Kattalin Barber
Boluntarioa izateko grina izan du Iraide Sagardiak betidanik, eta, uda honetan, bere ametsa errealitate bihurtu du Peruko Pamparomas eskualdean hilabeteko boluntariotza egin eta gero. Are gehiago, bere esperientziaren ostean, Pamparomas...
Lur Albizu Etxetxipia
Asko dira eta asko izanen dira. Askoz gehiago, beharbada. Orain, eta momentuz, hemezortzi dira. Hemezortzi besterik ez. Erraz esaten da. Hamaika gai biltzen dituzte gaur-gaurkoz. Baina hemezortzi dira. Izen desberdinak dituzte haien artean, baina osagarriak izan daitezke.
Batzuk ezagun egiten zaizkigu, beste batzuek harridura sortzen digute, eta, izenburuak irakurrita soilik, ez gara gai imajinatzeko beste batzuek zer daramaten barruan.
Batzuek badituzte datak, hausnarketak eginak, informazioa jasoa, konpromisoak zehaztuak. Beste batzuk bidea egiten ari dira. Denak dira, daude irekiak. Gakoak ematen dituzte; galdera argiei, erantzun garbiak: zer, zergatik, non, nola, zenbat, nori, nork. Zehatzak dira.
Ezinegonei erantzuten ahal diete, behar bati erantzuteko sortu dira, bizi eredu berriak planteatzen dituzte, herriei ekarpena egiten diete, pertsonala publiko bilakatzen dute, komunitatea egiten dute, sistema propioak eraikitzen dituzte, elkartasuna sustatzen dute, gidak, eztabaidak eta tresnak eskaintzen dituzte, praktika onak bultzatzen dituzte, bertako ekoizleen aldeko apustua egiten dute, hausnarketa kolektibizatzen dute, indarrean dauden harreman-ereduak irauli nahi dituzte, erantzuna(k) dira, eraikuntza dira, kapitalismoaren eta heteropatriarkatuaren kontrako borrokak pizten dituzte.
Autodefentsa sarea. Nekazarien gida. Emantzipazio bulegoak. Etxegabeon etxea. Euskalduntze gida. Material biltegia eta foroa. Talde osasun gida. Udaleku feministak. Ikerketa laborategia. Eskola kolektiboen sarea. Ikerbiltza. Jai herrikoien konpromisoen gida. Kirol eta jarduera fisikoen inguruko eztabaida. Gazte prekarioen mugimenduak. Proiektu komunikatiboak eta jarrera komunikatzailea sustatzeko dekalogoa. Sortzaileen gida. Ikuskizunak antolatzeko praktika onen bilduma. Sortzaileen mugimendua.
Garena, duguna, sortzen duguna defenditzeko. Bizitzeko moduak eraikitzeko, teilatupea izateko. Euskararen borroka gazteon artean berpizteko. Hezkuntza sistema propioa aldarrikatu eta eraikitzeko. Bizitza lapurtu nahi digutenei aurre egiteko, pertsonala politiko bihurtzeko, gure baliabideak konpartitzeko. Botere-harremanak iraultzeko, elkar ezagutzeko. Gure ikerketek herriei mesede egiteko. Jai ereduari buelta emateko. Gerrak pizteko. Finean, borrokatzeko.
Hemezortzi erraz esaten da. Aise esaten dira hitz handi asko: emantzipazio, mugimendu, autodefentsa, kolektibo, borroka, burujabetza, askatasun, bizi eredu, eraikuntza, konpromiso, irauli, autogestio, komunitate, libre, antolakuntza, gazte, (kontra)botere. Ilusio, indar, bizipoz, lan, kontraesan, elkar, ero. Gazte.
Erraza dirudi, baina lan handia du atzean, ezin zenbatuzkoa. Erraz esaten da hiru egunez herri berean ehunka gazte egonen direla. Erraz esaten da abenduaren 9, 10 eta 11n Barañainen GaztEraiki izanen dela: Euskal Herriko Gazte Mugimenduen Autogestio Topaketak. Gazteengandik, gazteentzat eta gazte boterez sortuak.
Kattalin Barber
Azken egunak ditu Nafarroako sor-markaren mahats bilketak. Iaz baino kilo gutxiago bilduko dituzten arren, "kalitate handikoa" izanen da aurtengo uztaldia David Palacios (Erriberri, 1978) Nafarroako sor-markaren lehendakariaren ustez. "...
Edurne Elizondo
Brittany Maynard gazte estatubatuarra 2014. urteko azaroaren 1ean hil zen. 30 urte bete baino egun gutxi lehenago zendu zen. Hark aukeratu zuen data. Tumorea zuen buruan, eta medikuek ezin zuten deus egin emakumea sendatzeko. Kalifornian jaioa zen, baina Oregongo estatura joan behar izan zuen hiltzera. Han, 1997. urtetik legezkoa da eutanasia. Hil baino lehen, bideo bat grabatu zuen Maynardek, eta argi utzi zuen, irudi horietan, zer sentitzen zuen: "Ez daukat hitzik azaltzeko zer-nolako lasaitua hartu dudan jakinda ez naizela hilko buruko tumoreagatik hilko nintzela erran zidaten moduan". Minik gabe eta lasaitasunez hiltzen lagundu zioten. Hark erabaki bezala. Sei milioi bisita baino gehiago jaso zituen Maynardek egindako bideoak.
Nafarroan ez da emakume estatubatuarrak egin zuena egiteko aukerarik. "Espainiako Zigor Kodea indarrean da hemen, eta testu horrek debekatzen ditu eutanasia eta suizidio lagundua", azaldu du Manu Eziolazak. Medikua da Burlatan, eta Duintasunez Hiltzeko Eskubidea elkarteko presidentea. Duela hamar urte inguru sortu zuten taldea, Nafarroan; 177 bazkide ditu, gaur egun. Heriotza duinaz aritu da Eziolaza, asteon, Iruñean. "Gure helburua da informazioa herritarren esku jartzea. Gaixoek jakin behar dute zer-nolako eskubideak dituzten, baliatu ahal izateko".
Egun indarrean diren hainbat legek jasotzen dituzte eskubide horiek, eta heriotzaren ordua gertu dagoenean gaixoek egin ditzaketen hautuak nabarmentzen dituzte: Espainiako Osasunaren Lege Orokorra, eta gaixoen autonomiari eta eskubide eta betebeharrei buruzkoa daude, batetik; eta bertzetik, Nafarroako osasunaren arloko eskubide eta betebeharren legea, eta heriotzaren prozesuan pertsonaren duintasunaren berme eta eskubideak zehazten dituena.
Herrialdean, gainera, bizi testamentua egiteko aukera bada, 2003. urtetik. Orain arte, ia 4.000 herritarrek egin dute urrats hori; hau da, idatzita jaso eta erregistratu dituzte heriotzaren ordurako beren desio eta borondateak, haiek horien berri emateko aukerarik izanen ez balute, kontuan har ditzaten.
Bizi testamentu horietatik gehienak emakumeek egindakoak dira. 2.547, zehazki. "Logikoa da", erran du erregistroko mediku Mariano Lakarrak. "Emakumeak aritzen dira, batez ere, zaharrak eta gaixo direnak zaintzen. Bizitzaren azken txanpan gertatzen direnak ongi ezagutzen dituzte, ondorioz. Honat etortzen direnek gehien errepikatzen duten esaldia da ez dutela ikusitakoa bizi nahi; bertzelako amaiera bat nahi dutela haientzat".
Bizi testamentua egiterakoan, sinatzaileak "nahi duena" jar dezake. Nahi duena eskatu. "Noski, legeak ezarritako mugen arabera beteko da jasotako hori edo ez", argitu du Lakarrak.
Oro har, bizitza modu artifizialean ez luzatzea eskatzen dute bizi testamentua egiten duten herritarrek, medikuak azaldu duenez. Ahalegin terapeutikoa mugatzea, alegia.
Eziolazak 1994. urtean egin zuen bat Duintasunez Hiltzeko Eskubidea elkartearekin. Soco Lizarraga, berriz, 2010. urtetik da taldeko kide. Familia medikua da Lizarraga ere, eta sendagile gisa, hain zuzen ere, "ongi hiltzeko eskubidea" aldarrikatu du.
Legeak ezartzen dituen mugen barruan ere urrats anitz egiteko aukera badela azaldu du Lizarragak. Gaixoek duten eskubideetako bat nabarmendu du: "Tratamendu bati uko egitekoa, hain zuzen ere".
Aukera hori baliatu zuen Inmaculada Etxeberria nafarrak, 2007. urtean. "Kasu hori giltzarrietako bat izan da eutanasiaren aldeko borrokan", nabarmendu du Manu Eziolazak. 2007. urte hartako martxoaren 14an zendu zen Etxeberria, epaileen agindu bat tarteko, bizitzeko behar zuen arnasgailua, azkenik, itzali eta gero. 51 urte zituen. 11 urte zituenetik sufritu zuen muskulu distrofia progresiboa. Azken bederatzi urteak eman zituen ohatze batean etzanda, arnasgailura lotuta, Granadako (Andaluzia, Espainia) ospitale katoliko batean. 2006ko urriaren 18an, jendaurrean azaldu zuen Etxeberriak hil egin nahi zuela, eta zergatik egin zuen hautu horren alde: "Nire bizitzaren zentzu bakarra da mina; egunak sufritzeko baino ez du argitzen niretzat; norbaitek entzun dezala errateko dudana, eta amaiera eman diezaiola, behingoz, nire agoniari".
Epaileak tratamenduari uko egiteko zuen eskubidea aintzat hartu zuen. Ospitale publiko batera eraman zuten, hala ere, hiltzera, Vatikanotik presioa egin baitzuten heriotza ospitale katoliko batean ez gertatzeko.
Nork bere heriotzari buruz erabakitzeko eskubidearen aurkako halako presioak ez ditu ulertzen Camino Oslek. NUP Nafarroako Unibertsitate Publikoko irakasle izan zen, urte luzez, erretiroa hartu arte. Duela sei urte inguru egin zuen bat Duintasunez Hiltzeko Eskubidea elkartearekin. Argi eta garbi erran du: "Maite ditugunen osasun egoerak ezin badu onera egin, eta prozesu horretan laguntzeko moduak baldin baditugu, nola ez ditugu baliatuko bada?". Hainbat sektoretatik, halere, heriotzaren prozesuan laguntzeko urrats horiek egiten dituztenak "erruduntzat jotzeko" joera badela salatu du. "Abortuarekin bezala pasatzen da; kontrol sozialerako presioa egiten digute, gaizki ariko bagina bezala. Ongi hiltzeko eskubidea dugu denok, ordea".
Eskubide hori betetzeko, herritarrek dituzten aukerak ezagutzea funtsezkoa da. Eta horretarako egiten dute lan Duintasunez Hiltzeko Eskubidea elkarteko kideek. NUPen, adibidez, urtero egiten dituzte auziari buruzko jardunaldiak, gogoeta mahai gainean jartzeko asmoz. "Martxo-apirilerako prestatuko ditugu hurrengoak", aipatu du Oslek. Hitzaldiak eta zine emanaldiak ere antolatzen dituzte. Gainera, hilabetean behin egiten dute bilera. "Hilaren lehen asteazkenean egiten ohi dugu, 19:00etan, Iturramako udal kultur zentroan".
"Ezagutzeko beharra"
Herritarrek beren eskubideak ezagutzea ez da nahikoa, duintasunez hiltzeko prozesu bat bermatzeko. Horixe nabarmendu dute elkarteko kideek. Osasunaren arloko profesionalen artean ere zer hobetu badela uste dute. Funtsean, formakuntza falta dela agerian utzi dute. Adibidetzat jarri dute bizi testamentuarekin gertatzen dena: "Anitzetan herritarrek bizi testamentuan jasotakoa ez da betetzen, medikuek begiratu ere ez dutelako egiten", azaldu du Lizarragak.
Elkarteko kide denez, osasun etxeko erabiltzaileen kexak jasotzea egokitzen zaio, anitzetan. "Duela gutxi, familia bateko kideek azaldu zidaten etxeko baten heriotza ez zela batere ona izan, bizi testamentua egina bazuen ere, ez zutelako bete. Azkenean, sufrimendua luzatu bertzerik egin ez zuten erabakiak hartu zituzten haren kasuan".
Mariano Lakarrak zehaztu du, hain zuzen ere, sendagileek gaixo batek bizi testamentua duen edo ez "jakin behar" dutela. "Komeni da, hala ere, senideek horren berri ematea. Bizi testamentua egin duela badakite, erran diezaiotela medikuari", gomendatu du. Bizi testamentua derrigorrez bete behar dela berretsi du Lakarrak, dena den. Gaixoak, gainera, bere ordezkari bat edo gehiago izendatzeko eskubidea du. Baina, beti ere, gaixo hori nahi duena azaltzeko gai ez bada, bizi testamentuan jasotakoak izanen du lehentasuna. Hori da bete behar dena. Egin eta gero aldatzeko aukera bada, nahi den aldi guztietan. Lakarrak nabarmendu du "inportanteena" agiria erregistroan egotea dela. "Duela gutxi, bizi testamentua notarioaren aurrean egin zuen emakume baten kasuaren berri jaso genuen. Testamentua egin eta etxean gorde zuen; horrela ez du deustarako balio. Erregistrora ekarri behar da".
Lehen mailako arretan medikuek erraz ikus dezakete beren gaixoek bizi testamentua egina ote duten. "Gure ordenagailuan ikur bat sakatu bertzerik ez dugu egin behar. Ospitaleetan, ordea, informazioa ez dago hain eskura, eta, medikuek, anitzetan, ez dute bilatzen", erran du Lizarragak. Egoera hori aldatzea "funtsezkotzat" jo du medikuak, ondorioz.
Gaixoen eta sendagileen arteko harremanetan gertatzen diren bertzelako arazoak jarri ditu Lizarragak mahai gainean. Izan ere, informazioa bere esku izanda ere, gaixoak dituen hainbat eskubide betetzeari uko egiten diote zenbait medikuk. Adibide bat aipatu du Manu Eziolazak: "Kasu baten berri jaso nuen; medikuak bere ideologiagatik uko egin zion gaixo bati morfina emateari; medikuak erran zion bere lana ez zela gaixoa hiltzea".
Halako jarrerak gogor salatu dituzte sendagileek. "Izugarria da mediku batek hori erratea; argi utzi behar dugu sedazioa eskatzen ahal duela gaixoak; legezkoa da, eta bere helburua da heriotza on bat izatea. Ez da ezkutuko eutanasia, zenbaitek erraten duten bezala", azaldu du Lizarragak. Gaineratu du Espainiako Medikuen Elkargoak eta Zaintza Aringarrien Elkarteak argitu dutela sedazioa ukatzea mediku huts larria izan daitekeela.
Behatokia
Zaintza aringarrien auziak duen garrantzia mahai gainean jarri du Soco Lizarragak, lotura estua dutelako halako zaintzek hiltzeko moduarekin, noski. "Estatuko datuek agerian uzten dute badela gaizki hiltzen ari den jende anitz, zaintza aringarririk jasotzeko aukerarik ez dutelako. Nafarroan ere gertatzen da hori".
Espainiako Zaintza Aringarrien Elkarteak eta Espainiako Minbiziaren Aurkako Elkarteak emandako datuen arabera, hilurren diren 215.000 gaixoetatik ia 300 hiltzen dira zaintza aringarririk jaso gabe; azken egunak bizi dituztela jakiteak eragiten duen sufrimendua arintzeko psikologo eta gizarte langileren arreta jaso gabe hiltzen dira gaixo horiek, bertzeak bertze.
"Sufrimendu guztia ez baita min fisiko batek eragindakoa", nabarmendu du Manu Eziolazak. Duintasunez Hiltzeko Eskubidea elkarteko kideek argi dute beharrezkoa dela Nafarroan ere herritarrak "nola" hiltzen ari diren jakitea. Eta horretarako, heriotza duinaren behatokia sortzeko eskatu dute. "Nafarroako Gobernua babesten duten taldeekin bilerak eskatuko ditugu, helburu hori lortzeko urratsak egin ahal izateko", azaldu dute elkarteko kideek.
"Helburua da Nafarroan dugun heriotzaren kalitatea aztertzea, eta hartu beharreko neurriak hartzea", zehaztu du Camino Oslek. "Hemen dugun egoeraren argazki bat lortu nahi dugu; dauden arazoak ikusgarri bilakatu, hobera egin ahal izateko. Kontua ez da egiten dena kontrolatzea edo ikuskatzea; xedea da ikusgarri bilakatzea, eta ahal dena, hobetzea, denon onerako", gaineratu du Lizarragak.
Izan ere, heriotza gertatzeko moduak ez du bakarrik eragina gaixoarengan. "Harentzat, agonia ez luzatzea da inportanteena", erran du Eziolazak. "Denok nahi dugu ongi hil; minik gabe, lasai egonda, maite ditugun horiek lagunduta". Gaixoaren senide eta lagunentzat, hain zuzen, doluari hobeki aurre egiteko hagitz lagungarria da maite duten hori hiltzeko modua. "Heriotza ona bada, dolua ere hobea izanen da", berretsi du Eziolazak.
Heriotza on baten alde dauden aukerak baliatzeko eskatu dute elkarteko kideek. Egun indarrean dauden legeek eskaintzen duten tartea aprobetxatzeko. "Argi dago eutanasia eta suizidio lagundua baimenduko dituen legea dela falta duguna; baina dauzkagun bertze legeek ere ematen dute gauza anitz egiteko aukera", nabarmendu du Camino Oslek. Gakoa da, Lizarragak gaineratu bezala, "dauden legeak betetzea".
Bizi testamentua egiteko aukera ematen dute lege horiek. Eziolazak, Lizarragak eta Oslek egin dute. Eta elkartea martxan denetik urrats hori egin duten herritarren kopuruak gora egin duela argi dute. "Iaz, 600 bizi testamentu egin zituzten Nafarroan; aurten, berriz, ekainera arte, jada, 450 egin dituzte", azaldu du Lizarragak.
Urratsak egiten jarraitu nahi dute. "110 urte bizi nahi duenak, makina batera lotuta, egin dezala. Baina agonia luze bat bizi nahi ez dugunok nola hil nahi dugun erabakitzeko eskubidea nahi dugu".
Edurne Elizondo
Hiriko bertze biztanleak dira. Zerua zeharkatzen dute, eta, auto eta eraikinen artean, zuhaitz eta arrakaletan bilatzen dute aterpe. Iruñeko hegaztiak. Hiriko txoriak. Bosgarrenez, hiriburuan ugaltzen diren espezieen inguruko azterketa egin du udalak, eta mahai gainean jarri ditu lortutako datuak: aurten, 51 espezietako 1.806 hegazti zenbatu dituzte. Etxe txolarreak, etxe usoak eta sorbeltz arruntak dira ugarienak.
Ornitolan etxeko Gabi Berasategi da txostena egin duten biologoetako bat. Luis eta Carlos Almingolekin batera aritu da lanean. "Maiatzean jaso genituen datuak; igandeak baliatu genituen, hiria lasaiago zenean", azaldu du. 2009an eskatu zuen udalak hiriko hegaztien inguruko lehendabiziko lana, eta hartan ere parte hartu zuen Berasategik. Bi urtean behin egin izan dute, iaz arte. 2015ean egin eta gero, aurten berriz ere txostena osatzeko agindua jaso dute ornitologoek. 2009tik jasotako informazioari so egin dio Berasategik, eta Iruñeko hegaztiek, urteotan, orduko egoerari eutsi diotela nabarmendu du. Bioaniztasunak pixka bat gora egin duela erakusten dute aurtengo datuek, edonola ere.
Gaztelugibelan eta Etxabakoitz inguruan dago hegazti gehien. "Ez da arraroa", azaldu du Berasategik: "Ziudadelan zuhaitzak badira; hegaztiek badute habia egiteko tokia; Etxabakoitzen, berriz, larreak eta ibaia dituzte; lasaitasuna dute, bai eta zer jan ere". Horrek markatzen du hegaztiak non diren, hain zuzen ere. "Habia egiteko tokia eta zer jan behar dute".
Zuhaitzak egotea, hala ere, ez da toki bat hegaztientzat egoki dela errateko nahikoa. Bertzelako elementuak izan behar dira kontuan. Zuhaitz horiek, edo zuhaitzak dituzten parkeak kudeatzeko moduak ere badu zerikusi handia, adibidez. "Hegazti askok haziak eta intsektu txikiak jaten dituzte. Parke batean zuhaitzetatik erortzen diren hostoak berehala biltzen badituzte, adibidez, zer jan gabe gelditzen dira txoriak", azaldu du biologoak.
Hiri ereduak ere badu lotura toki batean edo bertzean bizi diren hegazti espezieekin. "Gero eta enara eta hontz gutxiago ikusten dugu hirian, ez baitute leku egokirik. Herrietara joaten dira. Hiriak egiten baditugu ispiluz betetako eraikinekin, teilak erabiltzen ez dituzten etxebizitzekin, zulorik ez duten paretekin, hegaztiek ez dute non egon, non gelditu". Londresen, adibidez, etxe txolarreen kopuruak nabarmen behera egin duela azaldu du biologoak. "Populazioaren erdia galdu dute azken urteotan". Bertzeak bertze, hiri ereduaren eraginez.
Iruñean, etxe txolarreak, etxe usoak eta sorbeltz arruntak dira ugarienak, hiriko baldintzetara egokitzen asmatu dutelako, hain zuzen ere. Parkeak bizitoki dituzten espezieentzat aproposak dira Iruñeak dituen berdeguneak. Anitz daude. Sasiek, ordea, behera egin dute hirian. "Ez ditugu gustuko, eta kentzen ditugu". Horrek badu eragina halako habitatak maite dituzten hegaztientzat, noski. "Behera egin du halakoen kopuruak Iruñean", erran du Berasategik.
Azken urteotako datuei so, txorru arruntek gora egin dutela ohartu dira azterketa egin duten ornitologoak. Kardelinen kopuruak, berriz, pixka bat behera egin du. Aurten, bertzalde, txostena osatu duten urteotan guztietan ikusi ez zuten espezie bat aurkitu dute ornitologoek Iruñean hegaztiei so egindako bideetan: baso txinboa, hain zuzen ere.
Interesak, gora
Hegaztiei so gozatzen duten horietako bat da Gabi Berasategi. Ez da bakarra. Iruñean ornitologiak gero eta zale gehiago dituela nabarmendu du biologoak. Joan den astean, adibidez, aurtengo datuen berri emateko hitzaldia eman zuen biologoak Ingurumen Heziketarako Museoan, eta herritar anitzek parte hartu zutela nabarmendu du. "Interesa badago, gero eta gehiago; eta hori pozteko moduko berri bat da", erran du Berasategik.
Interes horrekin lotu du, hain zuzen ere, hegaztien etorkizuna, neurri handi batean. Hiri ereduak zehaztuko duelako Iruñean zenbat hegazti eta zer espezietakoak bizi diren, biologoak berretsi duenez. Gizakien erabakiek eragin zuzena baitute hiriko bertze biztanleengan.
Hiriak duen bioaniztasunaren erakusle ere badirela nabarmendu du Berasategik. "Gero eta txori eta espezie gehiago izan, orduan eta ingurumen kalitate handiagoa".
Txolarre, uso eta sorbeltzen hiria da Iruñea. Bai eta txantxangorri, buztangorri, kaskabeltz, mika eta amilotx urdinena ere, bertzeak bertze. Auto eta eraikinen artean, hiriko zerua zeharkatzen dute hegaztiok. Kantuz betetzen dute Iruñea.
Edurne Elizondo
Molde zaharrak atzean uzteko garaia da oraingoa; orain arteko hainbat egitura zurrun hausteraino tenkatzekoa. Mezu hori bere egin du LAB sindikatuak Nafar Lansareko kontseiluan, eta mahai gainean jarri ditu erakunde horretan egindako le...
Tania Arriaga Azkarate
Aldaketaren gobernuak Eskubide Sozialetako Lehendakariordetzari eman dio, beste hamaika arduraren artean, gure nagusien ongizatearen kudeaketa. Ondorioz, departamentu horrek zenbait erabaki hartu ditu zeinek, zuzenean, El Vergel (Iruñea) eta Santo Domingo (Lizarra) egoitzei eragiten dieten; Nafarroan ditugun zaharren egoitza publiko guztiei, alegia, bi besterik ez baitugu. Hirugarrenak harrera egiten die ezintasun intelektuala dutenei.
UPNren gobernuak, azken hogeita hamar urteotan, egoitza pribatuen sare trinkoa zabaldu du gure herrialdean, eta denbora luzea beharko da kudeaketa eredu hori aldatzeko. Hala ere, geriatrikoen gainean Lehendakariordetzak hartutako erabakiak norabide zuzenean ote doazen jakin nahi dute bi egoitza publiko horietako langile, egoiliar eta azken horien senitartekoek. Izan ere, Departamentuaren politika berria zaharren egoitza publikoetako egoiliarraren profila aldatzen ari baita. Adina, gaitasuna eta ezintasuna izan dira orain arte nagusiak hartzeko erabili diren parametroak. Horren arabera, adinduak eraikinean kokatu, terapia espezifikoak diseinatu eta lantaldetan banatu izan dituzte. Ildo beretik ere, langileak hezi eta trebatu eta instalazioak prestatu eta egokitu dira. Hala ere, azken hilabeteetan, El Vergel eta Santo Domingora aldaketak iritsi dira: patologia ezberdinak —gehienak buruko osasunarekin lotuta— pairatzen dituzten lagunak bidali dira bi egoitza horietara; langile zein azpiegituraren egokitzapenik gabe, ordea.
Gauzak honela, laguntza psikologiko berezia behar duten lagunak gero eta gehiago izan arren, egun, egoitza hauetako psikologoen kopurua ez da aldatu. Zaintzaileek eta garbitzaileek egoera eta eskakizun berriei moldatzeko ez dute inongo ikastaro edo gomendiorik jaso. Langileen kopurua ez da handitu, errefortzurik ez zaie batu, lan-baldintzak ere ez dira berrikusi. Are gehiago, laguntza eta zaintza berezia behar duten eri berriak lehengo protokoloei jarraikiz onartu eta kokatzen dituzte; gai eta ezinduen multzoetan sailkatzen segitzen dute, osasun arazo konplexua pairatzen badute ere.
Ondorioz, aurreikusi ez diren premien konponbidea langileen borondatearen esku uzten ari dira, eta tamalez, honezkero, egoera arriskutsuak suertatu dira. Zaintzaileek haien lana maite dute, egoiliarrak mimatzen dituzte eta egunez egunekoa bikaina izan dadin ahal duten guztia egiten dute. Baina nork zaintzen ditu zaintzaileak?
Nafarroako bi zaharren egoitza publikoetan buru-patologiak nozitzen dituzten egoiliarrak gero eta gehiago izanik, zaharrendako plazak murrizten ari dira. Argitu gabe dago, etorkizun hurbilean, nafarron aukera bakarra geriatriko pribatua izanen den ala ez. Baliteke arestian azaldutako aldaketak plan errotu baten kimuak izatea eta informazioa bidean egotea, oxala! Dena dela, behar berriei aurre egin ahal izateko ongi, bi egoitza hauetako langileen formakuntza eta lan-baldintzak egokitzea behar-beharrezkoa da.
Akaso, heziketa espezifikoa duten langile berriak kontratatzea ere lagungarria izan daiteke. Zentzu berean, protokoloak eta azpiegiturak benetako egoerei erantzuna emateko diseinatzen dira, deus gutxirako balio dute errealitatetik kanpoko jarraibideek. Hortaz, lan egiteko gidalerroak eguneratzeko garaia iritsi dela ematen du.
Kattalin Barber
"Oso ongi dokumentatutako gezurra kontatzen dut Feriatzaileak liburuan", dio Patxi Larrion historialariak (Bergara, Gipuzkoa, 1964). Lapurreta baten istorioa du ardatz, elkarrizketa biziz horniturik. Patton filma, Iruñea eta Urbasa bera dira kontakizunaren atrezzo.
Nortzuk dira feriatzaileak?
Feriatu hitza existitzen da, eta hainbat adiera ditu. Baina feriatzailea, aldiz, ez. Euskaltzaindiak ez dakit onartuko duen edo ez, baina horra nire proposamena. Ez da lapurtu, baina ez da erosi ere. Zerbait lortzea izan daiteke. Euskaraz birigarro edota pajaru esaten diogu jende horri. Baina feriatzaile bat nor den jakiteko liburua irakurri behar da. Orduan, irakurlea konturatuko da inoiz izan duela bere aurrean feriatzaileren bat. Nik asko ezagutu ditut.
Lapurreta baten gorabeherak kontatu dituzu. Zergatik kokatu duzu 1969an?
Urte horretan bertan Patton film estatubatuar ospetsuaren azken eszenetako batzuk Urbasan eta Iruñean filmatzen ari ziren. Bi gazte dira protagonista, eta Iruñean daude unibertsitatean eta soldaduska egiten. Dena den, ez dira soldadu arruntak. Estatus bat dute. Bi gazteak egonen dira filmaren zerbitzura, eta iruzurra egiten dute. Aurrerago, filmak berak zabaltzen die aukera zerbait handiagoa feriatzeko. Eta hor hasten da kontakizuna. Kontakizunak astebete irauten du: apirilaren 29tik maiatzaren 5era. Hortaz, elkarrizketak biziak dira.
Izan daiteke eleberri beltza?
Esan didate abenturazko nobela dela, eta egia da, baina nik esanen nuke liburu ekonomiko eta politikoa dela. Eta ez bakarrik karlismoak duen pisuarengatik. Ahulak diren batzuek goian dituztenei lapurtu behar diete. Eleberri beltz gisa har daiteke. Ez dago hildakorik, baina bai odol pixka bat.
Hierarkia oso presente dago liburuan?
Bai, eta ez bakarrik protagonisten artean. Lehenbiziko kritika konstruktiboak jaso ditut, eta oso nobela maskulinoa dela esan didate. Egia da: protagonistak maskulinoak dira, eta agertzen diren emakumeak, nire ikuspuntutik, garrantzitsuak eta gakoak diren arren, historia honetan, era berean, menpekoak dira. Erabaki kontziente bat izan zen. Garai horretan baziren menpekoak ez ziren emakumeak, baina kontakizun honetan agertzen direnak nik horrela deskribatu ditut.
Zuretzat gakoa izan zen Patton koktela, ezta?
Bai. Hori izan zen idazteko behar nuen gasolioa. Lagun batek kontatu zidan koktelaren historia: Maisonnave hoteleko tabernariak Patton filmeko langileentzat koktel bat asmatu zuen. Urte berean, Nafarroako txapelketara aurkeztu zuen, eta hirugarren gelditu zen. Koktelak hasiera ematen dio kontakizunari.
Oraindik egiten dute?
Gazteluko plazan dagoen Txoko tabernakoekin hitz egin nuen, eta norbaitek koktela eskatzen badu, hango zerbitzariak prest daude egiteko. Liburuaren aurkezpenean ere prestatu genuen. Whiskia, vodka eta cointreau ditu.
Zinema garrantzitsua izan da zuretzat?
Zinema eta Urbasa. Izan ere, gurasoak Etxabarrikoak dira, eta askotan ikusten genuen nola filmatzen zuten Urbasan. Banuen buruan feriatzaileei buruzko zerbait kontatzeko asmoa, eta zinemarekin lotzekoa. Liburuan agertzen den ia guztia gezurra da, baina oso ongi dokumentatutako gezurra.
Nola dokumentatu zara?
Ahozkotasuna oso inportantea izan da niretzat. Batik bat jakiteko zehatz-mehatz nolakoak ziren kaleak eta ingurunea garai horretan. Hemeroteka asko ikusi ditut, bereziki Iruñeko Udal Artxiboarena. Leku izen asko agertzen dira liburuan. Horrek kontakizunari ea trabarik egiten zion galdetu nien editoreei, eta, ezetz esan ostean, horiek mantentzea erabaki nuen. Zer dela eta? Iruñea edo Urbasa ezagutzen duen irakurleari balio erantsi hori emateko.
Egin daiteke protagonistek egin zuten ibilbidea orain?
Egin dut, baina maletarik gabe. Aurtengo sanferminetan, Iñigo Aranbarri, Alberto Barandiaran, Patxi Uharte eta laurok ibili ginen kale horietatik. Hamaiketakoa hartu genuen liburuan agertzen den ostatu batean, La Navarran. Ni prest nago eleberria irakurri duten lauzpabost lagunekin ibilaldia errepikatzeko eta nirekin liburua ezagutzeko. Maletarekin eta maleta gabe. Gauza bitxia gertatu zitzaidan joan den astean, eta erabat harritu ninduen. Astelehen arratsaldean izan zen, eta Xabier kaleko Karridendatik irteten ari nintzen presaka. Oinez zihoazen bi gazte, nik ezagutzen ez nituenak, eta batek bizikleta bat zeraman. Atera nintzenean, biak jiratu ziren, eta segituan esan zion batak besteari: "Hara! Feriatzailea!". Tontakeria da, baina sekulako ilusioa egin zidan. Penaz, geratu ez nintzelako. Baina gure hiriaren imajinariorako zer edo zer utzi baldin badut, primeran. Horrekin konplitu dut.
Lehen liburua duzu. Zer moduzko esperientzia izan da?
Etxean argitaratu dut. Susakoa naiz, eta 25 urte daramatzat kolaboratzen. Arnasa handiko lehen lana da hau, eta gustura aritu naiz. Beharra baino gehiago, momentu batean obsesio bilakatu da, baina dibertimendua izan da niretzat. Patton filma, Iruñea eta Urbasa bera dira kontakizunaren attrezzo. Baina, momentu batean, attrezzo baino gehiago dira, edo hori lortzen saiatu naiz, bederen.
Edurne Elizondo
Atzerapauso bat da hau. Iruñea oraindik ere 1990eko hamarkadako hiri bat da. Autoz betetako hiria, alegia". Aitor Txarterinak erran ditu hitzok. Iruñeko bertze hamaika txirrindularirekin batera egin du bat 8-80 Iruñea izeneko plataforman. Sortu berri dute, Iruñeko Udalaren jarrera salatzeko, eta hartutako azken erabakietan atzera egin dezala eskatzeko. Azken hilabeteak mugikortasun plan berria jorratzen eman ditu hiriburuko udal gobernuak; irailaren amaieran osatu eta aurkeztu zituen Hiri Ekologiaren eta Mugikortasun Jasangarriaren Sailak adostutako proposamenak, datorren urtean proiektuak gauzatzen hasteko asmoz. Plana behin-behinean gelditzea erabaki zuen udalak, ordea, hilaren hasieran, UPNk aurkeztutako mozio baten bidez. Txirrindularien haserrea eragin du egoera horrek, eta karrikan egin dute protesta, asteon. Errepidean dagokien zatia nahi dute, segurtasunez mugitu ahal izateko. 8 eta 80 urte bitarteko txirrindularientzat segurua den hiria nahi dute.
"Txirrindulariok plataforma bat osatzea erabaki dugu sentitzen dugulako baztertu gaituztela; hutsaren hurrengotzat hartu, eta engainatu gaituztela", nabarmendu du Jesus Sukunzak. Udalak engainatu dituela uste dute txirrindulariek, zehazki. "Legegintzaldiaren hasieran, udala babesten duten taldeek sinatutako akordioan jaso zuten helduko ziotela arazoari; urte eta erdi joan da, eta ez dute deus egin. Egoerak okerrera baino ez du egin".
Nafarroako hiriburuan 19.000 txirrindulari daude, 8-80 Iruñea plataformak emandako datuen arabera. Hiriko bidegorri sarea eskasa da, eta, anitzetan, oinezkoekin partekatu behar dute txirrindulariek espaloia. Horrek arazoak sortu ditu. "Eta okerrera egin dute, gero eta txirrindulari gehiago dagoelako", azaldu du Txarterinak.
Errepidean seguru sentitzeko zailtasunak dituzte bizikletaz mugitzen diren herritarrek, gainera, trafiko handiko hiria baita Iruñea. Udalak berak esku artean dituen datuen arabera, egunean 16.000 auto pasatzen dira, adibidez, Gipuzkoako etorbidetik, eta 14.000, berriz, Baluarte aurretik. Trafiko horrek baditu bertzelako ondorioak: kutsadura akustikoaren iturri nagusia da autoek eragindako zarata, hain zuzen ere. Hiria inguratzen duten bideetan jotzen du goia trafikoak eragindako kutsadura akustikoak. Autoen keak eragindako kutsadura ere ezin da bazter utzi. Arlo horretan, nabarmenak dira bizikletak ekartzen dituen abantailak, ez baitu CO2 isurtzen. Betetako autobus publiko batek, berriz, 23 auto ordezkatzen ditu, eta %66 murrizten ditu, ondorioz, CO2 isuriak.
2017rako lehentasunak
"Oinezkoek izan behar dute mugikortasunaren errege-erreginak". Horixe nabarmendu zuen Iruñeko Udaleko Hiri Ekologiaren eta Mugikortasun Jasangarriaren Saileko zinegotzi Armando Cuencak, joan den maiatzean, mugikortasun planari buruz herritarrekin egindako jardunaldietan. Oinezkoekin batera, planak garraio publikoa eta txirrindulariak ere protagonista bilakatu nahi zituela erantsi zuen Cuencak. 8-80 Iruñea plataformak zehaztu du, hain zuzen, oinezkoak, txirrindulariak eta garraio publikoa direla %60 mugikortasunaren arloan, eta, horregatik, bazter batetik atera, eta erdigunean jartzeko urratsa eskatu dute.
Udalak bere planaren bidez mahai gainean jarritako asmoak hainbat proposamenetan zehaztu zituen, irailaren amaieran, Cuencak zuzentzen duen sailak. Lau milioi euroko aurrekontuarekin, planaren asmoa da, legegintzaldia amaitu bitarte, beste 30 kilometro egitea, bizikleta bide eta autobus bide gisa erabiltzekoak. Bi lehentasun zehaztu ditu udalak, gainera, 2017rako: Burlata-Barañain ardatza, batetik, eta Pio XII.aren etorbidekoa, bertzetik.
"Plana, egon, badago. Aurrera eginen duela uste dut", erran du Armando Cuencak, udalak gaiari buruzko azken mozioa onartu eta gero. UPNk aurkeztutako testuak eskatu zuen plan hori bertan behera gelditzea, 2019. urtera arte. Geroa Bairekin aldaketa adostu zuten, azkenean, UPNko kideek, eta onartutako mozioak dio "ezagutu arte" geldituko dela bertan behera plana. UPNrekin eta Geroa Bairekin batera, PSNk eman zion aldeko botoa mozio horri; Aranzadik eta Ezkerrak mozioaren kontra egin zuten; eta EH Bilduko zinegotziak, berriz, abstenitu egin ziren. "Uste dut udal gobernuan zenbaitek nahiko argi ikusten ditugula gauzak, eta bertze hainbatek, berriz, ez dituzte hain argi ikusten", erran du Cuencak, EH Bilduko zinegotzien abstentzioari buruz. Koalizio horretako zinegotzi Joxe Abaurreak "akordioen beharra" nabarmendu zuen, mozioa onartzeko osoko bileran.
Informazio gehiago jaso nahi zutela azaldu zuten taldeek, azkenean, mozio horren bidez. Udal gobernuko kideek, behintzat, informazio hori beren esku zutela argi utzi du Cuencak. "Baina gehiago behar badute, emateko prest naiz". Asteazkenean, hain zuzen ere, GEA21 etxeko kideak izan ziren Iruñeko herriko etxean, Cuencak zuzentzen duen sailaren batzordean, planaren ardatz nagusiei buruzko azalpenak ematen, etxe horrek egin baititu plana osatzeko azterketak.
"Asmoak gauzatzen hasteko garaia iritsi da, eta horrek halako beldurra sortu du", erran du Cuencak, plana behin-behinean gelditzeko urratsa egin izanari buruz. Zinegotziak argi du mugikortasunaren esparruko edozein neurrik eraginen duela batzuen edo bertzeen haserrea edo ezinegona, eta hori "onartu" egin behar dutela udal arduradunek.
Oraingoz, txirrindularien haserrea eragin du mugikortasun planaren inguruan gertatu denak. "Herritarron interesen gainetik jarri dituzte alderdiek beren interesak", salatu du Jesus Sukunzak. Astearteko protesta ez da eginen duten bakarra. Pio XII.aren etorbidean bidegorria eskatzeko matrikulak jarriko dituzte Iruñeko txirrindulariek beren bizikletetan ere, adibidez.
Iruñeko Udaleko talde guztiei eskaera zehatzak egin dizkiete 8-80 Iruñea plataformako kideek; bakar batean laburbiltzen dira guztiak: "Mugikortasun planaren alde egin dezatela, zalantzarik gabe", erran du Aitor Txarterinak. Plan hori Iruñearentzat "estrategikoa" dela nabarmendu du: "Argi dago batzuek eta bertzeek hau eta bertzea erantsiko lioketela planari, baina, oro har, plan on bat dela uste dut nik". Udalak ez duela ausardia erakutsi erantsi du Txarterinak, eta hori behar dela, hain zuzen ere, mugikortasunaren auzian "behingoz" urratsak egiten hasi ahal izateko.
8-80 Iruñea plataformak "beharrezkotzat" jo ditu autobusentzako eta bizikletentzako bideak. Halako neurriek "trafiko osoari mesede" egiten diotela nabarmendu du Sukunzak. "Autoei ere egiten diete mesede bizikleten eta garraio publikoaren aldeko neurriek". Espaloiek oinezkoentzat izan behar dutela argi utzi du Sukunzak, batetik; bizikletentzako bideekin txirrindulariek segurtasuna irabaziko dutela erantsi du, bertzetik. Autobusek haiek bakarrik erabiltzeko bideak badituzte autoek "trafiko lasaiagoa" izanen dutela gaineratu du plataformako kideak, azkenik. Mugikortasun planak asmo horiekin bat egiten du, hain zuzen ere.
"Txirrindulariok ere bagara zirkulazioaren parte; zergak ordaintzen ditugu, gainera. Bada gu kontuan hartzeko garaia", erran du Sukunzak. Plataformako kideek argi dute txirrindulariek errateko dutena kontuan hartzeko momentua orain dela. "Ezin dugu bertze hamarkada bat galdu". Txirrindulariek gogoratu dute aurten hiru pertsona hil direla Iruñean, autoek harrapatuta. "Trafikoa moteldu beharra dago, ezinbestean".
Aurrekontuak
Mugikortasun plana izan da Iruñeko Udaleko Ekologiaren eta Mugikortasun Jasangarriaren Saileko proiektu nagusietako bat, legegintzaldia hasi zenetik. Gauzatzen hasteko prozesua behin-behinean gelditu izana ez du bere kontrako erabakitzat hartu, hala ere, Cuencak. Ez du uste EH Bilduren abstentzioak, auziari buruzko mozioaren bozketan, bere indarra zalantzan jartzeko asmoa izan duenik. "Ez dut uste hemen gakoa hori denik; hemen kontua da nork bere jarrera argitu beharko duela mugikortasunaren auzian".
Eta jarrerak argitzeko eta zehazteko modurik onena aurrekontuek emanen dutela nabarmendu du Cuencak. "Datorren urterako aurrekontuek itxiko dute orain mugikortasunari buruz zabaldu duten eztabaida".
Bertze elementu bat jarri du mahai gainean Iruñeko Udaleko zinegotziak, hala ere: Nafarroako Gobernuak, Iruñerriko Mankomunitateak eta Eskualdeko Hiri Garraioak ukitzen dituen hemezortzi udalek sinatutako akordioa, Iruñerriko mugikortasun jasangarrirako plana osatzeko.
Plan hori osatzeko azterketa eginen dute datozen urteotan, hain zuzen ere, proiektua 2019. urtean gauzatzen hasteko asmoz. Data horrek badu lotura estua UPNko zinegotziek hasieran aurkeztutako mozioarekin, alderdi horretako kideen asmoa baitzen Iruñeko plana Iruñerriko azterketa amaitu arte gelditzea.
Cuencak ohartarazi du, hain zuzen ere, Iruñerriko plana "aitzakia gisa" baliatzeko arriskuaz: "Ezin dugu hori onartu". Argi utzi du Iruñerriko plana osatzeko azterketak ez duela zertan bertan behera utzi Iruñekoa. 8-80 Iruñea plataformako kideek ere nabarmendu dute Iruñean neurriak hartzeko garaia dela, eta egin daitezkeela urratsak hiriburuan, Iruñerriko azterketa prestatzen duten bitartean.
Protesta egiten jarraitzeko prest dira Iruñeko txirrindulariak. Argi dutelako mugikortasunaren arloan neurriak hartzeko ordua dela. Autoen hirian, segurtasunez mugitzeko eskubidea aldarrikatu dute, bizikleta gainean.
Edurne Elizondo
Gizarte langilea eta soziologian doktorea. Indarkeria matxista sufritu duten emakumeekin egin du lan Maria Antonia Aretiok (Logroño, Errioxa, Espainia, 1966), azken 27 urteotan. Emakume horiek artatzeko politikak jorratu ditu NUP Nafarroako Unibertsitate Publikoan aurkeztutako tesian, hain zuzen ere, eta hainbat ondorio jarri ditu mahai gainean: lehenik, egungo sistemak salaketa jartzen duela prozesuaren erdigunean, eta hori ez dela emakumeek anitzetan behar dutena; bigarrenik, osasun zerbitzuek funtsezko lana egin dezaketela indarkeria antzemateko, eta horiek sendotzeko neurriak behar direla; eta, hirugarrenik, emakumeek pairatzen duten egoera atzean utzi ahal izateko, batez ere, laguntza, baliabideak eta errespetua behar eta eskatzen dituztela. Horietan jarri behar dela arreta, hain zuzen ere.
Aretiok onartu du tesia egiteko lanak "aldatu" egin duela. 50 emakumerekin hitz egin du ia 1.000 orriko testua osatzeko. Banakako elkarrizketak egin dizkie, eta taldeka ere landu dituzte solasaldiek azaleratutako gaiak. Tesiaren mamia ere haiekin adostutakoa dela nabarmendu du Aretiok. "Haiek egindako proposamenak jaso ditut; haiek direlako zer behar duten hobekien dakitenak", azaldu du. Emakumeok errateko zutena entzuteko prozesua "gogorra" izan dela aitortu du gizarte langileak. "Hunkitu" egin duela, erabat. "Haiekin hitz egiteak erakutsi dit nik ere dudan boterea erabili egiten dudala; ni ere banaizela min egiteko gai. Horretaz ohartzea izugarria izan da".
Horretaz ohartu, eta Errioxako Gobernuko Osasun zerbitzuetako arduradunekin lanean hasi zen Aretio, tesia bukatu bezain pronto. Osasun etxe batean egiten du lan gizarte langileak, eta emakumeek aipatutako lehentasunak jarri nahi ditu haiek artatzeko sistemaren erdigunean. "Horretan ari gara lanean".
Gizarte langileak argi du zein den helburua: "Indarkeria sufritzen duten emakumeak laguntzea. Prozesu bat da indarkeria horretaz jabetzea eta atzean uztea, eta egin beharreko urrats horiek bakarrik egin behar ez izatea da emakumeontzat garrantzitsuena".
Bidean ongi prestatutako profesionalak behar dituzte indarkeria matxistari aurre egin behar dioten emakumeek. "Emakumeon erritmoak eta prozesuak ulertu eta errespetatuko dituzten profesionalak", zehaztu du Aretiok. Gaur egun esparru gehienetan formakuntza eskasa dela argi utzi du. "Argi dago emakumeak ez duela jarraitzen erasotzailearekin nahi duelako; errealitate hori atzean uzteko baliabiderik eta aukerarik ez dute, anitzetan, menpekotasun ekonomiko eta emozional handia dutelako. Emakumea artatzen duen profesionalak argi izan behar du hori. Lagundu eta errespetatu behar du, baina epaitu gabe", nabarmendu du Aretiok.
Familia eredua
Seme-alabak dituztenean gehiago kostatzen ohi zaie emakumeei erasotzailearengandik urruntzea. "Emakumeek uste dute seme-alabentzat hobe dela familiari eustea; baina ez da egia, eta administrazioak familia tradizionalaren eredu horren aurkako kanpainak egin beharko lituzke. Argi utzi behar da, indarkeria dagoenean, seme-alabentzat onena dela harreman hori lehenbailehen haustea".
Indarkeria matxistaren ondorioak seme-alabek ere pairatzen dituzte. "Indarkeria horren lekuko badirelako, edo indarkeria horrek haien amarengan duen eraginaz ohartzen direlako. Ama gaixo eta gaizki ikusten dute". Haur eta gazte horientzat, ordea, sistemak ez du laguntza nahikorik eskaintzen, Aretiok bere tesian salatu duenez. "Adingabeok gutxitan jasotzen dute behar duten arreta profesionala".
Emakumeak sufritzen duten indarkeriaren ondorioz gaixotzen direla erran du Aretiok. Eta egoera horrek eramaten ditu osasun zerbitzuetara. "Errealitate horren lekuko gara. Emakumeak guregana etortzen dira, eta alde batetik bertzera eramaten ditugu; adimen osasuneko zerbitzura, traumatologoarengana, erizainarengana... Profesionalek emakumeon sintomak artatzen dituzte, behin eta berriz, baina ez dira ausartzen sintoma horien azpian dagoena agerian uztera", azaldu du gizarte langileak. Profesional horien formakuntzak huts egiten duela berretsi du, eta arlo horretan hartu behar direla neurriak, batez ere. "Emakumeek hori eskatzen dutelako".
Emakume guztien egoera ez da bera. Aretiok migratzaileena eta ezintasunen bat dutenena nabarmendu ditu. Bai eta herri txikietan bizi direnena, emakume zaharrena edo hagitz gazteena ere. "Ahulago egon daitezke indarkeriari aurre egiteko, eta, ondorioz, indarkeria horren ondorioak are larriagoak izan daitezke haientzat; indarkeria horrek harrapatuta denbora gehiago egoteko arriskua dute".
Aretiok, hala ere, biktima hitza baztertu egin du bere tesian, eta estereotipoak hautsi nahi izan ditu. "Emakumeok ez dira amore ematen duten pertsona pasiboak; hamaika estrategia garatzen dituzte sufritzen duten indarkeriari aurre egiteko. Emakume indartsuak dira. Emakumeok beren kabuz aurrera egiteko gai direla ohartzea da prozesu osoaren gakoa; eta momentu horretan urratsak egiten jarraitzeko laguntza badutela sentitu behar dute. Hori da kontua".
Profesionalek eskaintzen ahal duten laguntzaz harago, emakumeek elkarri ematen ahal dioten babesa eta berotasuna nabarmendu ditu Maria Antonia Aretiok. "Zure egoera bera pairatu duenak hobeki daki zer behar duzun". Indarkeria matxista atzean uztea lortu duten emakumeen taldeak hagitz garrantzitsuak direla nabarmendu du, eta administrazioari halakoak bultzatzeko eskatu dio. Gizarteak ere duen ardura bere egin behar duela argi utzi du Aretiok. "Emakumeak ez dira pairatzen duten indarkeriaren erantzule. Ezin ditugu haiek erruduntzat jo. Errudun erasotzaileak dira, bai eta emakumeek behar dituzten baliabideak eskaintzen ez dituen gizartea ere".