo bera zabaldu nahi duten eskuorriak. Eskuorri horiek jaso dituzte elbarritasuna dutenentzako tokiak behar dituzten hainbat gidarik errandako hitzak: "Niretzat gordetako tokian zuk bost minutu ematen dituzu, baina nik, ondorioz, 30 gehiago behar ditut aparkatzeko", azaldu du Mikel Bidaurrek. Elena Garciak galdera zuzenagoa egin nahi izan die gordetako tokiak baimenik gabe erabiltzen dituztenei: "Nire aparkalekua nahi duzu? Nire ezintasuna ere bai?". Gordetako tokia gaizki erabiltzeak zer ekartzen ahal duen kontatu du, berriz, Irene Aspurzek: "Nire tokian uzten baduzu zure autoa, fisiora joateko aukera galduko dut, eta behar dut".
Kanpaina egiteko beharra ere badela erakutsi dute datuek, Cocemfeko ordezkariek azaldu dutenez. 2017. urtean, adibidez, 405 gidari salatu zituzten Iruñeko udaltzainek, elbarritasuna dutenentzako tokiak erabiltzeagatik, hori egiteko baimenik izan gabe. 2018. urtean, berriz, 383 salaketa jarri zituzten udaltzainek. Berrehun euroko isuna ezarri zieten gidarioi, eta garabiak eraman zien autoa, gainera.
"Arazoa datuek erakusten dutena baino larriagoa da", onartu du Iruñeko Udaleko Herritarren Segurtasunerako zinegotzi Itziar Gomezek. Izan ere, gordetako tokiak baimenik gabe erabiltzen dituzten gidari anitzek isuna jaso gabe alde egitea lortzen dute. "Azken asteotan, sare sozialetan ikusi ditugu baimenik gabe aparkalekuak erabili dituzten autoen argazkiak. Ongi dago sareetan salatzea gertatzen dena, baina herritarrei eskatu nahi diegu udaltzainei deitzeko", eskatu du zinegotziak.
"Bi minutu bakarrik". Cocemfeko buru Manuel Arellanok nabarmendu du "aitzakia" hori erabiltzen dutela baimenik gabe aparkatzen duten gidari gehienek.
Denbora ez da berdin neurtzen, ordea, elbarritasunen batek norbaiten mugikortasunari eragiten dioenean. Horixe azaldu du Jesus Mari Caballerok. Gordetako tokietan aparkatzeko txartela du. "Erosketak egitera joateko, edo fisioterapia jasotzera joateko erabiltzen dut autoa. Tokia gaizki erabiltzen badu norbaitek, ni ezin naiz zain gelditu bide erdian. Buelta eman behar dut, eta bertze toki bat bilatu. Baina joan behar dudan tokitik urrun aurkitzeak ez dit egoera konpontzen", kontatu du.
Cocemfeko kideek argi dute kontua errespetuz jokatzea dela, eta hori nabarmendu nahi izan dute. Gordetako tokiak erabiltzeko eskubidea badutela berretsi, eta hori errespetatzeko eskatu diete gidariei. "Izan dezatela gutxieneko elkartasuna mugitzeko zailtasunak dituztenentzat. Hiriak denentzat izan behar du atsegin".
Txartela dutenen jokabidea
Gordetako tokietan autoa uzteko udalak ematen duen baimena behar da herrialdean. Baimen hori dutenen artean ere ongi jokatzen ez duenik badela onartu dute Cocemfeko kideek, eta salatu egin dute. "Txartelaren jabeak erabili behar du txartela; ezin du bertze inork erabili. Eta txartela duenak jaso badu bere ardurapean dagoen norbaitek elbarritasunen bat duelako, harekin denean baino ezin ditu erabili gordetako tokiak", gogoratu du Manuel Arellanok.
Iruñeko Udalak 126 baimen kendu zituen iaz, txartela behar bezala ez erabiltzeagatik. Kopurua handiagoa izan zen 2017. urtean: 155 kendu zituzten. 2016an, berriz, 275. Txartela gaizki erabiltzen dutenentzat 500 eurokoa da isuna, gainera.
"Guk ez dugu isunen bidea lehenetsi nahi; ez da hori gure asmoa. Jendea kontzientziatu nahi dugu. Kontua da anitzetan horrelako neurriak behar direla jendeak behar den bezala joka dezan", azaldu du Arellanok.
Udalak gordetako tokietatik kanpo, aparkalekua arautua duten guneetan ere uzten ahal dute autoa elbarritasunen bat dutenek, txartela badute. Ez dute ordaindu behar. Kontua da ohiko tokiak gordetakoak baino estuagoak direla, eta, ondorioz, zailtasunak dituzte erabiltzaileek autotik ateratzeko edo berriz sartzeko. "Makuluak edo aulkia erabiltzen duenak ez du tokirik izaten, ondoko autoa hagitz gertu dagoelako", erran du Jesus Mari Caballerok. Gordetako tokiak zabalagoak dira autotik ateratzeko eta sartzeko lanak errazteko asmoz, hain zuzen ere.
"Nahikoa zailtasun badugu berez; ez dezala zailtasun gehiago ekarri bertze gidarien jokabideak", berretsi du Arellanok. Bat egin du Caballerok: "Errespetua eskatzen dugu. Gure eskubidea delako".
Cocemfeko kideek erakunde publikoek duten ardura ere jarri nahi izan dute mahai gainean, erakunde horietako autoek ere erabiltzen dituztelako elbarritasuna dutenentzako tokiak, sare sozialetan hainbat herritarrek zabaldutako argazkiek erakutsi dutenez. "Gu ere bagara kanpaina honen hartzaile, eta badugu zer hobetu", onartu du Itziar Gomez zinegotziak.
"Gizarteak badu zer hobetu, denen eskubideak betetzeko", bukatu du Arellanok.
Edurne Elizondo
Tuterako Instrukzio Epaitegi Dekanora ailegatu da auzia: erakunde horren aurrean salatu ditu Nafarroako Fiskaltzak Corellan Alhama ibaira egindako ur zikinen isurketak. Araztegian dago arazoa, batetik, azpiegitura horretako saneamendu s...
Edurne Elizondo
Urtegi bati lotutako herria da Esa, eta hango alkate Roberto Martinez Luiando (Iruñea, 1984). Urtegia handitzeko lanek baldintzatu dute eskualdeko egunerokoa. 103 etxebizitza desjabetu zituzten, 2013ko lur jausiagatik.
Noiz eta zergatik eskatu zenuten kalte-ordaina?
2013. urtean lur jausia izan zen Esako eskuineko hegalean, eta urbanizazioak hustu behar izan zituzten, segurtasunagatik. Horren ondorioz, proiektua aldatu behar izan zuten; aurretik ere hirutan egokitu zuten plana. Aldaketa horren bidez, konponbidea eman nahi izan zioten urbanizazioetan sortutako arazoari, lur mugimenduak 103 etxebizitzari eragin ziolako. Udalak, gainera, herri lurrak bazituen mugimendu horrek ukitutako eremuan.
Hori gertatu baino lehen, Esak jaso izan du ordainik urtegiko lanek eragindako kalteengatik?
Bai. Lanek eragindako kalteak ordaintzeko sail bat badu Ebroko Ur Konfederazioak. Zortzi milioi eurokoa da, eta, orain arte, sei inguru ordaindu dizkiote udalari. Gu sartu ginenean, ordainketa horiek bertan behera gelditu ziren. Konfederazioak erran zuen diru anitz gastatu zuela jada ordura arte. Uler dezakegu, neurri batean. Baina hegaleko lur mugimendua gertatu, eta lurrak eta etxebizitzak galdu eta gero, uste genuen ordaina jasotzeko eskubidea bagenuela, eta konfederazioari zegokiola ordainketa horiek egiteko plan berri bat prestatzea edo aurretik zegoenari segida ematea.
Nola eragin dio etxebizitza horiek galtzeak herriari?
Anitz da 103 etxebizitza galtzea. Egia da gehienak bigarren etxebizitza zirela jabeentzat, baina urbanizazio horiek jende anitz erakartzen zuten Aste Santuan eta udan, batez ere, eta sumatzen da galdu izanaren eragina. Horko jendeak herrian kontsumitzen zuen, eta beherakada hori sumatu da. Horregatik uste genuen ordaina jasotzeko plana martxan jarri behar zela, berriz ere.
Ebroko Ur Konfederazioari egin zenioten eskaera?
Bai. Eta isiltasuna izan zen jasotako erantzuna. Ondorioz, Espainiako Auzitegi Nazionalera jo genuen helegitea aurkeztera. Erakunde horrek kolpe batez konpondu nahi izan zuen auzia: auziaren mamiari ez diote eutsi, eta erran dute guk proiektua aldatzeko prozesuan aurkeztu behar izan genituela gure alegazioak. Gure abokatuek kontrakoa diote, ordea. Proiektua egokitu dutenean alegazioak aurkezteko epea zehaztu dute, baina lur jausiak eragindako aldaketaren kasuan ez dute horrelakorik egin.
Espainiako Auzitegi Nazionaleko epaileen ebazpenari helegitea jarriko diozue?
Bai. Egin dugu jada. Abokatuek erran digute ez dela erraza izanen, baina saiatu behar dugula uste dugu. Espainiako Auzitegi Gorenean dago orain auzia, beraz.
Esako urtegia handitzeko lanek zertan aldatu dute herriko egunerokoa?
Eragin diote. Urtegian bi kanpaleku baziren, eta urtegia handitzeko lanen ondorioz itxi egin dituzte. Kanpalekuak ez zeuden berez gure herrian, baina Esa zen gertuen zuten herria, eta bizia ematen ziguten. Urbanizazioak galdu ditugu, eta ertzeko bertze 30-40 etxebizitza ere bai. Kendu eta kendu, eta ematen ez badizute, azkenean desagertuko gara. Egoerak, gainera, ez dio onik egiten herriaren ospeari, alderantziz.
Orain arte urtegiari lotutako herria izan zarete.
Bai. Baina urtegia handitzeko lanek kalte egin digute. Galdutako etxeak ez dira arazo bakarra. Errepideena ere badago. Desjabetutako etxebizitzak botako dituzte orain, eta errepidea moztuko dute. Autobia baino ez dugu izanen, eta herritik ez dugu sarbiderik.
Etxeak desjabetu zituzten lur jausia izan zelako. Kezka duzue segurtasunarekin?
Konfederazioak neurriak hartu ditu, eta ni lasaitzen naute neurri horiek. Hegala mugimendua neurtzeko gailuz beteta dago. Kontrolpean dute magala. Gutxira arte, datuak bidaltzen zizkiguten. Bazen mugimendu txiki bat.
Hegala ez da gelditu, beraz?
Ez. Baina gutxi mugitzen da. Hasieran hilabetero bidaltzen zizkiguten datuak; orain, sei hilabetean behin edo urtean behin.
Konfederaziotik kanpoko hainbat adituk erran dute Esa ez dela segurua. Zer deritzozu?
Ez dakit, ez da nire esparrua. Teknikariek erraten dutena hartu behar dugu kontuan.
Ez duzu kezka?
Kezka badut. Zangozan egiten dut lan. Baina lasai joaten naiz.
Gobernuak ere eskatu ditu txosten gehiago.
Nik uste dut gauzak argi ez baleude ez luketela aurrera eginen lanekin. Mugimendua gertatu zenean bai kezkatu nintzen. Baina inbertsio handia egin dute. Egia da Rene Petitek erran zuela handitzea arriskutsua zela. Baina teknologiak aurrera egin du. Horretan izan behar dugu konfiantza.
Saioa Alkaiza
Zutabe hau ez da existitzen eta bere buruaz beste eginen du bere existentzia ezaren ezaugarriak azaldu ondoren. Zutabe hau ez da martxoaren 8an idatzi, baina martxoaren 8an argitaratuko da, eta, beraz, greba feministari uko eginen lioke b...