Edurne Elizondo

Arrotxapea da Iruñeko auzo berdea!". Euskal Eskola Makrobiotikoaren sortzaile eta zuzendari Tina Asensiok erran ditu hitzok. Erakunde horrek Arrotxapean du egoitza 2013tik, baina hiru urte lehenago sortu zuten: hamargarren urteurrena ospatu berri dute eskolako kideek. Iruñeko Alde Zaharreko Auzoenean egin zituzten lehendabiziko bi urteak, eta Berriozarko Naturaren Gelan, berriz, hirugarrena. "Udalak doan utzi zigun espazio hori, eta, trukean, herritarrentzako ikastaroak egin genituen. Gisa horretako auzolana anitz maite dugu, elkarri ematea eta elkarrengandik ikastea".

Talde lana eta proiektuen arteko sinergia sustatzen saiatu izan da beti Asensio, eta horregatik erran du Arrotxapea dela Iruñeko auzo berdea: Euskal Eskola Makrobiotikoak hor duelako bere egoitza; espazio berean dagoelako, 2013. urtetik, eskolak bultzatutako Baratza Kafea jatetxe makrobiotiko, biologiko eta ehuneko ehun begetala; eta auzo berean delako Landare ere, kontsumitzaile ekologikoen elkartea. "Landarek bere egoitza Joaquin Beunza karrikara mugitzea seinale bat izan zen guretzat", gogoratu du sukaldariak.

Izan ere, egun eskola makrobiotikoa eta jatetxea dauden espazioa ezagutu zutenean, gustuko izan zuten Asensiok eta proiektuko kideek, baina eraikinak lan anitz behar zuen, eta alokairua, gainera, hagitz garestia zen. "Asmoa, beraz, bazter utzi genuen; baina, Landare han izanen zela jakin eta gero, berriz deitu, eta alokairua erdira jaitsi ziguten". Sartu, lanak egin, eta martxan jarri ziren.

Tina Asensiok Euskal Herritik kanpora joan behar izan zuen makrobiotikan trebatzeko: Amsterdamera lehendabizi, eta Londresera gero. Euskal Herrian formakuntza bultzatzeko gogoak eraman zuen Euskal Eskola Makrobiotikoa pentsatzera eta gauzatzera. "Hasieran asmo hutsa zena benetako proiektu bilakatu dugu".

Eskola sortu baino lehen, maleta batean gordetzen zituen Asensiok bere kazolak eta kozinatzeko behar zituen gainerako tresnak. "Nire sukaldea ere eramaten nuen; han eta hemen aritzen nintzen eskolak ematen, sukaldaritza makrobiotikoari buruzko ikastaroak egiten". Ez zen bakarra, eta bide bera egiten ari ziren bertze hainbat irakaslerekin bat egin zuen, azkenean, Euskal Eskola Makrobiotikoa martxan jartzeko.

Kontrajarri eta osagarriak

"Hasieratik izan zen nire ametsa, noizbait, eskolaren ondoan jatetxe txiki bat zabaltzea". Arrotxapeko egoitza aurkitu zutenean bete zuen Asensiok amets hori. Proiektu beraren zatitzat ditu eskola eta jatetxea, halere, "elkar elikatzen baitute". Eskolan landutakoak jatetxean probatzen dituzte, adibidez, eta jende asko ikastera animatu da jatetxea ezagutu eta gero.

Asensiok argi utzi du sukaldaritza makrobiotikora hurbiltzen direnek aurreiritziak bazter uzteko aukera dutela: "Jendeak uste du zaila dela, zorrotza, nolabait erranda; baina ezagutu eta gero ohartzen dira ezetz". Adibide "argi eta erraz" bat aipatu du sukaldariak makrobiotikaren oinarri nagusia azaltzeko: "Hotzak akabatzen bazaude, berotuko zaituen elikagai bat hartu beharko duzu, zure gorputzak hori behar duelako".

Makrobiotikak yin-yangaren oinarria du ardatz: hau da, aldi berean kontrajarri eta osagarri diren indarren arteko orekarena. "Sukaldaritza makrobiotikoaren esparruan ere, horixe da kontua: gure gorputzaren eta elikagaien energia kontuan hartuta, aldi berean kontrajarri eta osagarri diren elikagaien bidezko oreka lortzea". Hotza dugunean, bero jatea, eta, bero garenean, berriz, hotz, modu hagitz sinple batean erranda.

Funtsean, elikagai naturalak ditu ardatz sukaldaritza makrobiotikoak. "Bazter uzten ditu, beraz, elikagai prestatuak", azaldu du Tina Asensiok. Elikagai naturalak dira laboreak, lekaleak, barazkiak eta frutak. "Makrobiotikoa ez da elikagai naturalak erdigunean jartzen dituen bakarra; bertze batzuek ere oinarri dituzte, eta osasuntsuak eta txalotzeko modukoak dira; makrobiotikoak, baina, urrats bat harago egiten du, eta aukeratzen ditu une oro gure gorputzari on egiten dioten elikagaiak", erantsi du.

Euskal Eskola Makrobiotikoan ez dira urrats horretan gelditu: aldarrikatzen dute, gainera, ahal den neurrian, tokiko eta sasoiko elikagaiak kontsumitzea, eta osagai kimikorik gabeak. "Sagar bat elikagai natural bat da, baina ez dakit nongo berotegiko sagar heldugabe bat hartzen badugu honat ekartzeko, hori ez da batere naturala. Egia da erabiltzen ditugula Txinan edo Amerikan ekoitzitako laboreak, hemen ez ditugulako, baina ahalegintzen gara tokikoa lehenesten".

Asensiok aitortu du hasiera ez zela erraza izan. "Oraindik ere ez da; baina hamar urteko bidea egin dugu jada, eta aurrera jarraitzen dugu". Arrotxapean jaioa da Asensio, eta poztu egiten du bere proiektua auzoan garatzeko aukera eduki izanak. "Hasieran, baina, anitz kostatzen zitzaion jendeari jatetxera sartzea".

16 urte zituenetik da Asensio barazkijale, eta hemezortzi urte dira jada begano bilakatu zela. "Orain jendeak hori zer den badaki, behintzat". Poliki, baina urrats sendoak eginez egin dutela aurrera nabarmendu du; eta erantsi du makrobiotikak ere lortu duela zabaltzea. "Formakuntzarako gero era zentro gehiago daude". Iruñean, adibidez, bi eskola daude. Ez da marka txarra: Lisboa da makrobiotikaren hiri nagusietako bat, eta han eskola bakarra dute.

Iruñeko bi eskolen arteko harremana ona da. Aukerak gora egiteak ekarri du balizko ikasleen kopurua bien artean banatzea, noski. Halere, Bartzelonatik edo Zaragozatik propio etorri diren ikasleak izan dituela nabarmendu du Tina Asensiok. "Edozein modutan, ona da gero eta eskola gehiago egotea; argi dut, gainera, oraindik badugula lan egiteko aukera anitz".

Makrobiotikan trebatzeko lehendabiziko eta bigarren urratsak eskaintzen ditu Euskal Eskola Makrobiotikoak orain, eta laster hirugarrena ere eskaintzea du asmo. "Bertzelako ikastaroak ere egiten ditugu", zehaztu du eskolako arduradunak. Asteartero, adibidez, elikadura osasuntsuari buruzko bat egiten dute. Makrobiotikan hasteko ikastaro bat ere badute, bertzeak bertze. "Ikastaro guztiak kontuan hartuta, milaka pertsona pasatu dira gure eskolatik hamar urteotan", kontatu du Tina Asensiok, harrotasunez.

Lan horrek jaso du saririk. Iaz, adibidez, Nafarroako Gobernuak eman zion bat Baratza Kafeko arduradunari. Zehazki, Asensiok "osasunaren eta elikaduraren arloko esparruan egindako lana" nabarmendu zuen gobernuaren sariak.

Egoerara egokitu

Gobernuaren sariak emandako babes hori garrantzitsutzat jo du sukaldariak; eta funtsezkotzat jo du, halaber, eskolan eta jatetxean ari den talde osoaren lana eta ahalegina. Are gehiago, oraingo osasun krisiaren testuinguruan. Izan ere, egoerara egokitu behar izan dute eskolako eta Baratzako kideek, aurrera jarraitzeko.

Formakuntzaren arloan, sarean ari dira egiten lan nagusia. Sarean zabaltzeko materialak ere prestatu dituzte. Jatetxea, berriz, itxita egon da orain arte. Astelehenetik martxan da berriz ere, baina terrazan baino ez ditu bezeroak hartzen, alarma egoerak zehaztutako segurtasun neurriei jarraituz.

Egungo egoerak eragin diela onartu du Tina Asensiok. Arlo ekonomikoan "zulo bat" egin diela, alegia. Halere, gelditzeko beharrak "ideia berriak pentsatzeko" aukera eman diela erantsi du sukaldariak, eta taldearen artean sortu den batasuna ere nabarmendu eta eskertu du: "Batera ari gara denok lanean, denon alde".

Edurne Elizondo

Auzo bat bizitzeko, edo auzo bat kontsumitzeko; auzo bat zaintza sustatzeko, edo auzo bat espekulazioari eta negozioari emateko. 2018ko ekainean, Iruñeko Alde Zaharrean sortu berri zuten Pisutekako kideek orriotan nabarmendu zuten "bi auzo ereduren talka" zegoela hiriburuko zati horretako karriketan. "Bizilagunentzako auzo baten aldekoa" zen orduko haien apustua, eta berretsi egin dute orain, koronabirusaren pandemiak eragindako alarma egoeraren testuinguruan: nahi duten auzoa eraikitzeari ekin diote, zaintza sare bat sortuz, auzolana bultzatuz, eta osasun krisiak ekarri duen etxebizitzaren arloko espekulazioa salatuz.

Gentrifikazioak eta turistifikazioak jo ditu Europako hiri anitz, azken urteotan. Euskal Herrira ere ailegatu dira prozesu horiek, bai eta Iruñera ere, nahiz eta Bilbon edo Donostian baino neurri apalago batean garatu. Arazoari "berandu baino lehen" eutsi nahi izan diote hiriburuko Alde Zaharreko bizilagunek, eta anitz dira azken urteotan auzia jorratzeko eta konponbideak bilatzeko egin dituzten jardunaldiak eta sortu dituzten taldeak: etxebizitza, aisialdia eta bertze hainbat gai landu dituzten plataformak osatu dituzte, eta gehienek AZ Ekimena izeneko proiektuan egin dute bat.

Bizitzeko Alde Zaharra plataforma da Iruñeko auzo horretan mamitu direnetako bat. Espainiako Gobernuak alarma egoera indarrean jarri bezain pronto ekin zioten lanari talde horretako kideek. "Nahi dugun auzo eredua gauzatzen ari gara, finean", azaldu du plataformako kide Leticia Molinak. Auzolana eta zaintza ditu oinarri eredu horrek, hain zuzen ere, eta bizitzeko auzo bat aldarrikatu nahi du, batez ere. Horregatik, zaintza sarea osatzea izan zen egin zuten lehendabiziko urratsa: "Berrehun pertsona baino gehiago gaude sare horretan. Beharrak non dauden zehaztu dugu, bai eta sareko kide direnak non bizi diren ere, laguntzaile bakoitzak bere lana ahalik eta ongiena egin dezan; informazio horri esker errazagoa da nor eta nora bidali jakitea".

Plataformako kideak harremanetan dira Iruñeko Udalarekin eta auzoko osasun etxeko arduradunekin, gainera, laguntza behar duten bizilagunak identifikatzeko.

Josi eta Josi izeneko taldea ere martxan jarri du plataformak. Hogei bat pertsonak egin dute bat, maskarak josteko eta banatzeko. "Mila baino gehiago eman ditugu jada". Karrikan, hain zuzen ere, bizilagunen esker ona jaso dutela nabarmendu du Molinak, eta hori da gehien pozten duena: "Itxialdian denon baldintzak hobetzeko egin dugu bat, eta hori lortzeko ari gara lanean. Bizilagunen esker onak erakusten digu ongi ari garela", nabarmendu du.

"Sarea indartu"

Karrikan egindako lan horri esker, plataforma ezagutzen ez zuten anitzek haiekin bat egin dutela erantsi du Molinak, eta, ondorioz, "sarea indartzea" lortu dutela. Auzoko denda txiki eta ertainen berri emateko kanpaina ere egin dute, tokiko eta hurbileko produktuen alde egiteko, eta auzoko dendariek ekinaldia "ederki" hartu dutela azaldu du Leticia Molinak. "Gero eta jende gehiago dago laguntzeko prest", nabarmendu du. Auzokoak auzoa egiteko gogoz dira, finean.

Bizitzeko auzo bat nahi dutela argi dute Alde Zaharreko herritarrek, hain zuzen ere. Horregatik, etxebizitzaren auzia bereziki jorratu duten gaietako bat izan da AZ Ekimeneko kideentzat eta proiektuaren barruan diren talde anitzentzat. Bizitzeko Alde Zaharra plataformako kideek ez dute esparru hori bazter utzi, alarma egoerak baldintzatutako egungo testuinguruan, eta salatu dute, hain zuzen, "gehiegikeriak" gertatzen ari direla.

"Iruñeko egoera aztertzen hasi baino lehen, Madrildik ailegatu zitzaigun berria: hogeita lau orduan, 230 etxe jarri zituzten alokairuan; noski, turistentzako etxeak ziren guztiak". Itxialdiaren ondorioz, turistentzako etxeak alokatzeko negozioak behera egin du, eta etxebizitza horiek "merkatu arruntera" ailegatu dira, nolabait erranda.

Iruñekoa ez da Madrilgo egoeraren parekoa, baina bada zer salatu, Bizitzeko Alde Zaharra plataformako kidearen hitzetan: "Denbora tarte labur batean alokairuan emateko etxe asko agertu dira Iruñeko Alde Zaharrean". Idealista-ren gisako webguneak aztertu dituzte, zehazki. "35 etxe inguru ageri dira, eta gehienek 26 inguruk ez dute legedia betetzen".

Kasu anitzetan, legeak zehaztutakoa baino diru gehiago eskatzen dute berme gisa. "Legez, bi hilabeteko alokairua eskatzen ahal da; zenbaitetan, sei hilabetekoa ere eskatzen dute", azaldu du Molinak. Bizitzeko Alde Zaharra taldeko kideak gogoratu du etxe bat alokatzen denean jabeak ezin duela etxebizitzan bizi dena udan, adibidez, handik aterarazi. "Hori ere gertatzen da. Etxe bat alokatu, baina sanferminetan edo udako hilabeteetan hutsik utzi behar duzula esaten dizute; hori ez da legezkoa", erantsi du.

Alokairuen berri ematen duten webguneetako arduradunekin harremanetan jarri dira Bizitzeko Alde Zaharra plataformako kideak, eta ardura haiena ez dela erantzun diete: "Iragarkia jarri besterik ez dutela egiten esan digute; guk nabarmendu diegu beren ardura ere badela iragartzen dituzten etxebizitzek legea betetzen dutela ziurtatzea, baina ez digute gehiago erantzun".

Bizitzeko Alde Zaharra plataformako kideen asmoa da orain arte egin duten azterketa horretan sakontzea, eta, horretarako, herritarren laguntza eskatu dute. "Norbaitek bizi izaten ari den egoera salatu nahi badu, guregana jo dezake, bat egin ahal izateko". Plataformako kideen helbide elektronikoa ondokoa da: bizitzekoaldezaharra@gmail. com.

Alarma egoerak era askotako egoerak utzi ditu agerian, etxebizitzaren esparruan, Molinak azaldu duenez: "Batzuei gertatu zaie etxeko jabeak alokairua murriztea edo hilabete batez ez kobratzea; baina kontrakoa ere bai: ordaintzeko epea luzatzeko eskatu, eta ezezkoa jaso dutenak badira".

Alde Zaharrean antolatuta dauden herritarrek zaintza jarri nahi izan dute erdigunean. Hori da SET sareko kide diren hirien helburuetako bat, hain zuzen ere. Iruñea ere sare horretako kide da. Turistifikazioari aurre egiteko Europako hegoaldeko hirien sarea da SET, eta koronabirusaren pandemiak eragindako osasun krisiaren testuinguruan, manifestu bat plazaratu du.

Krisiak desberdinkeriak areagotzeko arriskuaz ohartarazi dute sareko hiriok, eta eskatu dute herriek ez dezatela turismoaren sektorea erreskatatu. "Turismoaren desazkundeari ekiteko garaia da, eta gizarteko geruzarik zaurgarrienak babestuko dituen ongizate politikak lehenestekoa", nabarmendu dute SET sareko hiriek.

Osasuna eta negozioa

Iruñeko Alde Zaharreko bizilagunek sortutako bertze elkarteetako bat da Alde Zaharrean Bizi izenekoa. AZ Ekimenarekin egin du bat proiektu anitzetan, baina bide propioa egin du. Gentrifikazioaren eta turistifikazioaren aurka egiteko elkarte bat da, labur erranda. Oraingo alarma egoeraren testuinguruan beren iritzia zabaldu dute elkarte horretako kideek ere, Nafarroako Ostalaritza eta Turismo Elkarteko arduradunen adierazpenei erantzunez.

Izan ere, ostalaritzaren arloko enpresariek kezka agertu dute Espainiako Gobernuak konfinamendua arintzeko iragarritako neurrien inguruan. Tabernetan eta terrazetan egon daitekeen jende kopurua mugatu dute, bertzeak bertze. Ostalariek salatu dute negozio anitzek ateak itxi egin beharko dituztela, eta egoerari aurre egiteko proposatu dute, adibidez, terrazen eremua handitu ahal izatea.

Alde Zaharrean Bizi elkarteko kideek argi dute alarma egoerak kalte egin diela negozio askori, tartean ostalaritzakoei. Ondorioz, sektoreko langileen inguruko kezka agertu dute; baina argi utzi dute, halaber, ordua dela zehazteko zein neurritan diren "funtsezko eta ezinbesteko" tabernak, jatetxeak, hotelak, turismorako etxeak, bidaia agentziak eta abar. "Gauza bat da langileak ez abandonatzea, eta beste gauza bat da negozioei eustea, kontuan hartuta horietako asko ez direla familia negozio txikiak".

Alde Zaharreko espazio publikoaren okupazioa izan da Alde Zaharrean Bizi taldeko kideek mahai gainean jarri duten auzietako bat, azken urteotan. Oraingo testuinguruan, "egokitzeko beharra" nabarmendu dute, bai eta "guztien osasuna interes ekonomikoen gainetik jartzekoa ere". Alarma egoera ezarri aurretik ere bazen zer hausnartu hiri ereduari buruz, eta Alde Zaharreko bizilagunak ari dira.

Edurne Elizondo

Arrosak eramaten zituen alabaren hilobira, eta, etxean ere, bi arrosa izaten zituen beti, haren omenez". Maria Angeles Berazak egiten zuenaz ari da Asier Aristregi. Alicia Aristregiren ama zen Beraza, eta Asier Aristregiren amatxi. Argazkilaria da Asier Aristregi, eta Las rosas nunca mueren (arrosak ez dira sekula hiltzen) erakusketa egin zuen 2016an, bere familiako bi emakume horien inguruan. Biek sufritu zuten indarkeria matxista, amak eta alabak. "Amatxi Irañetan jaio zen; errotariaren alaba zen. 9 urterekin bidali zuten medikuaren etxera lanera. Amatxik kontatzen zigun inoiz ez zuela gurasoen berotasuna sumatu; ezkondu zenean ere, tratu txarrak sufritu zituen", kontatu du Alicia Aristregiren iloba eta Angeles Berazaren bilobak, Bartzelonatik.

"Amatxi eta izeba ziren familiaren euskarri", erantsi du Asier Aristregik. Alicia Aristregi bere senar ohiak hil zuen, 2002ko apirilaren 9an, Atarrabian. Maria Angeles Berazak arrosak eramaten zituen haren hilobira, eta, etxean ere, bi arrosa izaten zituen beti alabaren omenez. "Azkenekoz ikusi nuenean ere, arrosak baziren amatxiren etxean". 2013ko abenduaren 9an zendu zen Beraza, Uharten.

"Iragarritako hilketa"

Uharten bizi da oraindik ere Eugenio Aristregi, Aliciaren neba. 2002ko apirilean, Eugenio Aristregik gogor salatu zuen epaileen utzikeria, eta "iragarritako hilketatzat" jo zuen arrebaren aurkako erasoa. Izan ere, urte hartako urtarriletik, hogei salaketa baino gehiago jarri zituen emakumeak senar ohiararen kontra. Emaztearengana ez hurbiltzeko agindua ere bazuen Jesus Gil Pelaezek; baina, hala eta guztiz ere, 2002ko apirilaren 9an, gizonak labankadaz hil zuen emakumea.

Alicia Aristregik 37 urte zituen, eta bi semeren ama zen. Semeak eskolan utzi eta gero hil zuen Gil Pelaezek emakumea, lagun batekin billabesaren zain zenean. Gizona autoz ailegatu, ibilgailutik jaitsi, eta zuzenean joan zen Aristregirengana. Emakumea ihes egiten saiatu zen, baina senarrak iletik heldu zion, eta bihotzean sartu zion eskuan zeraman labana. Lehen labankada horrek hil zuen Alicia Aristregi, baina bertze lau eman zizkion Gil Pelaezek emaztearen gorpuari.

Alicia Aristregiren hilketak astindua eman zion Nafarroako gizarteari. Indarkeria matxistaren auzia hizpidera ekarri zuen, bere gordinean, eta erakunde publikoek ezin izan zuten bertze alde batera begiratu: mugimendu feministaren aldarriei so egin behar izan zieten, azkenean. "Hagitz gogorra izan zen Alicia Aristregiren hilketa; kolpe latza hartu genuen, eta neurriak hartzeko beharra agerian utzi zuen gertatutakoak", nabarmendu du Astelehen Lilak elkarteko Tere Saezek.

Jesus Gil Pelaezek 39 urte zituen emaztea hil zuenean. Alicia Aristregiren gorpua karrikan utzi, eta ihes egin zuen. Hurrengo egunean, Foruzaingora deitu zuen, eta bere burua entregatu. 2003. urtean epaitu zuten, eta 22 urteko espetxe zigorra ezarri zioten. Zinpeko epaimahaiarekin egindako prozesua izan zen Gil Pelaezen kontrakoa: lehenengoa, genero indarkeriako kasu batean.

"Aristregiren hilketa inflexio puntu nabarmen bat izan zen, eta ekarri zuen Nafarroako Parlamentuak onartzea genero indarkeriaren aurkako lehendabiziko legea", erantsi du Saezek. Mugimendu feministak bultzatutako legea izan zen hori. 2002. urtekoa da testua, baina 2003an moldatu zuten, lehen aldiz. Legea garatzeko araudia geroago hasi ziren egiten, 2005. urtean, eta 2007ra arte ez zuten onartu. 2015ekoa da azken berrikuntza: horri esker, jada ez da ezinbertzekoa emakumearen eta gizonaren arteko bikote harremana egotea, erasoa indarkeria matxistatzat hartzeko.

Lege hori lortzeko bidean, urrats erabakigarria izan dira Aristregiren hilketak eragindako amorrua eta protesta. Gakoa izan da mugimendu feministak eta senideek egin dutela indarra, batera, Tere Saezen ustez. "Elkarlan horrek lortu du gaia mahai gainean jartzea, eta erakundeei presio egitea". Presio hori ez dagoenean, indarkeria matxistaren biktimak "zenbaki huts" bilakatzen dira. Estatistika bateko zati.

2003tik, adibidez, hemezortzi dira matxismoak hildako emakumeak Nafarroan. Kopuru hutsetik harago, "pertsonak daude atzean". Pertsona horien historiak eta istorioak ezagutzeko eta kontatzeko beharra jarri dute Astelehen Lilak taldeko kideek agerian, eta erakunde publikoei egin diete deia, emakumeon memoria berreskuratzeko lan egin dezaten, hain zuzen.

Memoria berreskuratzeko ariketa bat izan zen Asier Aristregiren Las rosas nunca mueren 2016. urteko erakusketa, neurri handi batean. Uhartera eraman zuen bidaia egin zuen, amatxirekin eta izebarekin partekatutako espazioak berriz bizitzeko. "Amatxiren etxean bazen panpinez betetako gela bat. Panpinen gela erraten genion haurrok. Izeba gela horretara itzuli zen senarra utzi eta gero".

Indarkeriaz betetako bide bat atzean utzi, eta hutsetik hasi nahi izan zuen Alicia Aristregik. Horregatik itzuli zen Uhartera, sorterrira. Bederetzi anai-arrebako familia batean hazi zen Aristregi; emakumeen artean gazteena zen; gizonen artean, berriz, Luis Mari Aristregi da gazteena, eta haren seme da Asier Aristregi.

"9 urte bertzerik ez nuen izeba hil zutenean, baina gogoan dut haren irria; emakume bizia zen, eta bera zen familia batzen eta mugitzen zuena", gogoratu du. Familia eta lagunak maite zituen Alicia Aristregik. Musika ere bai. "Bizitza maite zuen", laburbildu du haren ilobak.

Dolua egiteko proiektua

Jesus Gil Pelaezek labankadaz akabatu zituen Alicia Aristregiren proiektu guztiak, duela hemezortzi urte. Hilketak gizarte osoa jo zuen, baina. berezki, noski, emakumearen familia. Izebaren heriotzak zenbateraino eragin dion, horretaz amatxi hil eta gero konturatu zen Asier Aristregi, halere. "Orduan ikusi nuen argi. Konturatu nintzen alabaren hilketak erabat baldintzatu zuela nire amatxiren egunerokoa, bai eta gurea ere, gainerako senideona, alegia. Horregatik erabaki nuen erakusketa egitea; doluari aurre egiteko modu bat izan da, nolabait erranda".

Izebaren hilketak indarkeria matxistaren aurrean kokatu zuen Asier Aristregi. Eta izeba oroitzean, bere familiak jasan duenaren gisako galerak izan dituztenak ere gogoratu nahi izan ditu argazkilariak. Alicia Aristregiren hilketak gogor jo zituen Atarrabia eta Uharte, 2002an. Ez da, tamalez, herriok eta ingurukoak ukitu dituen kolpe bakarra izan. 2017an, Burlatan Blanca Esther Marques hil zuen haren bikotekideak, eta Ultzama ibaira bota zuen gorpua, Arren. 2018an, berriz, 38 urteko Natalya Baluk hil zuen haren senarrak Uharten. Abuztuan jazo zen hilketa. Hilaren 25ean emaztea komunean erori zela erranez deitu zuen larrialdi zerbitzuetara. Handik hiru egunera zendu zen emakumea, eta Foruzaingoak senarra atxilotu zuen.

Natalya Baluken hilketak karrikara atera zituen uhartearrak, bertze behin. Indarkeria matxistaren biktima guztiak omendu eta gogoratu zituzten herritarrek, herriko plazan. Biktima guztiak omendu eta gogoratu nahi ditu Alicia Aristregiren aldeko plakak ere, Atarrabian, emakumea hil zuten tokian. Billabesaren zain zen Aristregi orduan. Eta billabesatik plakari egiten zion so Asier Aristregik, Nafarroan bizi zenean. Han ere loreak izaten dira Aristregirentzat. Errotik moztuta ere, sekula hiltzen ez diren loreak.

Edurne Elizondo

Hagitz ongi nago, hagitz kontent". Horixe errepikatu du Maite Biurrarenak, behin eta berriz; eta poza erraz igartzen zaio ahotsean. Transplante baten zain hasi zuen martxoa, eta giltzurrun berri batekin bukatu du. Koronabirusaren pandemiak berezi bilakatu du ebakuntza egin eta geroko etapa: ohi baino azkarrago bidali dute etxera, ospitalea arrisku gune bilakatu baita beretzat eta bere egoera berean direnentzat. Aparteko arrazoi bat badute bakartzeko.

Duela hamar urte, gibel-giltzurrunetako polikistosia zuela erran zioten Biurrarenari. Orriotan kontatu zuen martxoan dialisia etxean egin duela azken hamar hilabeteotan, eta transplante bat jasotzeko zain zirenen zerrendan sartu zutela urtarrilaren 8an. Martxoaren 3an deitu zuten ospitaletik lehendabiziko aldiz. Giltzurrun bat bazen beretzat. Baina azken probek huts egin zuten, eta beratarrak ebakuntza egin gabe itzuli behar izan zuen etxera.

Gutxien espero zuenean, baina, berriz deitu zuten. "Martxoaren 13an erizainarekin mintzatu nintzen goizean, eta erran zidan lasai egoteko, pandemiaren kontuak dena hankaz gora jarri zuela". Egun bereko ilunabarrean, bere nefrologoaren deia jaso zuen Biurrarenak. "Niretzat urrezko giltzurrun bat bazela erran zidan".

Nafarroako Unibertsitatea klinikan egiten dituzte herrialdeko transplante guztiak, eta han hartu zuten Biurrerena, martxoaren 13an. "Hasieratik azaldu zidaten egoera berezia zela, koronabirusarengatik. Baina aukera hagitz ona nuela nabarmendu zidaten, eta zainduko nindutela. Erabakia nik hartu behar nuela erran zidaten, eta ez nuen zalantzarik egin. 'Aurrera', erran nien".

Koronabirusaren proba izan zen Maite Biurrarenari egin zioten lehendabizikoa, horren emaitza positiboa bazen transplantea egiteko aukerarik ez baitzen izanen. Biharamunean, 14:30 aldera, medikuek erran zioten birusaren arrastorik ez zela, eta handik ordubetera ebakuntza gelara eraman zuten. Gauerdian, ZIU zainketa intentsiboetako unitatera eraman zuten. Hogeita lau ordu ere ez zituen egin han: martxoaren 15eko ilunabarrerako, gela arrunt batean zen. Giltzurrun berri batekin, eta 21 puntuko zauriarekin. "Hagitz ongi, eta hagitz kontent".

Bere gaixotasunaren berri jaso zuenetik, Maite Biurrarena saiatu da egoerari dramatismorik gabe aurre egiten, egunean egunekoak kudeatzen. Medikuek erran diote bere jarrerak lagundu diola ebakuntza egiteko garaian. Dialisiak ere bai. "Bizkor ailegatu naiz ebakuntza gelara, eta, horri esker, ongi eta azkar suspertu naiz".

Ospitaleko deia jaso baino lehen, Biurrarenak onartu zuen transplanteak beldurtzen zuela. "Okerrago egonen nintzela uste nuen". Orain, orduan ezezaguna zuen bidea egin eta gero, lasaitua hartu du. Jasotako giltzurrunak ere lagundu dio baikor izaten. "Transplantea egin eta handik 11 minutura lanean ari zen jada; hainbat ordu edo egun esperatu behar izaten ohi da, baina medikuek erran zidatenez, ia josteko denborarik ere ez zuten izan!". Emailea pertsona gazte bat zen, eta horrek bilakatu zuen Biurrarenak jasotako giltzurruna hain egoki. "Gainera, odol proben arabera, bateragarritasuna handia da, %96".

Birusaren beldur

Ebakuntza egin eta gero, beldur hori atzean utzi du beratarrak. Baina badu bertzerik orain: giltzurruneko transplantea koronabirusaren pandemia dagoen honetan jaso izanak are zaurgarriago bilakatu du bere egoera. "Ospitaletik martxoaren 19an atera nintzen; astebete ere ez nuen egin han. Medikuek argi erran zidaten hobe nuela etxean egon, niretzat ospitalea arriskutsuagoa zelako".

Une honetan, katarro batek ere kalte handia egiten ahal dio Biurrarenaren osasunari. Botikak hartu behar ditu bere gorputzak giltzurruna errefusa ez dezan —denera egunean sei pilula hartzen ditu—, eta, ondorioz, "defentsarik gabe" dago. "Gutxienez bi hilabetez etxean egon beharko dudala erran zidaten medikuek, ospitaletik atera baino lehen". Gurasoen etxean da, ebakuntza ongi atera bazen ere nekatuta dagoelako, eta denbora pixka bat beharko duelako berriz ere sasoi betean egoteko.

Etxean, maskara eta eskularruak jantzi behar ditu Biurrarenak. "Koronabirusak kezka eragiten didala ezin dut ukatu. Giltzurruna galtzen ahal dut, gaixotuz gero. Etxekoak beharrezkoa denean baino ez dira ateratzen, eta itzuli bezain pronto bidaltzen ditut eskuak garbitzera".

Irri artean erran du azken esaldi hori Biurrarenak. Kezka badu, baina baikor izateko arrazoiak ere bai. Ongi eta kontent dela berretsi du. Karrikara itzultzeko gogoz da, baina badaki hori lortzeko etxean gelditu behar duela orain.

56 transplante 2019an

Martxoaren 25a izan da transplantearen eguna. Hego Euskal Herrian. Nafarroan, 56 transplante egin zituzten iaz, eta haietako 33 izan ziren giltzurrun bat transplantatzeko ebakuntzak. Biurrarenak bi hilabete eman ditu organo bat jasotzeko zain; bertze anitzek gehiago esperatu behar izaten dute. Herrialdean, hainbat elkartek artatzen eta laguntzen dituzte zain diren edo transplantea jaso duten pertsonak, bidea bakarrik egin ez dezaten. Alcer, Atehna eta Nafarroako Fibrosi Kistikoaren Kontrako Elkartea dira nagusiak.

Elkarteok beren egunerokoaren berri eman nahi izan dute egunotan, koronabirusaren pandemiak nola eragin dien azaltzeko gizarteari. Fibrosi kistikoak jota diren gaixoak artatzen dituen elkarteko buru Cristina Mondragonek nabarmendu du, adibidez, birusak ez duela askorik aldatu beren errutina: "Fibrosi kistikoa dutenentzat eguneroko kontu bat dira maskara jantzi edo eskuak hamaika aldiz garbitu behar izatea; infekzio bat hartzeko arrisku handia dugu, are gehiago biriketako transplantea jaso behar izan dutenek".

Atehna elkarteko Conchi Sotok, bertzalde, "informazio fidagarria" jasotzeko beharra nabarmendu du pandemiaren egunotan. Elkarte horrek bere kideen esku jartzen du informazio hori, hain zuzen ere, beren osasuna zaintzeko asmoz. "Badakigu edozein bakteriok edo birusek kalte egiten ahal digula; gainerako herritarrak baino lehen gelditu ginen gu etxean", azaldu du.

Alcer elkarteko buru Manuel Arellanok ere ongi daki etxean bakartuta egotea zer den. Duela hainbat urte egin zioten giltzurruneko transplantea. "Arduraz jokatu behar dugu guk ere, eta etxean gelditu; medikuarengana edo botikak erostera atera behar duten gaixoek argi dute kontuz ibili behar dutela, eta neurriak kontuan izan behar dituztela". Osasunaren arloko profesionalen arreta eskertu du, etxetik. Aurrez aurre egiteko zain.

Edurne Elizondo

Aterpe bat izan daitezke lau pareta. Gehiago behar da etxebizitza bat eraikitzeko, ordea: askatasun eta segurtasun espazio bat izan beharko lukeelako etxe batek, berez. Herritarrek etxean gelditu behar izan duten honetan, agerian gelditu da gizaki orok etxebizitza duin baterako eskubidea izan arren, ustez, eskubide hori beti ez dela bermatzen: etxerik ez duten herritarrak karrikan dira, eta, etxebizitza izan arren, eremu hori ez da espazio seguru bat bertze anitzentzat.

Nafarroako Gobernuak lege bilakatu zuen etxebizitzarako eskubidea, 2018an aurkeztutako testuaren bidez: etxebizitza "duina eta egokia" edukitzea "eskubide subjektibo bat" dela erran zuen, eta, hortaz, administrazioari exijitu ahal zaiola eskubide hori bermatzeko baliabideak jar ditzala.

Horixe egin du orain Nafarroako Pobreziaren eta Bazterketa Sozialaren Aurkako Sareak, etxebizitzaren inguruko "egoera larria" agerian utzi duen txostena Nafarroako Parlamentuan aurkeztu eta gero.

Pobreziaren aurkako sarean 30 erakundek egiten dute bat. 1994. urteko ekainean sortu zuten, bazterketa egoeran ziren pertsonei arreta osoa eskaini ahal izateko. Sarea osatzen duten elkarte guztietan baztertzeko arriskuan diren herritarrak dira erabiltzaile, eta osasunaren, enpleguaren, etxebizitzaren edo formakuntzaren arloko beharrak aztertzea dute helburu.

2019ko irailean, sareak erabaki zuen etxebizitzaren esparrua jartzea fokupean, alor horri buruzkoak zirelako erabiltzaile anitzek azaltzen zituzten kezkak eta arazoak. "2008ko krisi ekonomikoa gertatu zenetik, etxebizitzaren egoera hagitz ezegonkorra da Nafarroan, eta bereziki eragin die bazterketa egoeran diren pertsonei", nabarmendu du Gara Gonzalezek, Nafarroako Pobreziaren eta Bazterketa Sozialaren Aurkako Sareko kideak. Nafarroan, 2018. urteko datuen arabera, 86.000 pertsona daude bazterketa jasateko arriskuan.

361 elkarrizketa

Sareko taldeek 361 elkarrizketa egin dituzte beren erabiltzaileen artean, eta "kezkagarritzat" jo dute lortutako datuek agerian utzi duten errealitatea: ondorio nagusia da eskaintza ez dela nahikoa dagoen eskaerari aurre egin ahal izateko. "%90ek baino gehiagok berretsi dute zailtasunak izan dituztela etxebizitza bat lortzeko; %31k ez dute lortu etxebizitza beren kabuz aurkitzea, eta, batez bertze, sei hilabete baino gehiago behar izan dituzte etxea lortzeko".

Sareak merkatu librean eta babes ofizialeko etxebizitzen esparruan gertatzen dena aztertu du. Merkatu librean, hain zuzen ere, etxebizitzen prezioa da arazo nagusietako bat. Erabiltzaileen %52k nabarmendu dute auzi hori. Oro har, familiek beren diru sarreren %48 erabiltzen dute etxebizitza ordaintzeko.

Bada sareko erabiltzaileek nabarmendu eta mahai gainean jarri duten bertze arazo nagusi bat: bazterketa arriskuan diren hiru pertsonatik batek sufritu duela arrazakeria etxebizitza bilatu duenean. "Alarma pizteko moduko datua da hori, eta Nafarroako Gobernuak esku hartu beharko luke", erran du sareko kide Ruben Unanuak.

Babes ofizialeko etxebizitzen arloan esku hartzeko aukera gehiago du administrazioak, ustez, baina esparru horretan ere badira arazoak. "Eragiteko tarte handiagoa du gobernuak, baina, neurriak hartu direla onartu arren, eskaintzaren eta eskaeraren arteko desoreka da nagusi, oraindik ere", erran du sareko Edurne Redinek. Erantsi du, gainera, oraingo legegintzaldia amaitzen denerako orain babes ofiziala duten etxebizitza batzuek galdu eginen dutela. "Beraz, legegintzaldiaren hasieran baino etxe gutxiago izanen ditugu amaitzen denean".

Etxebizitza kopurua ez da arazo bakarra: etxebizitza ereduan ere bada zer aldatu, Nafarroako Pobreziaren eta Bazterketa Sozialaren Aurkako Sareak agerian utzi duenez. "Duela 20 edo 30 urteko familientzako etxebizitzak dira oraingoak ere; gela bakarreko gutxi daude, adibidez. Egonkortasuna behar dugu, eta familien beharrei erantzuten dieten etxebizitza babestuak".

Arazoak programetan

Bada bertze arazorik administrazioak etxebizitzaren arloan garatutako politiken esparruan, Redinek parlamentarien aurrean nabarmendu duenez. Zehazki, VAIS programan antzeman dituztenak aipatu ditu sareko kideak.

Inklusio Sozialerako Alokairuzko Etxebizitzen programa da VAIS, eta arduradunak dira Nafarroako Gobernuko Etxebizitza eta Gizarte Eskubideen departamentuak, eta arlo sozialean ari diren bost erakunde. "Programaren arazo nagusia da etxebizitza nahikorik ez dagoela". Edurne Redinek nabarmendu du azken urteotan %60 egin duela behera programan sartu diren familien kopuruak. 2016. urtean, adibidez, 50 familia ziren, eta 2019. urtean, berriz, 20.

Programan diren familiek etxebizitza lortzeko itxaron behar duten denborak ere egin du gora, sareko kideek agerian utzi dutenez: bizpahiru hilabetez egon behar zuten zain duela zenbait urte, eta, orain, berriz, bada bi urte luze zain dagoen familiarik.

Etxebizitzarik ez dutenentzako programan gertatzen dena ere aztertu dute sareko arduradunek, bertzalde, eta salatu dute esparru horretan ere baliabideak eskasak direla. "Egun, lau etxebizitza daude etxerik ez dutenentzako programan. Badakigu Nafarroako Gobernuak kopuru hori handitu nahi duela, baina bikoiztuko balu ere, ez luke egun dagoen arazoa konponduko, hogeita bost pertsona inguru baitaude programan sartzeko zain".

Larrialdi egoeran diren familientzako programa aipatu du Nafarroako Pobreziaren eta Bazterketa Sozialaren Aurkako Sareak, hirugarrenik. Programa horrek artatzen ditu larrialdi egoera batean direnak, baina, ustez, hiru urteko epean etxebizitza lortzeko aukera izan dezaketenak. "Gertatzen ari da etxebizitzaren arloan dauden zailtasunengatik familia horiek ez dutela bertzerik aurkitzen, eta, ondorioz, ezin dute programa utzi. Aldi berean, larrialdi egoeran egon daitekeen bertze familiarik ere ezin da sartu", salatu dute sareko arduradunek.

Errolda, eskubideen gako

Etxebizitza bat lau pareta baino anitzez gehiago da; bertzeak bertze, gaur egun etxebizitzarekin lotuta daudelako herritar ororen bertze oinarrizko eskubide batzuk ere. Horixe nabarmendu du Nafarroako Pobreziaren eta Bazterketa Sozialaren Kontrako Sareak, eta horregatik eskatu die Nafarroako Parlamentuko taldeei esku har dezatela.

Esparru horretan, gako nagusietako bat errolda dela erantsi dute sareko kideek, eta bazterketa arriskuan diren pertsona anitzek erroldatzeko dituzten zailtasunak jarri dituzte agerian. "Etxebizitza duinik ez izateak ekartzen du okerrera egitea familien eta norbanakoen ongizateak eta osasunak. Etxebizitza da norbanakoari gizarteko kide izateko aukera ematen diona, egungo sisteman. Horregatik, erroldarik gabe, eskubiderik gabe gelditzen dira herritarrak". Erroldaren arazoak eragiten die Iruñeko espetxean preso diren pertsonei ere. "Kartzelak ez die uzten Iruñean erroldatzen", azaldu dute sareko kideek.

Berretsi dute erroldak ematen duela bertzelako zerbitzuak jasotzeko aukera, eta, erroldarik gabe, ondorioz, baztertzeko arriskuan diren pertsonen egoerak okerrera egiten duela. "Egun, etxebizitza egokirik gabe, nekez garatzen ahal da bizitza proiektu bat", laburbildu dute.

Sareak txostena egin eta gero, bertze hainbat kolektibok ere egin dute bat sareko taldeek egindako salaketarekin, eta neurriak eskatu dituzte etxebizitzaren egoerak hobera egin dezan. Bertzeak bertze, SOS Arrazakeriak, Hipotekek Kalte Egindakoen Plataformak eta CEAR erakundeak babestu dute pobreziaren aurkako sarearen lana. Etxea ez baita gauza bera herritar guztientzat.