Lur Albizu Etxetxipia
Ez dute inolako intentziorik atzera egiteko. Guztiaren gainetik pasatu nahi dute eta horretara doaz. Hasi da ofentsiba berria, etenik izan ez duena, baina indarrez ari dira. Fobia eta autogorrotoa hedatu nahi dute eta horretan ari...
Amets Aranguren Arrieta
Sentitzen dut, baina D ereduak ez du funtzionatzen. Edo bai?Ea ba. Seme-alabek euskara ulertu, hobeki ala okerrago hitz egin eta irakurtzean ulertzeko gai izatea nahi baduzu, bai, D ereduak funtzionatzen du. Alta, seme-alabek ...
Lohizune Amatria
Goizeko bederatzietan iritsi da kamioia herrira. Eguberriak iristear dira, eta hainbat hilabetez nafar Pirinioetan hezitako arkumeek hirirako bidea hartuko dute gaur. Hosto eta kolorerik gabeko garaia da goi denboraldia abeltzainentzat. Lan kargarik handiena orain dute, eta gaur jaso dute euren lanarengatik emango zaien diru saririk handiena: 3,80 euro kilo bakoitzeko.
Trailerrarekin gurutzatu da Simon herrirako bidean. Urtero bezala, senideekin ospatuko ditu opor egunak, eta berari egokitu zaio bazkarirako osagaiak erostea. Goizean goiz joan da hiriko supermerkaturik handienera, jende askorekin bat ez egiteko asmoz. Harategian arkumea ikusi du. Garai honetan izaten da garestien, baina merezi duela pentsatu, eta erosi du: 17,66 euro kilo bakoitzeko.
Nola da posible? Zer gertatu da arkumea herritik atera eta Simonen etxera iritsi bitartean?
Abeltzainen eta nekazarien sektorea krisian dagoela aditu dugu azken asteotan. Baina hau ez da gauza berria. Prezio duinak galdegiten urteak daramatzate, eta ez da gutxiagorako. Gero eta pertsona gutxiago ari dira lehen sektorean lanean, ez dago erreleborik eta husten ari da landa eremua. Ez dira hauek, baina, sektoreak bizi duen egoeraren arrazoi nagusiak. Landa eremuan gertatzen ari dena, elikadura negozio bilakatu duten politiken emaitza da.
Lehen sektorearen ehunekorik handiena enpresa gutxi batzuen esku dago. Multinazional handiak dira, abeltzain eta nekazari txikien interesen kontra jarduten direnak. Sektorearen alor guztiak hartzen dituzte, gainera. Hazien ekoizpena haien esku dute, pentsua eta lurrerako produktuak egiten dituzte. Elikagaien eraldaketa ahalik eta merkeena egiteko baliabideak dituzte, eta banaketan, zer esanik ez. Hara nora doan Simonen dirua!
Ekoizpen eredu intentsiboa ordezkatzen dute enpresa horiek; ongizateari erreparatu ez, eta haien poltsikoari begira, ahalik eta gehiena ahalik eta preziorik txikienean lortu nahi dutenen eredua. Txanponaren beste aldean, berriz, Nafarroako herri gehienetan gero eta gutxiago diren baserrien eredua dugu. Ez betiko, ordea; bi ereduak ez baitira bateragarriak.
Ezaguna zaigu metaketa eta zentralizazioa bultzatzen duen eredu ekonomikoa; eta hori da, hain zuzen, egoera honen atzean dagoena. Eredua eta hori garatzeko politikak bultzatzen dituzten erakunde publikoak. NPBa da adibiderik gabiena. Abeltzain eta nekazariek jasotzen duten diru laguntza baino gehiago da.
Izenak dio: Nekazaritza Politika Bateratua. Bai horixe, nekazaritza —eta abeltzaintza— arautzen dituen Europako Batasunerako politika. Laguntzaz mozorroturik, enpresa handiak lagundu eta nahi duten eredua marrazten ari dira 1962tik. Ari dira berria adosten, eta ez dut uste asko aldatuko dutenik, xedea lortzen ari dira eta. Nekazari eta abeltzain txikiak eredu intentsibora bideratzen ditu, harrapatuta ditu. Paradoxikoki, bizirik irauteko behar dute haiek desagerraraziko dituen laguntza. Aldaketak, nahitaez, prezioen igoera baino sakonagoa beharko du izan.
Naiara Elola
Zaila. Sarritan oso zaila izaten da familia eta lana uztartzea. Hil bukaerarako sosa iritsiko bada, lana egitea ezinbestekoa da, nahi edo nahi ez. Harreman sareaz gain, kontziliazioa gauzatzerakoan haur eskolak zerbitzu zinez eraginkorra d...
Lur Albizu Etxetxipia
Duela pare bat aste ekarri zigun BERRIAk azalera, Ion Orzaizen erreportaje batean: "Azken ikerketek zurian beltz azaleratu dute arazoa: jendez husten ari dira Nafarroa ekialdeko Pirinioak". Argi bila omen dabiltza Pirinioak. Beste eskualde batzuk ere (ez neurri berean, baina) odoluste motel baina iraunkor horren parte dira. Herriak hustu, hiria bete; herriak aisialdirako espazio huts bilakatu, hiriak egunerokorako toki; herrietan ezin ikasi, ezin lan, ezin bizi; hirietan aukera gehiago (bizirauten jarraitzeko).
Nafarroa ez dago bakarrik Iruñerrira bideratua. Beste eskualdeak isolatzera bideratuta dago, ikusezin bilakatzera. Garraio publikoa duela hamarkada batzuetako berdina da; are gehiago, okertu egin da, eta, trenari dagokionez, etorkizun beltza daukagu, norabide honekin jarraitzen badute. Herriak tren-geltokiak galtzen. Ibilbideak husten. Ordutegi eskasak, txarrak, garestiak.
Ez da erraza herrietan bizitzea. Iruñearekiko dependentzia ere gero eta handiago bilakatzen ari da (edo dependentzia hori egonkorra den heinean, gero eta ondorio lazgarriagoak ditu). Lanerako, bizi ahal izateko, bizirauteko espazio. Ikasi ahal izateko toki. Herrira bizitzera joatea, batzuentzat, abentura bat da: egunerokoan malabareak egitearen artea, leku batean sustraiak izan eta beste batzuekin dantzan aritzea.
Herriak ez husteko, bizi-proiektuak bertan eraikitzeko aukerak ugaritu behar dira ezinbestean eta nahitaez. Ez dute partxeek balioko: norabidea behar da, estrategia behar da, apustu konkretuak behar dira eta planifikazioa behar da. Lekuan-lekuan badira proiektuak, bada anbizioa eta bada jendea buru-belarri lanean dabilena, etengabe. Baina baliabide gehiago behar dira; baliabide asko beharko dira, eta konpromiso konkretuak. Benetakoak. Neurriak, bizitzeko, proiektuak egiteko, etxe hutsak betetzeko, herriak bizigarri egiteko, bizi-ereduak garatzeko, ikasi ahal izateko.
Ikasi, bizi eta lan ez da lelo hutsa. Gure bizitzak zeharkatzen dituen zerbait da. Eta gure eskualdeetan eta herrietan bizi nahi dugu. Ditugun arazoak ez dira txikiak. Hiriak bai, baina herriak bereziki etxe hutsez beteta daude; inork ezertarako erabiltzen ez dituen etxez beteta, erortzen ari direnak. Garestiak, konpontzen garestiak, bizitzeko erronka direnak. Ez bazaio gai horri heltzen, herriak eroriko zaizkigu. Herriak-hiria-herriak konektatuko dituen garraio publiko eta duin bat behar dugu, oraingo erridikulua konpontzen hasiko dena. Herriak konektatuko dituen garraioa, ez bereiztera joko duena. Eskolak irekita behar ditugu, zabalik geratzen direnak, behintzat. Gazteei herrietan geratzeko arrazoiak, baldintzak eta bitartekoak mahai gainean jartzea.
Ez du kosmetikak konponduko, ez dute neurri sinbolikoek konponduko. Norabide argia eta bide luzea ditugu aurretik egiteko, guztiok. Baina helburuak egingarria behar du izan: Nafarroa bizia nahi dugu, ez hilzorian dagoen mamua, erdiguneak guztiz jana.
Amets Aranguren Arrieta
Lan, pentsio eta bizitza duinen alde, urtarrilaren 30ean greba orokorrerako deialdia".
Urtarrilak 30, ea… bale, osteguna. Kontserbatorioan azterketak, esanen diot estetikako irakasleari ea beste talderen batekin egiten ahal dudan azterketa. Gero haurren eske joan behar dut eskolara, mmm… idatziko diot haien aitari esateko greba eginen dudala eta ezin izanen dudala joan. Arratsaldean klase bat ematekoa naiz.
Ea, ba, hau baldin bada klase bakoitzagatik kobratzen dudana, kalkulatzen dut greba egiteagatik beste hau kenduko didatela eta X gutxiago kobratuko dudala. Joan den asteko itzulpenagatik X ordainduko didate (bueno, agian pixka bat gutxiago, eskatu zidana laguna baita), gehi haurrak zaintzeagatik beste X, kolaborazio bat hemen eta bestea han, X gehiago, eta ekimen honetan parte hartzeagatik ere, X. Hilabete honetan, alokairuaz gain, aparteko gastuendako ere gorde beharko dut ohi baino pixka bat gehiago, egunotan piztu baitugu berogailua. Beraz, X+X+X+X-X=Y.
Ez, ez dit ematen.
Antzeko zerbait pasatzen zaio Amaiari. Musikologoa da. Karrera bukatu du duela urte pare bat, eta masterrarekin dabil orain. Gurasoen etxetik alde egin, eta lan bila hasi zen hilabete batzuk atzera. Biolin klase partikularrak ematen ditu, eta bost ikasle ditu, bost ordu astean. Eguerditan eskola bateko jantokian egiten du lan, zerbitzari. Eta, noizbehinka, deitzen diotenean, Pirinioetara joaten da asteburu-pasa, mendi-aterpean lan egitera. Beste plurienplegatu bat lanak ikasketekin uztartzen dituena.
Anderrek ere emantzipatu nahiko luke, eta ekonomikoki gurasoekiko independente izan, baina ABLEtik (Aldi Baterako Laneko Enpresa) ABLEra dabil, hemendik bi hilabetera lana izanen duen ala ez ez dakiela. Askotan, gainera, lanean hasteko esperientzia eskatzen diote, baina esperientzia hori lortzeko lana behar du, hau da, esperientziarik ez duenez lanik ez eta lanik ez duenez esperientziarik ere ez. Eta horrela, gurpil infinituan sarturik, buelta eta buelta berriz ere.
Duela bizpahiru urteko datuek ziotenaren arabera, 30 urtekoa da batez beste Hego Euskal Herrian emantzipatzen diren gazteen adina; 23 urtekoa, aldiz, Ipar Euskal Herrian. Lanaren alorrari dagokionez, historia osoan aurreko belaunaldia baino okerrago biziko den lehen belaunaldia omen gara egungo gazteok. Ez dut zalantzarik. Nor bizi zen 30 urterekin gurasoen etxean duela 20-30 urte?
Amaiak, Anderrek eta hirurok ezin izan genuen greba egin 30ean, biren kasuan egun batean lanera ez joateagatik galdutako diruak kolokan jartzen baitzuen hilabete honetako gastuei aurre egin ahal izatea, eta bestearen kasuan lana mantendu edo galtzearen arteko aldea baitzegoen greba egin eta ez egitearen artean.
Izan dezagun buruan Eibarko manifestazioan greba egin ezin izan zuen jendeari aitortza eginez osatu zuten hutsuneko jende hori guztia, eta balio dezala besteen istorioa ezagutu gabe inoren hautu eta erabakiak epai ez ditzagun.
Gehienetan greba egin nahi duen jende batek greba egin ezin izatea baita, hain zuzen ere, grebak salatzen zuena.
Lohizune Amatria
Txikiak ginenean hasi ginen gertatzen ari dena ulertzen. Nahiz eta inork literalki azaldu ez. Harmailak beteta gogoratzen ditut; baina, zelaigunean, baloirik ez. Hitzekin aritu ziren jolasean. Oholtza handi bat eta kanta oroitzen ditut: "Bai euskarari, bai eutsi / eutsi goian euskarari / Bai euskarari eutsiz goiari / goian eutsi euskarari". Horrela ezagutu nuen gorritxoen gotorlekua. Ez da batere modu txarra, egia esan.
Kaleko mobilizazio zenbait ere gogoratzen ditut. Baina hainbestetan eta hainbeste gai salatu ditugu, ez naizela gai bata bestetik ezberdintzeko. Nire kamisetan azaltzen ziren manifestariekin, berriz, ez naiz ahaztu. Urdinak ziren elastiko gehienak, baina nirea zuria zen. Egunkaria babesten azaltzen ziren hamarnaka lagun, irribarre bat zutela aurpegian. Hala egoten saiatzen nintzen ni ere kalera atera behar izaten genuenean (ateratzen gintuztenean), baina beti uniformedunetatik urrun. Badaezpada.
Gerora iritsi ziren gainontzeko mobiliziazio, protesta, ospakizun eta horien aurretik beti izaten diren kolpe, mehatxu, irain eta eraso guztiak. Horiei esker ikasi dugu nafar eskuin espainolista elebakarrak digun gorrotoa zenbaterainokoa den, noraino iristeko gai diren.
Egoera berezian da aurten sektore politiko hori. Inori konturik eskatu gabe aritu da urte luzez UPN aginte makilari eragiten; orain, ordea, bere iritzi guztiekin bat ez datozen koalizioko kide zenbait ditu alboan. Ez al zenuke begiratuko, aukera bazenu, zulotxo batetik haien barne bileraren bat? Ederra litzatake jakitea zeinek duen benetan erabakiak hartzeko boterea, Madrilen edo Nafarroan dagoen koroa, soka nork tenkatu duen gehien.
Ezin ahaztu, gainera, alderdiak ez duela erabateko aginterik lortu. Hainbat udaletan, bai, nahi bezala ari da agintzen; baina Nafarroako Gobernua ez izateak min egiten diela nabari da. Dena den, aurkitu dute, posible duten tokietan, min egiteko bidea. Begia begi truk, edo.
Euskara jarri dute berriro ikusmiran, eta tiro egin dute. Eztabaida luzea izan da azken urteetan lehiaketa eta eskaintza publikoetan hizkuntza irizpidea txertatzearekin. Euskara ez dakitenentzat kaltegarri dela eta ez dela, diskriminatzailea dela... Norentzat, baina?
Hizkuntza irizpideak ez gehitzeak euskararen normalizaziorako dakarren kaltearen adibide garbia jarri digu Iruñeko Udalak, beste behin. Euskara zokoratzeko beste modu gaizto bat aurkitu dute. Entzulego potentzial osoa beharko lukete izan euskaraz aritzen diren hedabideek udalaren publizitatea esleitzeko lizitazioan parte hartu ahal izateko. Argi dago, hizkuntza gutxiagotuez ari garenean, baldintza berdintasunak ez dakar eskubideetan parekotasunik.
Hau izan dugu aste honetan Euskalerria Irratiko kazetariok kalera ateratzeko arrazoia. Oztopoen gainetik, gure lana balioan jartzen eta gure eskubideak aldarrikatzen jarraituko dugu, euskaratik eta euskararentzat. Eta bidean ez gaude bakarrik; gero eta gehiago gara. Batek daki, agian, zu ere bazkide zara. Hala bada, eutsi goiari!
Naiara Elola
Beltza, oso beltza da asfaltoaren kolorea. Iruñea eta Behobia lotzen dituen N-121-A errepidea ez da itxuraz beste errepideak baino beltzagoa. Baina azken urteetako datuei erreparatzea nahikoa da errepide arriskutsua dela ohartzeko. Izan ere, azken 25 urtean 195 lagun hil dira bertan. Iaz hiru lagunek galdu zuten bizia. Aurten, dagoeneko, bi lagun hil dira auto istripuan, Mikel Manzano eta Xabier taberna, Arantza eta Igantziko bi gazte.
Ia galera barneratzeko denborarik gabe, borrokan hasi dira Manzanoren gurasoak eta arreba. Helburua argi dute: N-121-A errepideko kamioi kopurua murriztea. Ziur daude beren semeak bizia galdu zuen istripuko erantzulea ez zela jo zuten kamioia izan. Hala ere, errepideak berezko duen arriskua areagotu egiten dutela irizten diote. Horregatik, aste honetan bertan, Nafarroako Arartekoarekin eta Nafarroako Parlamentuko presidentearekin bildu dira beren eskaeraren berri emateko.
Halako istripu lazgarri bat gertatzen den bakoitzean, barnean halako estualdi bat sentitzen dut. Egunero ibiltzen naiz joan-etorrian Iruñera errepide horretan. Sei urte baino gehiago dira ibilbide hori egiten dudana. Denbora horretan denetik ikusi dut: gidaria lokartu eta zelai batean hegazkinen antzera lur hartutako kamioiak, maldan behera balaztarik gabe gelditu den kamioia auto bat aurreratu nahian, sakelakoan mezua idatziz autoa gidatzen duen gizona, errepideko lerro jarraitua egonda ere ibilgailuak aurreratzen dituen gidari arduragabea...
Pertsonalki, ez dakit zein izan daitekeen irtenbidea. Manzanotarrek proposatutakoa ideia ona izan liteke. Belateko tunelak konpontzen ari zirela mugatu zuten kamioien joan-etorria lehenengo aldiz. Nabarmen murriztu zen ibilgailu pisutsu horien zenbatekoa. Hala ere, irtenbide hori, nire ustez, behin-behineko irtenbide bat besterik ez da. Errepide horrek epe luzerako irtenbide bat behar du. Inbertsioa handia izan arren, autobia bilakatu beste irtenbiderik ez dagoela esango nuke.
"Egia da gobernatu dugunean ez dugula egin, baina ezin dugu dena egin". Javier Esparza Navarra Sumako Nafarroako Parlamentuko bozeramailearenak dira hitzok. Beharra egon arren, inolako lotsarik gabe onartu du duela egun gutxi N-121-A errepidean ez zuela ezertxo ere egin UPNren gobernuak. Beste gauza askotarako zuten dirua, tartean Navarra Arenarako edota Los Arcoseko zirkuiturako, ez zuten horren beharrezkoa zen beste azpiegitura horretarako.
Irtenbidea iritsi bitartean, N-121-A errepidearen asfalto beltza hildakoen omenez jarritako lore sortekin koloreztatzen jarraituko dute haien senideek. Olagueko zuzenbidean oraindik ez dute jarri, baina ziur laster jarriko dutela.
Bertatik igarotzean, beti oroituko naiz hor bi gazte hil zirela. Haiei tokatu bezala, niri eta nireei tokatzeko aukerak badirela. Ez nuke inoiz lorerik jarri nahi. Horregatik, Manzanotarrek bezala, nik ere, irtenbidea eskatzen dut. Haiek bezala, ez nireentzat bakarrik, denentzat.
Lur Albizu Etxetxipia
Ez digute ezer oparituko; are gehiago, egunez egun oparitzen digutena miseria baino ez da. Opari pozoidun asko, gehiegi, eman izan dizkigute azken urteetan. Eta irentsarazi nahi izan dizkigute. Banan banan. Iruzur bat bestearen at...
Amets Aranguren Arrieta
Unibertsitate ikasketak egin nahi izanez gero, Logroñora edo Euskal Herrira begira jartzea erabaki behar du Jonek, Moretako gazteak. Berdin bere inguruko askok. Ni bezain despistatua baldin badago zuetako inor, Moreta Laguardiatik (uno de los pueblos más bonitos de España) hogei bat kilometrora dagoen herria da, Arabako Errioxan dagoena. Behin ikasketak bukatuta etxera itzuli eta lanean hasi nahi duenak ez du aukera handirik izanen.
Ardoa da Arabako Errioxako errege, eta turismoa du horrek mirabe. Tabernetan eginen dute lan etxean geratuko diren gazte askok. Aldi baterako lana, aparteko orduak, prekaritatea… Arkaitzek esanen lukeen moduan, "ez digute aukerarik ematen aukeratzeko".
Sestaotik mintzo da Arkaitz. "Ez da erraza Ezkerraldean gazte izatea. (…) Ni ez naiz lanaren esklabo izateko jaio", dio. Enplegugabezian batzuk, lan prekarioetan beste zenbait eta, horien artean, plurienplegatuak. Asko eta asko egoera hori ikasketekin uztartzera behartuak.
Plurienplegua ikasketekin uztartu eta, hala eta guztiz ere, alokairua pagatzeko dirurik ez. Bitartean, Alduden, bost etxetatik bat hutsik.
AIBA (Aldudeko Ibarra Beti Aitzina) elkarteko kide da Maika duela zenbait urte. Etxe huts asko dago ibarrean, baina ez gazteek bertan bizi nahi ez dutelako. Etxe gutxi batzuk dira salgai direnak eta, gutxi horiek, oso kario.
"Baski, baskoi" esaten zioten Marttari autobusean, ikastolara bidean zela. Gurasoen belaunaldian, etxean euskaraz egitetik eskolan frantsesez egitera pasatzen ziren haurrak.
Euskaraz kantatzen du Ibaik Irunberritik. Arraro eta mimatu sentitu izan da aldi berean. Horrez gain, herritar asko nostalgia musikalean bizi dela aipatu du. 80ko hamarkadan musika euskaraz egitea arrunta iruditzen zaigu. Gaur egun trapa euskaraz egitea, aldiz, euskal kulturari labankada bat ematearen parekoa.
Tutera ez da berdea. Tutera ez da euskalduna. Tutera ez da Euskal Herriaren argazki kanoniko eta normatiboa. Baina Tutera Euskal Herria da. Guraso eta seme-alaba erdaldunen begirada eta hitz ez sobera politak entzun behar izan ditu Edurnek, Tuterako gazteak. La cuadrilla de las borrokas esaten zioten bere ikastolako lagun taldeari.
Dokumentala bukatu eta argiak piztu dituzte Tuterako Letras a la Taza liburu dendan. Tuterako neska gazte batek hartu du hitza. Eskerrak eman dizkie dokumentalaren egileei Tuteran estreinaldia egiteagatik, baina gehitu du hori "periferietatik at" dagoen Euskal Herriari erakustea litzatekeela xede.
Nik orain badakit Arabako Errioxan badela gazte mugimendu euskaldun eta feminista, Amikuzen urtero hartzen dela plaza euskaraz inauterietan, Euskal Herri ez hain berde eta ez hain euskaldunean Erribera Intsumisoa etengabe lanean ari dela, AIBA elkartea ibarra berpizten ari dela, Ezkerraldeko langileria gaztea ez dagoela geldi, eta Irunberritik euskaraz kantatzen dela, egunen batean, agian, trapa.
Iruñetik, hain periferia ez den txoko honetatik, mila esker, Topatu; mila esker, Zizelkariok.